O'rta osiyoning chor rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixiy geografiyasi reja

Dastlabki aloqalar
Qozoqlar koʻchmanchi boʻlganlari uchun ularni bosib olish juda murakkab ish edi. Sunniy musulmon qozoqlar Qozogʻiston-Rossiya chegarasi yaqinida koʻplab aholi punktlariga ega boʻlishsa-da, Rossiya qozoqlar bilan faqat 1692-yilda Pyotr I Muhammadxon bilan uchrashuvidan keyingina aloqalar boshlagan. Ruslar keyingi 20 yil ichida asta-sekin Qozogʻiston-Rossiya chegarasida savdo punktlarini qura boshladilar, asta-sekin qozoq hududiga bostirib kirdilar va mahalliy aholini siqib chiqardilar.
Oʻzaro munosabatlar 1718-yilda qozoq hukmdori Abulxayr Muhammadxon davrida kuchaydi, u dastlab ruslardan Qozoq xonligini sharqda kuchayib borayotgan Jungʻor xonligidan himoya qilishni soʻradi. Abulxayrning oʻgʻli Nur Alixon 1752-yilda Rossiya bilan kelishuvni buzdi va mashhur qozoq sarkardasi Nasrullo Navroʻzboy Bahodirdan yordam olib, Rossiyaga qarshi urush boshlashga qaror qildi. Rossiya bosqiniga qarshi qoʻzgʻolon muvaffaqiyatga erishmadi, chunki qozoq qoʻshinlari koʻp marotaba jang maydonida magʻlubiyatga uchrashdi. Ushbu voqeadan soʻng, Qozoq xonligida boʻlinish yuz berdi, Kichik juz avtonomiya eʼlon qilib, Rossiya tarkibiga qoʻshildi.
1781-yilga kelib, Qozoq xonligining Oʻrta juz hududini boshqargan Abulmansurxon ham Rossiya tarkibiga kirdi. Bu harakatlar ruslarga Oʻrta Osiyoning markaziga yanada kirib borish va boshqa Oʻrta Osiyo davlatlari bilan aloqa qilish imkonini berdi^[5].
Qozoq xonligining qulashi
1837-yilga kelib, qozoq yerlarida yana keskinlik yuzaga keldi. Bu safar qarama-qarshiliklarni Qosim Sultonning oʻgʻillari va Abulmansurxonning nabiralari boʻlgan qozoq hukmdorlari Gubaydullaxon, Sher Gʻozixon va Kenesarixonlar boshladilar. Ular Rossiyaga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar. Uch hukmdor Abulmansur qozoqlarning avvalgi hukmdorlari davridagi mustaqillikni tiklamoqchi boʻlib, ruslar tomonidan soliqqa tortilishiga qarshilik koʻrsatdi^[6].
Uch qozoq juzlari (1860-yil)
1841-yilda uch xon qozoq qoʻmondoni Nasrullo Navroʻzboy Bahodirning oʻgʻli, kichik amakivachchasi Aziziddin Bahodirdan yordam oldi va rus qoʻshiniga qarshilik koʻrsatish uchun yaxshi tayyorlangan qozoqlardan katta qoʻshin toʻpladi. Qozoqlar Qozogʻistondagi bir qancha Qoʻqon qalʼalarini, shu jumladan, ularning sobiq poytaxti Turkistonni ham egallab oldilar. Ular Balxash koʻli yaqinidagi togʻli hududda yashirinishga qaror qilishdi, ammo Oʻrmon Xon rus qoʻshinlariga ularning qayerdaligini sotgan. Gʻubaydulla, Sher Gʻozixon, Kenesariy ruslarga yordam berib kelgan qirgʻiz qabilalari tomonidan qoʻlga olinib, qatl etildi. 1847-yil oxiriga kelib, rus qoʻshini Qozogʻiston poytaxtlari Turkiston va Sigʻnoqni egallab, Qozoq xonligini butunlay tugatdi^[7].
