Oq so‘yloq qissa g ‘afurG‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent — 2010

To‘rtinchi bob
ASLIGA QAYTISH
Oylar ketidan oylar o ‘tdi. Janubda hayot farovon edi, bu yerda Oq 
So'yloqni ishlatishmas, buning oqibatida u semirib ketdi. U m um an Oq 
So'yloq o'zini behad baxtiyor sezardi. U janub iqlimiga moslashibgina 
qolmay, balki bu yerning shart-sharoitiga ham ko'nikdi. Oftob nurlari 
unum dor yerga ekilgan ko'chatga qanday ta ’sir qilsa, inson m ehr- 
m uhabbati Oq So'yloqqa shunday ta ’sir etardi.
Shunday bo'lsa ham Oq So'yloq bilan itlar orasida allaqanday tafovut 
yaqqol sezilardi. U tartib-intizomni o'zgacha sharoitda yashab ko'rmagan 
hamzotlariga qaraganda yaxshiroq bilar va boshidan-oyoq amal qilardi, 
shunga qaramasdan vahshiylik uning vujudini tam om ila tark etmagan 
va bamisoli hamon kimsasiz Shimol izm-u ixtiyorida yashayotgandek 
va xuddi ham on vujudida yashab kelayotgan bo'ri aslida vaqtinchalik 
uyquga ketgandek edi.
Oq So'yloq itlarga elakishmasdi. U birontasiga qo'shilm as, doim 
bir o'zi yurar bundan keyin ham ulardan nariroq yurishni xohlardi. 
Hayotining ibtidosida Lip-Lip bilan kuchukchalar galasi hayotini zahar- 
zaqqumga aylantirgandan e ’tiboran Xushro'y Smit qo'lida chekkan azob- 
uqubatlar haqqi Oq So'yloq itlarni behad yomon ko'rib qolgan edi. 
Uning hayoti izdan chiqqan va u o'z hamzotlaridan uzoqlasha-uzoqlasha 
insonga yaqinlashgan edi.
Buning ustiga Janubdagi itlar Oq So'yloqqa mutlaqo ishonishmasdi: 
itlar uni ko'rganda beixtiyor tahlikaga tushar va nafrat bilan akillab 
shovqin ko'tarishardi. Oq So'yloq esa buning uchun ularni jazolash 
shart emasligini tushunardi. U tishlarini irshaytirib, vahshiyona irillab 
qo'ysa tamom, har qanday g'azabga mingan it o'sha zahoti pusib qolardi.
Ammo taqdir Oq So'yloqni sinash uchun Kollini unga yuborgan 
edi. Ammo shu Kolli bir daqiqa ham uni holi-joniga qo'ymasdi. Insonning 
talabi yoki hukmi unga Oq So'yloqchalik qudrat kasb etmas, shu sababli 
Kolli o'zlarini yaqinlashtirish uchun xo'jaynining astoydil urinishlariga 
qarshilik ko'rsatardi. U tahdidona, jazavakor irillashlari bilan har 
qadam da Oq So'yloqni ta ’qib etardi: Kolli tovuq voqeasidan keyin uni 
sira kechirolmas va uning niyati faqat jinoyat qilishdan iborat deb 
hisoblardi. U yo'q yerdagi gunohlarni unga ag'darardi! Xuddi ayg'oqchi 
kabi bosgan izini sinchiklab kuzatish orqali Oq So'yloq hayotini zaharlar 
edi, u kaptargami, tovuqqami qiziqsinib qarab qo'ysa bas, Kolli darhol 
dunyoni boshiga ko'tarib hurishga tushardi. Oq So'yloq undan qutulish 
uchun boshini panjalariga qo'yib o'zini uxlaganga solib yotardi. Shunday 
paytda Kolli hamisha o'zini yo'qotib qo'yar va darhol nafasi o'chardi.

