Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Türk budunu.
FARUQ SÜMƏR 32
Türk budunu. Abidələrdəki türk adı qövmi bir addır və bu adı türkcə danışan bütün qövmlərin deyil, onlardan yalnız birinin daşıdığı məlumdur. Xanədan bu qövmə mənsub idi, dövlət də başlıca olaraq bu qövmə əsasla- nırdı.
«Türk» adının «törümək» (doğmaq-törətmək, dünyaya gəlmək) felindən yarandığı haqda A. Vamberinin fikri bizə daha doğru görünür. Bu fikrə görə «türk» (əslində: törük, türük-türk) doğulan, dünyaya gələn deməkdir (yörük sözünün «yörümək» (yürümək) kəlməsindən yarandığı kimi). «Türk» sözü qüvvət (güc) mənasında göytürklərdən çox-çox sonra, X-XIII əsrlərə aid uyğur kitabələrində müşahidə edilir, yəni türk adının meydana çıxmasından xeyli sonra, gec bir zamanda və yalnız türk qövmünə aid mətnlərdə rastlanır. Bu hal sözün güc-qüvvət mənasında qədim olduğuna şübhə yaradır. Üstəlik, türk sözünün uyğurlar arasında güc, qüvvət mənasında işlədilməsi göytürk- lərin şanlı xatirələrindən, böyük şöhrətlərindən doğa bilər. Oğuzlar. Onların əsasən Tula boyunda yaşadıqları anlaşılır. Kutluğun işə başladığı əsnada, çox ehtimal ki, Ötükən yörəsi də oğuzların əlində idi. O dövrdə oğuzların başında bir xaqan dururdu. Abidələrdə zikr edilən «Boz kağanın» məhz bu xaqan olduğu anlaşılır. Onların dövlət təşkilatları və ha- kimiyyətləri altındakı torpaqlar barədə məlumatımız yoxdur. Abidələrdə on- lardan bəzən doqquz oğuz, bəzən də sadəcə olaraq oğuz kimi bəhs olunur. Bilgə Tonyukuk abidəsindən görünür ki, Kutluğun fəaliyyətindən qorxu- ya düşən oğuzlar göytürklər əleyhinə ittifaq bağlamaq üçün Kunı Səngünü Çinə, Tonra Səmi xıtayların yanına göndərmişdilər 1 . Bilgə kağan zamanında oğuzlarla müharibə dolayısı ilə Tonranın adı yenidən çəkilir 2 . Bu adın hər iki yerdə bir oğuz boyunu ifadə etdiyi təxmin olunur. Tonra Səm tonra bo- yundan olan Səm, Tonra Yılpağut isə tonra boyundan olan Yılpağut demək- dir 3
Aşağıda görəcəyimiz kimi, oğuzlar əsarət altına alındıqdan sonra, bir çox əsir türk qövmləri tək onlara da özlərindən və ya xanədandan bir hökm- dar təyin edilməmiş, türk budun kimi birbaşa xanlar tərəfindən idarə olun- muşlar. Kağanlar nəzdində oğuz budunun türk budunundan çox az fərqlənən siyasi statusa sahib olduğu müşahidə edilir. Bu səbəblə Toyukuk «Türk Bil-
1 Körüg sabı andağ: Tokuz oğuz budun üzə kağan olurtı tir, Tabğaçğaru Kunı Sənünig ıd- mış, kıtayğaru Tonra Səmig ıdmış (Şahidin sözü belə idi: doqquz oğuzun taxtına bir kağan oturdu, deyir. Çinlilərin yanına Kunı Səngünü göndərmiş, xıtayların yanına (isə) Tonra Sə- mi göndərmiş(dir). ƏTY, III, s. 102. Çinlilərin yanına gedən elçi Kunı Səngünün adındakı Səngün sözü titul deyilsə, kunı da bir boy adı ola bilər. 2 V.Tomsen. Orxon abidələrinin oxunuşu. Helsinqfors, 1896, s. 112, 125 (bundan sonra əsər Abidələr adlanacaq - tərcüməçi); ƏTY, I, s. 50, 62 və ardı. 3 Kitabələrdə bu qəbildən çox misallar göstərmək olar: Tabğaç On Tukuk - çinli Onq Tutuk (Abidələr, s. 108; ƏTY, I, s. 44); Yir Bayırku Uluğ İrkən - Yir Bayırku başbuğu Uluğ Ər- kin (Abidələr, s. 109; ƏTY, 1, s. 44). OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 33