Perovskiy ekspeditsiyasi
Perovskiy ekspeditsiyasi — Rossiya tomonidan Xiva xonligini bosib olish maqsadida uyushtirilgan harbiy ekspeditsiya (1839-40). 1835-yil Orenburg general-gubernatori V. A. Perovskiy imperator Nikolay I (1825-55)ga maxsus xat yoʻllab, unda Xiva xonlari goʻyoki uzoq yillardan beri rus davlatiga dushmanlik qilayotganligi, rus savdo karvonlarini talab, rus asirlariga shafqatsizlik qilayotganliklarini taʼkidlagan. Imperator 1837-yil Xiva xonligini bosib olish haqida Perovskiyga farmon beradi. Perovskiy qoʻmondonligidagi qoʻshin 1839-yil 14-noyabrda Xivaga qarab yoʻlga chiqib, 19-dekabrda Emba qalʼasiga kelib oʻrnashgan. Boshlangan qattiq sovuq va kuchli boʻron rus askarlarini ogʻir ahvolga solib, tuya va otlarni boqishni nihoyatda qiyinlashtirgan. Rus qoʻshinlarining kelayotganligidan xabar topgan Xiva xoni Olloqulixon Choʻchqakoʻlga kelib joylashgan rus qoʻshinlariga qarshi Otamurod qoʻshbegini 8 ming qoʻshin bilan yuborgan. Xon qoʻshinlari qishning qattiqligiga qaramay rus qoʻshinlari ustiga yuborilgan. Jangda har ikki tomon talafot koʻrib, jangni davom ettirish imkoni boʻlmagach, xon qoʻshinlari Xivaga qaytarilgan. Perovskiy ham oʻz qoʻshinlarini 1840-yil fevralda Orenburgga qaytarishga majbur boʻladi. Perovskiy ekspeditsiyasida rus qoʻshinlaridan 1054 kishi halok boʻlgan. 10 ming tuya va 8 ming ot yoʻqotilgan, juda koʻplab odamlarni sovuq urgan. Bu bosqinchilik yurishidan Rossiya davlati 1 mln. 700 ming soʻm zarar koʻrgan. Xiva xonligiga qayta yurishdan umidini uzmagan Nikolay I 1840-yil 30-yanvarda harbiy yurishni zudlik bilan qayta amalga oshirish haqida general Perovskiyga koʻrsatma bergan. Bu yurish koʻlami avvalgisidan 3-4 marta katta boʻlishi kerak edi. Lekin, chor hukumatida yuzaga kelgan ogʻir vaziyat bu yurishning amalga oshirilishiga imkon bermagan^[8].
Qoʻqon xonligining bosib olinishi
Rossiya imperiyasi XIX asrning 50-60-yillarida harbiy istilochilik yo‘li bilan Qo‘qon xonligi hududining bir qismini bosib oldi. K. P. Kaufman xonlikda o‘z taʼsirini kuchaytirish maqsadida 1868-yilda xon bilan shartnoma tuzdi^[9]. Unga ko‘ra, xonlikda Rossiya savdogarlariga katta imkoniyatlar berildi. Bu u davrda xonlik yerlari ancha qisqarib, xazinaga tushadigan daromadlar kamaydi. Urush natijasida ko‘rilgan zararlar xalq ommasi zimmasiga tushdi, soliq va majburiyatlar ko‘paydi. Buning oqibatida xonlikda ichki nizolar, xalq noroziligi kuchaydi. XIX asrning 70-yillarida Qo‘qon xonligida ko‘plab qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. 1875-yil 22-avgustda polkovnik M. D. Skobelev, general Golovachev va kapitan Fedorovlar qoʻmondonligi ostida Mahram qal’asini bosib olishadi va qal’a yaqinidagi Qo‘qon xonligining birlashgan 60 ming kishilik askarlarini yengadi. 1875-yil 29-avgust General K. P. Kaufman Qoʻqon xonligining asosiy shahri Qoʻqonni egallaydi.