---

Kolli bilan bog'liq dilxiralikni aytmasa ham m a ishlar joyida edi. Oq 
So'yloq o'zini tiyishga o'rgandi, tartib-intizom ni q at’iy o'zlashtirdi. U 
ancha quyulib qolgan, bo'lar-bo'lmasga qoni qaynamasdi. Endi u hamma 
narsadan yomonlik kutmasdi. Tahlika, kaltak yeyish ham da o'lim
vahimasidan asar qolm agandi. H ayoti osoyishta o'zaniga tushgan, 
vahimadan, adovatdan xoli bir m e’yorda davom etardi.
U faqat qorni sog'inar, am m o buni o'zi sezmasdi. Agar Oq So'yloq 
fikr yuritishga qodir b o 'lg an d a edi ehtim ol: «Yoz m uncha ham
cho'zilmasa edi!» deya o'ylagan bo'lardi. U o'zi ham anglamagan holda 
qoryog'ishini istardi. Yozning jaziram a quyoshi ayovsiz qizdirgan kunlar 
u zamharir Shimol tabiatini qo'msardi. Ammo bu sog'inch sababi o'ziga 
ham nom a’lum bezovtalikda nam oyon bo'lardi, xolos.
Oq So'yloq hech qachon haddidan oshmasdi. U tum shug'i bilan 
xo'jayiniga suykalar, erkalanib g'ingshir va yolg'iz shu yo'sinda o 'z 
mehr-sadoqatini izhor etardi. Lekin ko'p o'tm ay u buning yana bir 
yo'lini kashf etdi. Odamlar kulgusi unga yomon ta ’sir qilardi. Kulgu 
uni quturtirib yuborar, g'azabi toshib o'zini qo'yarga joy topolm ay 
qolardi. Biroq, u xo'jayinidan achchig'lanayolmasdi, shuning uchun 
kunlardan bir kun xo'jayini hech qanday zararsiz hazil qilib ustidan 
kula boshlaganda u o'zini yo'qotib qo'ydi. Bir paytlardagidek g'azabi 
qaynab toshdi, ammo bu safar g'azab mehr-sadoqatdan ustun kelolmadi. 
U g'azablana olmasa nima qilsin? Oq So'yloq o'zini sipo tutishga uringan 
edi, xo'jayini kulib yubordi. U yana ham jiddiy qiyofaga kirgandi, 
xo'jayini o'zini tiyolmay qah-qah urib yubordi. Pirovardida Oq So'yloq 
taslim bo'ldi. Uning yuqori labi uchdi, quvlikdanmi, mehrdanmi ko'zlari 
shu’lalandi. Qisqasi Oq So'yloq kulishni o'rganib oldi.
U egasi bilan o'ynashishni ham o'rgandi: o'zini yiqitishga, chalqancha 
yotqizishga, ko'ngli siqqancha tegajaklik qilish va hazillashishga qarshilik 
qilmas, o'zi esa go'yo yolg'ondan g'azablanar, junlarini hurpaytirib 
irillar va tishlarini irshaytirib xo'jayiniga hamla qilmoqchi bo'lardi. 
Ammo ish hech qachon bungacha yetib bormasdi: uning tishlari Skottga 
yaqinlashmay havoda shaqillardi, mana shunday gurpanglashlardan so'ng 
yengilgina zarblar, turtishlar, tishlarni taqillatish hamda irillashlar avjiga 
chiqqan chog'da inson bilan it tuyqus qarama-qarshi tarafga yugurib 
qolishar va to'satdan to'xtab bir-birlariga termulib qolishardi. Keyin 
esa nogahon, bamisli quturgan dengiz tepasida quyosh jilva qilgandek 
kula boshlashardi. O'yin-kulgu odatda egasining Oq So'yloqni bo'ynidan 
quchib olishi-yu, itning erkalanib cho'zib-cho'zib uvlashi bilan tugardi.
Ammo egasidan o'zga hech kim Oq So'yloq bilan bu taxlit gurpangla- 
shishga botinolmasdi. U bunga yo'l qo'ymasdi. Birov yurak yutib u 
bilan o'ynashgani ju r a t qilsa bormi, darhol tahdidona irillab o'sha