gə kağan türk sir budunıq oğuz budunıq iyidü olurur» (Türk Bilgə xaqan va- hid (?) türk budununu və oğuz budununu yaxşı idarə edir) deyir, 1 Bilgə ka- ğan isə kitabəsində bəzən türk budunu ilə birlikdə oğuz budununa və bəylə- rinə xitab edir: «Türk, oğuz bəgləri, budun eşidin» (türk və oğuz budunu və bəyləri, eşidin) 2 . Hətta «Tokuz oğuz budun kəntü budunım ərti» (doqquz oğuz budunu öz budunum idi) cümləsini də 3 qövmi (etnik) bir qohumluq şəklində deyil, yuxarıda oğuzlar haqqında verilən məlumatı, türk və oğuzun da tabğaç, qırğız, xıtay kimi budun kəlməsilə ifadə edilməsini nəzərə alaraq hüquqi münasibət mənasında başa düşmək lazımdır. Bilgə kağan bu söz ilə doqquz oğuz budunu türk budunu kimi doğrudan-doğruya mənə bağlı, mə- nim idarəm altındakı bir qövmdür demək istəyir 4 . Bu fikri təsdiq edən digər qüvvətli bir dəlil də uyğur xaqanının eyni qövm, yəni doqquz oğuzlar üçün «budunım» (qövmüm) deməsidir. Oğuzların göytürk xaqanlarına heç cür ürək qızdırmamaları isə pis idarə edilmələrindən daha çox ayrı bir qövmi təşəkkül olmaları və ayrı bir siyasi keçmişə sahib olmaları ilə bağlıdır. Aşağıda da bəhs ediləcəyi kimi, dövlətin yıxılması ilə türk budunu ortadan qalxdığı halda oğuzlara bir şey olmadı. Onlar uyğur dövlətində də türklərinkində olduğu kimi eyni xidmətdə oldular, bu dövlətin də istinad etdiyi ikinci ünsür sayıldılar, hətta uyğur xaqanına qarşı ara-sıra üsyan da etdilər.
anlaşılır. Tarduşlar göytürklərə sadiq qövmlərdən biri idi, daha sonra isə uy- ğurlara tabe oldular. Xaqanlar bu buduna «yabğu» titullu bir başbuğ təyin edirdilər. Yabğunun xanədana mənsub olduğu məlumdur.
daşı kimi görünən bu qövm də hər halda Ötükən bölgəsinə yaxın yerdə ya- şayırdı. Göytürk xaqanları bunların üzərinə xanədan üzvlərindən bir «şad» təyin edirdi. Bilgə kağan əmisi Kapağanın hökmranlığı dövründə tölislərin şadı idi. Bilgə kağan zamanında isə onların
şadı Kül-Çur adlı bəy idi. 1 ƏTY, s. 120. 2 Abidələr, s 105, 115, 122; ƏTY, s 40, əlavə olaraq bax: s 22, 58. 3 Abidələr, s. 124, əlavə bax: s. 112: ƏTY, s. 48, əlavə bax: s. 62. 4 Bilgə kağan başqa bir yerdə «Basmıl idi-kut uğuşım ərti» (Abidələr, s.123; ƏTY, I, s. 601), yəni «Basmıl idi-qut mənim soyumdan (ailəmdən) idi» deyir. Doğrudan da, basmıl başbuğları göytürk xanədanından (A-se-na) sayılmışlar (Covannes. Sənədlər, s. 86, qeyd T). (Bundan sonra: Sənədlər. - tərcüməçi). Ancaq Bilgə kağanın «Türgiş kağan türkimiz budunım ərti» (Abidələr, s. 104; ƏTY, I, s. 38) sözləri nəyi ifadə edir? O zaman «türk» sö- zü türkcə danışan bütün qövmlərin adı şəklində geniş bir mənada işlənmədiyi üçün bunu qövm mənasında qəbul etmək olar. Abidələrdə «türk»ün göytürk xanədanı və ya dövləti mənasında işləndiyini qətiyyən sanmıram.
Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|