Oqmachitning bosib olinishi[
Sibir chizigʻidan janubga boʻlgan keyingi qadam Sirdaryo boʻylab Orol dengizidan sharqqa tomon qal’alar chizigʻi edi. Bu Rossiyani Qoʻqon xonligi bilan toʻqnashuvga olib keldi. XIX asr boshlarida Qoʻqon Fargʻona vodiysidan shimoli-gʻarbga qarab kengaydi. Taxminan 1814-yilda ular Sirdaryo boʻyida Turkistonni egallab olishdi va taxminan 1817-yilda daryoning quyi qismida Oqmachit (Oq masjid)ni, shuningdek, Oqmachitning ikki tomonida kichikroq qalʼalarni qurdilar. Bu hududni daryo boʻyida qishlab yurgan va yaqinda qoraqalpoqlarni janubga quvib chiqargan mahalliy qozoqlardan soliq yigʻgan Oqmachit begi boshqargan. Tinchlik davrida Oqmachitning 50 kishilik va Julekning 40 kishilik garnizoni bor edi^[10].
1839-yildagi Perovskiyning muvaffaqiyatsizligini hisobga olib, Rossiya sekin, ammo ishonchli harakatlarga qaror qildi. 1847-yilda kapitan Shults Sirdaryo boʻyida Raim qal’asini qurdi. Tez orada u daryoning yuqori qismiga Kazalinskga koʻchirildi. Ikkala joy ham Aralsk forti deb nomlangan. Orenburgda uchta yelkanli kema qurilib, qismlarga ajratildi va Sirdaryoda qayta qurildi. Ular daryo xaritasini yaratish uchun ishlatilgan. 1852-1853-yillarda Shveysiyadan xarid qilingan ikkita paroxod qismlarga boʻlinib Orol dengiziga tushirilgan. Sirdaryo sayoz va qumli boʻlib, bahorgi toshqin paytida harakatlanish qiyin boʻlgan^[11].
1852-yilda polkovnik Blaramberg va 400 ga yaqin askarlari bilan daryoning shimoliy tomoni Rossiyaga tegishli degan bahona bilan Oqmachitni egallash uchun yuborildi. Qoʻqonliklar bunga javoban dambalarni buzib, atrofni suvga bostirgan. Bu voqeadan keyin ogʻir artilleriya olib kelolmasligini bilgan Blaramberg 7.5 metr balandlikdagi devorli qal’ani egallab ololmasligini bilgan holda, u qurilish inshootlarini qoʻlga kiritdi, hududdagi hamma narsani yoqib yubordi va Fort Aralskga qaytib ketdi. 1853-yil yozida Perovskiy boshchiligida ruslar 2000 dan ortiq askar, 2000 dan ortiq ot, tuya va 777 ta arava, pontonlar va paroxoddan iborat qoʻshin toʻpladilar. Orenburgdan Fort-Aralskga koʻchirish uchun yem-xashak yetarli boʻlishini kafolatlash uchun qozoqlarga chorvasini qal’aning shimolidagi yerlarda oʻtlatish taqiqlangan edi. Oldinroq Xivaga yetib bora olmagan Perovskiyga yurish haqida buyruq berildi. U iyun oyida Oroldan chiqib, 2-iyulda Oqmachitga yetib keldi. Qoʻqonliklar qal’ani mustahkamlab, garnizonni koʻpaytirdilar. Qamal boshlandi. 1853-yil 9-avgust kuni ertalab soat 4:30da qal’a egallandi. Dastlabki 300 kishilik garnizondan 230 ta qoʻqonlik jasad hisoblab chiqildi^[12]. Bu joy Perovskiy Forti deb oʻzgartirildi.

1853-yil 28-iyuldagi hujumdan keyingi Oqmachit qal’asining koʻrinishi
Qamal paytida Padurov boshchiligidagi ruslar 160 km uzoqda joylashgan Julekgacha borib, uning himoyachilari qochib ketganini aniqladi. U qoʻlidan kelganicha qal’ani vayron qilib, tashlab ketilgan qurollari bilan qaytib keldi. Sentabrda Qoʻqonning katta qoʻshinlari Julekni qayta egallab, Fort Perovskiy tomon yurdilar, ammo qal’adagilarga yordam kelganini bilgach ertasi kuni ertalab qoʻqonliklar chekinishdi^[13].