---

dovyurakning ishtiyoqini so‘ndirar edi. Mobodo Oq So'yloq egasining 
ko‘ngli tusagancha o ‘zi bilan o'ynashishga yo‘l qo'yar ekan, bu istagan 
odam bilan shunday qilishga tayyor, qadr-qimmatini bilmaslikdan emasdi. 
U faqat bitta odam ni yaxshi ko‘rar va undan boshqasiga ko‘ngli ilimasdi.
Xo'jayini tez-tez otda sayrga chiqardi. Bunday paytda uni kuzatib 
borishni Oq So'yloq o'z burchi deb hisoblardi. Shimolda abzal urishlariga 
indam ay turib berish orqali odam larga nechog'li sadoqatli ekanini 
nam oyon etardi, biroq Janubda hech kim chanada yurmas va bu yerda 
itlarga og'ir yuk ham torttirishmasdi. Shu bois Oq So'yloq egasi safarga 
chiqqan kezlar hamisha yonida bo'lish orqali o 'z sadoqatini namoyish 
etish ilojini topgan edi. Kun bo'yi egasining ortidan yugurib yurish 
unga malol kelmasdi. U zo'riqm ay, charchoq nimaligini bilmay bir 
m e’yorda yugurar va ellik mil bosib o'tgandan keyin ham toliqqani 
bilinmas, shitob bilan ot oldida yelib borardi.
Egasining shunaqa sayrlari Oq So'yloqqa o 'z tuyg'ularini izhor 
etishning yangi usulini kashf etish imkonini berardi. Qizig'i shundaki, 
umri davomida u bundan bor-yo'g'i ikki marta foydalandi. Birinchi 
marta U idon Skott egardan tushmay darvozani ochib-yopishga ayg'irni 
odatlantirayotganda yuz berdi. U qayta-qayta darvozaga yaqinlashar, 
lekin darvozani yopmoqchi bo'lganida qo'rqib ketgan ot ortiga tisarilar 
yoki u yoqdan-bu yoqqa irg'ishlar edi. Ot borgan sari kuchanib oldingi 
tuvoqlarini ko'tarib sapchir, egasi poshnasidagi tepki bilan niqtab 
cho'kkalashga majbur qilganda esa shox tashlardi. Oq So'yloq ularni 
xavotir ichida kuzatib turdi va oxiri chidab turolmay bir sakrab otning 
oldiga bordi-da, g'azab bilan hurishga tushdi.
Ot voqeasidan keyin u dam -badam hurishga urinar, egasi uni 
rag'batlantirardi, biroq u bor-yo'g'i yana bir martagina buning uddasidan 
chiqa oldi, xolos. Bunga quyidagi voqea sabab bo'ldi, xo'jayini ekinzor 
yoqalab o td a kelardi, tuyoqlari ostidan irg'ib chiqqan quyondan 
cho'chigan ot bir sapchidi-yu, egasi egardan uchib tushib, oyog'i lat 
yedi. Quturib ketgan Oq So'yloq otning bo'g'zini yorib tashlam oqchi 
bo'lib chog'lanayotganda, egasi to'xtatib qoldi.
— J o 'n a uyga! J o 'n a deyapman! — deb baqirdi u suyagi singaniga 
ishonch hosil qilgach.
Oq So'yloq egasini yolg'iz tashlab ketishga ko'zi qiymadi. U idon 
Skott ikki enli xat yozmoqchi bo'ldi-yu, am m o cho'ntagidan na qog'oz, 
na qalam topolm agach, yana Oq So'yloqqa «Jo'na!» deb buyurdi.
Oq So'yloq unga m a’yusona term uldi, so'ng ketishga chog'lanib 
bir necha qadam yurdi-da, iziga qaytib zorlanganicha uv soldi. Egasi 
uni yupatib bir nimalarni jiddiy ohangda tushuntira boshladi, Oq So'yloq 
sergak tortib tinglay boshladi.
— Tashvish chekma, qariya, sen uyga bor, — derdi U idon Skott. — 
Uyga borib nim a gapligini tushuntir. Endi jo'na! Bor deyapman! Qani!

