O’quv qo’llanma (bakalavriat yo’nalishi uchun) Toshkent-2004

I-bob. TASHKILIY HUJJATLAR

1.1.-mavzu. Fanning predmeti va vazifalari. Iqtisodiyot va uning sub’ektlarini boshqarishda ish yuritishning tutgan o’rni

1. Hujjatlarning paydo bo’lishi va tarixi

Kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq bu jamiyat a’zolari o’zaro munosabatlaridagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat’iy qayd etib berishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar vujudga kelgan.

Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750 yillaridagi shohi Xammurapining adolatpesha qonunlar majmui, undan ham qadimroq shox Ur-Nammu (miloddan avvalgi 2112-2094yillar)ning qonunlari¹ va boshqa manbalarning mavjudligi “hujjatlar” deb ataladigan tartibot vositalarining nechog’lik olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko’rsatadi. Albatta, kishilik jamiyatining taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmalarning almashina borishi, aniqrog’i, kishilar orasidagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning takomillasha borishi barobarida hujjatlar ham takomil topib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida o’rxun-enasoy, sug’d, eski uyg’ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan juda ko’plab hujjatlar, umuman yozma manbalar ma’lum.
Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo’lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash va h.k. Bu o’rinda To’xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli Yagayloga yo’llagan yorlig’i, Temur Qutlug’ning 1397-yildagi yorlig’i, Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg’ilonlik Mir Sayid Ahmad ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig’i², Toshkent hokimi Yunusxo’janing 1797 yil 2-iyunda Peterburgga-Rossiya podshosiga o’z elchilari orqali yuborgan yorlig’i³ va boshqalarni eslab o’tish mumkin.
Mazkur davr yorliqlarida o’ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo’lgan. Masalan, eslab o’tilgan yorliqlarning birinchisi - “To’xtamish so’zim Yagaylaga” deb, ikkinchisi - “Temur Qutlug’ so’zum” deb, uchinchisi esa - “Sultan Umarshayx Baxodur so’zim” deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq raqam qilingan sana va joy ko’rsatilgan.⁴
XIX asrda Qo’qon xonligidagi keng tarqalgan hujjatlardan biri “patta”lardir.⁵ Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulot, don yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma’lumot aks ettirilgan. Patta matnlarida ham o’ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip turg’unlashgan. Umuman, o’tmish hujjatlaridagi muayyan turg’un tarkib va nutqiy qolip o’zbek (turkiy) hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir.
O’zbekiston Respublikasida ham hujjatlarni rivojlanishiga etarli e’tibor berilmoqda. O’zbekiston jumhuriyatining inqilobiy qo’mitasi 1924 yilning 31 dekabrida 48-raqamli muhim bir qaror qabul qildi. Bu qarorning nomi quyidagicha ifodalangan: “Ishlarni o’zbek tilida yurgizish ham O’zbekiston jumhuriyatining inqilobiy qo’mitasi huzurida markaziy
¹ Кьера Э.О ни писали на глине. – М., 1984. – с. 124.

² Сидиков К. Эски уйгур ёзуви. – Т., 1989.-34-35 б.
³ ЦГВИА СССР, Архив внешней политики России. Фонд Ташкентские дела, опись
III/I дело №1
⁴ ғрлиқларнинг хусусияти ва матний таркибий қисмлари ҳақида қаранг: Григорьев А.П.Конкретные формуляры опись 132/1 . дело № 6.
⁵ Троицкая А.Л. Ганчи, ганчибоши в какандском ханстве (ХIХ в.)//: Тюркологические исследования. - М. - Л., 1963. - с.252.
erlashtirish hay’ati va mahallalarida muzofot erlashtirish hay’atlari tuzilish(i) to’g’risida”. Ushbu qaror, unda ta’kidlanishicha, sho’ro idoralarining ishlarini mahaliy xalqqa yaqinlashtirish va ishchi-dehqonlarni sho’ro tuzilish ishiga aralashtirish maqsadi bilan qabul qilingan.
Bu qarorni joriy qilish yuzasidan, tabiiyki, muayyan ishlar amalga oshirila boshladi, xususan, maxsus ish qog’ozlari tayyorlandi. Lekin 1930-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab o’zbek tiliga bo’lgan e’tibor rasman susayib borgan. O’sha murakkab tarixiy jarayon, xalqlarning milliy o’zliklarini anglashlaridan hokimiyatning dahshatli darajadagi qo’rquvi, bu qo’rquv hukmron bo’lgan qatag’on davrining achchiq samarasi bugun hech kimga sir emas.
Aytish lozimki, yaqin o’tmishimizda barmoq bilan sanarli miqdordagi hujjatlar o’zbek tilida yozilgan. Ammo bu hujjatlarning tilini sof o’zbekcha deb aytish ancha qiyin. Yaqin-yaqinlargacha “Berildi ushbu spravkani falonchievga shul haqdakim, haqiqatan ham bu o’rtoq shul joyda yashab turadi” qabilidagi 20-yillarda rus tilidan andoza olish tufayli tamoyilga ma’lumotnomalar yozib kelindi. Umuman, o’zbek hujjatchiligining boy va uzoq tariximizning ilk bosqichlaridan ibtido olgan an’anasi mavjud bo’lsa-da, Oktyabr inqilobidan keyin jumhuriyatimizda hujjatchilik bevosita o’zbek tili negizida rivojlantirilmadi. Bu sohadagi asosiy yo’nalish nusxa ko’chirishdan iborat bo’lib qoldi. Ana shuning va boshqa bir qancha omillarning oqibati natijasida o’zbek tilining rasmiy ish uslubi deyarli takomil topmadi. O’zbek tiliga davlat maqomi berilgan bugungi kunda o’zbek tilida mukammal hujjatchilikni yaratish eng dolzarb vazifadir.

1.