Shu tariqa Rossiya oʻzining Sirdaryo boʻylab qal’alar chizigʻini yaratdi. Bu qal’alar ularning keyingi yurishlarida tayanch vazifasini oʻtadi.


1714-1717 yillardagi Bekovich-Cherkasskiy va Buxgal' ts ekspedi tsiyalarining muvaffaqiyatga uchrashi rus xukumat ining rejasiz shoshilinch xarakat qilmaslik to`g'risida uylant i rib qo`ydi . Aslida ruslarning O`rta Osiyoni bosib olishga xarakat i bundanda oldinroq boshlangan. Boshqacha qilib aytganda Astraxan, qozoq, xonliklarining bosib olinishi ,Sibir kengliklariga kirib borish, 1586 yili Yumen' , 1587 yili Tobol'sk qal`alarining qurilishi.qozog'iston erl ariga suqilib kirish uchun tayyorgarlik, deb bilish mumkin. Bu xarakat Petr 1 davrida keng tus olib 1716 yili Omsk, 1718 yili Semipalat insk, 1719-20 yili Ust-Kamenegorsk, 1734 yili Orenburg, 1743 yili Troi tsk, 1752 yili Petrapavl ovsk kabi xarbiy kal`alar kurildi.X.Ziyaevning yozishicha Rossiya XVIII asrda O`rta Osiyoga chegaradosh va qozog'i ston yerl ari da 46 ta qal`a va 96 ta qal`achalar barpo etgan. Shu bilan qo`qon xonligiga qarashli Chimqo`rg'on, Kumish va boshqa qo`rg'onlarni buzdi rib tashladi . 1847 yili Si rdaryo o`zani yaqinida Raim (Aralsk), keyinrok Etti suv (Olatog' ) da Kopol ispoxkomlarining qurilishi bilan Ruslar janubga yanada yaqinroq kelib qoldilar. Kazok qabilalari , qo`qon-Kazok, qo`qon-qi pchoq, Buxoro-qo`qon, Buxoro-Kazok, munosabatlarining xar bi r keskinlashuvidan Ruslar siyosiy soxada foydalandilar (1839 yilgi Perovskiy yurishi kabi ). У Murkroford, D. Trebek, F. Berg, A. Berns, D. Abbot, Ch. Stoddart, Kanolli , R. Shekspi r, A. Tod kabi ingliz missiyalari Ruslarning O`rta Osiyoga yurishini tezl asht i rdi . (AqSh dagi 1861-1865 yillardagi fuqarol ar urushi!) Ruslarning birinchi amaliy muvaffaqiyat i (1852 yilgi muvaffaqiyatsi zlikdan so`ng) xarakat i 1853yili Oqmachit ning bosib olinishi bo`l di. Shu bilan Sirdaryo liniyasi (chizig'i) tashkil et ildi: Aralsk istexkomidan boshlab janubga daryo soxili bo`ylab 1-form (Kazalinsk), 2-form (qarmoqchi )| 3-form (sobiq Kumushqo`rg'on) dan Perovskiy (Oq machi t)gacha Si rdaryo va Sibi r' liniyalari O`rta Osiyo ichkarisiga xuj um qilish uchun muxim plasdarmlar vazifasini o`tardi . Pozi tsiya yanada mustaxkamlanib 1854 yili Vernoe (Olma-ota) i stexkomi qurildi. 1853-1856 yilgi qi rim urishi rusl arni O`rta Osiyodan chalg'i tdi . 1860 yili qo`qonliklar va ruslar o`rtasi dagi to`qnashuvdan so`ng Pishpak vaTo`qmoq i stexkomlari egallandi . 1861 yili esa Yangiqo`rg'on qal`asi egallandi. 1864 yili Avliyoota j ang bilan egallandi (4 iyun' ). 12 iyunda esa Turki ston shaxri egallandi. Avliyootani ishg'ol qilgan palkovnik Cheriyaev otryadi palkovnik Lerx otryadi bilan birlashib 1864 yil 21 sentyabrda Chimkentni shturm qildilar. Lekin 27 sent yabrdagi Toshkent qamali muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 1865 yil 28 aprel da Niyozbek, 1865 yil 17 iyunda esaToshkent egallandi. 