---

«Uyga jo'na!» degan so'zning m a'nosi Oq So'yloqqa tushunarli 
edi, shu sababli egasining boshqa so'zlarini tushunm asa-da, nim a 
demoqchi bo'lganini sezdi. U istar-istamas ekinzor bo'ylab yugurib 
ketdi. Nariroq borgach, ikkilangandek to'xtadi va ortiga o'girilib qaradi.
— Jo'na uyga! — degan qat'iy buyruq eshitildi, bu safar it itoat etdi.
Oq So'yloq uyga yetib kelganida oila a ’zolari peshayvonda salqinlab
o'tirishar edi. U boshdan-oyoq, tuproqqa belangan, tinmay harsillardi.
— Uidon kelyapti, — dedi Skottning onasi.
Oq So'yloqni ko'rgan bolalar qiy-chuv ko 'tarib yugurishdi. It 
bolalarga chap berib peshayvonning narigi boshiga qochdi, ammo kichik 
Uidon bilan Mod uni arg'am chi bilan panjara orasidagi ayvon kunjagiga 
quvib borib qamab oldilar. Oq So'yloq chiqib ketmoqchi bo'lib irilladi. 
Skottning rafiqasi xavotirlanib o'sha yoqqa yuzlandi.
— Oq So'yloqning yonida o'ynayotgan bolalarni ko'rsam yuragim 
taka-puka bo'laveradi, — dedi u. — Bir kunmas bir kun itligini qiladi 
baribir, deya qo'rqam an.
Oq So'yloq vahshiyona o'kirgancha yo'lini to'sgan bolalarni yiqitib 
burchakdan qochib chiqdi. Bolalarning onasi ularni chaqirib olib 
yupatishga tushdi, itni o'z holiga qo'yinglar, deb dashnom berdi.
— Bo'ri baribir bo'riligini qiladi, — dedi sudya Skott. — Unga 
ishonib bo'lmaydi.
— Ammo u haqiqiy bo'ri emas-da, — gapga aralashdi Bet akasi 
yo'g'ida yonini olgan bo'lib.
— Sen Uidonga orqa qilib shunday deyapsan, — deya e’tiroz bildirdi 
sudya. — Uning aytishicha Oq So'yloq tom irida itning qoni oqayot- 
ganligi bu shunchaki taxmin. Siyohidan esa...
Sudyaning gapi og'zida qoldi. Oq So'yloq uning oldiga kelib jon - 
jahdi bilan irilladi.
— Joyingga bor! Bor! — deya o'shqirdi sudya.
Oq So'yloq xo'jayinining xotiniga yuzlandi-da, etagidan tishlab 
tortqiladi, bir parchasini uzib olganda ayol qo'rqqanidan chinqirib 
yubordi.
H am m a Oq S o 'y lo q q a yuzlandi. U boshini baland k o 'tarib , 
odamlarga tikilib qarardi. Uning kekirdagi tortishib-toritishb qo'yar, 
am m o g'iq etmasdi. It b ir nim ani tushuntirm oqchi bo'layotganga 
o'xshardi.
— Quturmadimikin? — dedi Uidonning onasi. — Men Shimolning 
itlari jaziram a issiqni ko'tarolmaydi deb Uidonga aytgandim.
— U bir nima demoqchiga o'xshaydi! — dedi hayajonlanib ketgan 
Bet.
Shu choq Oq So'yloq quloqni qomatga keltirgudek huriy boshladi.
— Uidonga bir nima bo'lgan, - dedi ishonch bilan Skottning rafiqasi.

---

H am m a sakrab o'rnidan turdi. Oq So'yloq esa zinapoya tom on 
yugurdi. U zinalardan tushib borar ekan, dam -badam ortiga qarab 
odam larni yurishga undar edi. U um rida ikkinchi va so'nggi marta 
hurib nim a gapligini tushuntirishga erishgandi.
Shu voqeadan so'ng oila a ’zolarining Oq So'yloqqa munosabati 
keskin o'zgardi: hatto it ozor yetkazgan otboqar, vahshiy bo'lsa ham 
Oq So'yloq aqlli it ekan, degan qarorga keldi. Sudya Skott ham shu 
fikrni bildirdi. U o'z fikrini asoslash uchun ham maning ko'nglini ozdirib 
qom usdan va hayvonot dunyosiga bag'ishlangan har turli kitoblardan 
dalil-hujjatlar keltirardi.
B ir-birini quvalashib S an ta -K la ra vodiysini quyosh nurlariga 
to'ldirgan kunlar o'tardi. Qish yaqinlashgan kezlari Oq So'yloq g'alati 
o'zgarishni payqab qoldi — Kollining o 'tk ir tishlari o'tm aslashganday 
sho'xlik qilsa beozor tishlari endi unchalik ta ’sir qilmayotganday tuyuldi. 
Oq So'yloq bir paytlar ovcharka o 'z hayotini zahar-zaqqum ga aylantirib 
yuborganini unutdi, endi mabodo u o'ynashm oqchi bo'lsa sho'xlik bilan 
javob qaytaradigan bo'ldi.
Bir kuni Kolli o'tloqda uzoq yelib-yugurib yurdi, keyin Oq S o'y­
loqni o'rm onga ergashtirib ketdi. Xo'jayini tushlikka dovur otda sayr 
qilmoqchi edi. Egarlangan ot yo'lakda turardi. Oq So'yloq ikkilandi. 
O'zlashtirgan ham m a qonun-qoida, odatlardan, xo'jayiniga bo'lgan 
sadoqatidan, yashash istagidan ham kuchliroq, allanima vujudini larzaga 
solayotganini payqadi-yu, ovcharka beozorgina tishlab qochganda bu 
shubha-gum onlarni yengib Kolli ortidan yugurdi. O 'sha kuni egasining 
bir o 'z i sayrga chiqdi, bir zam o n lar kim sasiz S h im olning sokin 
changalzorlarida onasi Kichi Birko'z bilan yelib yugurgani kabi Oq 
So'yloq Kolli bilan yonm a-yon yugurib yurar edi.