1866 yili Jizzax egallanib Toshkent, Xo`jand, Chi rchiqorti , o`l kalari Rossiya tarkibiga kiritildi.1867 yili markazi Toshkent bo`l gan Si rdaryo va markazi Verniy (Olma-ota) bo`l gan Ettisuv vil oyat l arini o`z i chiga ol ganTurki ston general-gubernatorligi tashkil et ildi . Chor Rossiyasining Buxoro ami rligi usti ga yurishi ikki bosqichdan iborat bo`ldi . Birinchi bosqi ch 1866 yil bo`lib O`ratepa, Ji zzax, Yangiqo`rg'on kabi erlar ishg'ol etilgan.Ikkinchi bosqi ch esa 1868 yil bo`lib shu yil 1 mayda Cho`lponota, 2 may kuni Samarqand ruslar tomonidan egallandi . 18 may Kattaqo`rg'on j angsiz taslim bo`l di. Buxoro taqdi rini xal qilgan jang Zirabul oq jangi bo`lib, shundan so`нг amirlik va ruslar tomonidan shartnoma imzol andi.
Shartnoma mazmuni quyidagicha bo`ldi:
1., Rossiya ixt iyoriga o`tgan erl ar, chegaral ar ko`rsatilgan.
2. Ami rlik xududi dagi barcha rus fuqarol ariga ochiq savdo qilish, xoxlagan j oylari da
karvonsaroylar quri sh huquqi berildi . Ami r ularning xavfsizligiga j avobgar.
3. Rossiya shaxarlari da xam, Buxoro shaxarlari da xam xar i kkala davlat fukorol ariga savdo qilish xquqi beriladi .
4. Savdo va bosh olishining qonuniy bo`lishi uchun rus savl ogarlari o`zlariga Karvonboshilar saylab olish xuquqiga ega.
5. Rossiyadan Buxoroga, Rossiyaga kelgan tovarlardan bi r xil 2,5% mi qdori da bosh olish belgilangan. 1872 yili Peterburgda Turkiston, Orenburg general-gubernatorl ari va Kavkazdagi Podsho noiblari isht i roki dagi maxfiy kengashda Xiva xonligiga yurish to`g' risida kelishib ol dilar. 1873 yili general Kaufman qo`mondonligi dagi Turki ston general -gubernatorligi qo`shinlari (22 ta rota, 1800 kazak, 18 ta to`p). Sharq tomonidan, general Veryovkin raxbarligidagi Orenburg general-gubernatorligi qo`shinlarи (15 rota, 600 kazak, 8 to`p) va palkovnik Lomakin boshchiligidagi Kavkaz qo`shinlari (12 rota, 800 kazak, 8 to`p) g'arb va shimoliy g'arb tomonidan Xivaga yurish boshladilar. Yurishga imperator xonadoni al oxida e`t ibor bilan qaradi.1873 yilning o`zidayoq Xiva shaxri zabt etilib 12 avgustda Kaufman va xon (Muxammad Raximxon II) o`rtasi da shartnoma (Gandamiyonda) imzol andi. Shartnomaga ko`ra: Xonlik siyosiy huquqlardan maxrum bo`l di, ruslardan iborat Devon tuzildi, Kun Amudaryoning o`ng soxilidagi barcha erlar Rossiya ixt iyori ga o`tdi , rus sanoatchi va savdogarlari xonlik xududining xoxlagan eri da bohsiz erkin ish olib bori sh huquqiga ega bo`l di, xonlik 2 mili on. 200 ming tovon puli to`l ashga majbur etildi . 1880-1881 yillar Kaspiyorti erlarini bosib olish yakunlandи. Chor Rossiyasi bosib olingan xududlarni ma`muriy xududiy bo`linishida milliy, ijtimoiy-iqt i sodiy kabi asoslarga e`t ibor bermay chegaraladi. 1876 yil 19 fevralda faqat Farg'ona vodiysi bilan chegaralanib qol gan qo`qon xonligi tugatilib Farog'ona vil oyat i tashkil etildi va Turkiston general -gubernatorligi ixt iyoriga beriladi . Turki ston general -gubernatorli gi yer maydoni Frantsiya, Germaniya va Avstriya-Vengriya imperiyalari er maydoniga teng edi. Turkiston general-gubernatorligi 1865 yil "Dasht komissiyasi" ma`lumot l ari dan so`ng Vazi rlar maxkamasi qarori bilan qabul qilingan. Unga Etti suv va Si rdaryo vil oyat lari kiri t ilgan. Yil sayin generalgubernatorli k xududi kengayib bordi . XX asr boshlari ga kel ganida Turkiston generalgubernatorli gining 5 ta vil oyat i mavjud edi . Vil oyatl ar tumanlarga bo`lib boshqarilgan, tumanlar esa uchastkal arga bo`lingan.
1.Samarqand vil oyat i tumanlari -Jizzax, Kattaqo`rgon, Xo`j and, Samarqand.
2.Si rdaryo vil oyat i tumunlari -Toshkent, Avliyoota, Kazoli , Perovsk, Chimkent, Amudaryo.
3.Farg'ona vil oyat i tumanlari -Marg'il on, Andij on, qo`qon, Namangan, O`sh.
4.Etti suv vil oyat i tumanlari -Verniy, Jarkent, Kopal, Lepsenek, Pishpak, Prj evalsk.
5.Kaspiyort i vil oyat i tumanlari - Ashxabot, Krasnovodsk, Mangishl oq, Marv, Taj an.
O`lkadagi vil oyat va tuman boshqarmalari shaxarlarda j oylashgan. Toshkent, Samarqand, qo`qon, Andij on, Marg'il on, Namangan, Ashxabot, Turkistonning asosiy shaxarlari xisoblangan. Chimkent, Termiz, Jizzax, Kattaqo`rgon kabi shaxarlar xam mavqe tuta boshlagan edi. O`l kaga kelgan dastl abki ruslar asosan xarbiylar bo`lsa, ul arning orti dan savdogarl ar kela boshladi. Ya`ni savdogarlar shaxarlarda doimiy yashashga o`rgandilar. Shaxarl arda ruslar yashaydigan daxalar paydo bo`l di. Rus fuqarol arini ko`payt i rish maqsadida ayrim shaxarl arga imt iyozlar berila boshlandi . Bu shaxarda xunarmandchilik korxonalari va fabri kalar ochgan shaxslardan soliq va majburiyat lar olishmas edi . Savdogarl ar xam sanoatchilar kabi imt iyozga ega bo`l di. Bunday imt iyozga Ettisuv vil oyat i dagi Seri opal va Kopal , Si rdaryo vil oyati dagi Toshkent, Xo`j and, Jizzax, Turki ston, Chimkent, Avliyoota, Perovsk, Kazolishaxarl ariga ega bo`ldi.Imperator Al eksandr II ning topshi rig'iga ko`ra 1882-1884 yillarda Turki ston o`l kasi taftish qilingan. F.Girsning ma`lumot berishicha Turkistonda umumiy 2,406,000 kishi istiqomat qilgan. Shundan 1,200,000 kishi erkaklar bo`lgan. XX asr boshiga kelib esa o`lka axolisi 7,464,100 ki shiga etgan. Buxoro ami rligida 2,236,437 ki shi , Xiva xonligi da esa 640 ming kishi yashagan.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998.
   
2. 
   Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974.
   
3. 
   Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991.