O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

T O ‘PLAM HAQIDA TUSHUNCHA
Tayanch so‘z va iboralar: to 'plain universal to'plam, to'plam elementlari,
taqqos/ash, fa zo v iy va m iqdoriy munosabatlar, didaktik materiallar, bir qiymatli
moslik, natural sonlar.
To‘plamning tavsifiy xususiyatlari. 
T o‘plam ta'riflanm aydigan tushuncha 
bo‘lib, misollar asosida izohlanadi, masalan, M TTdagi bolalar to‘plami, qo ‘ldagi 
barmoqlar to‘plami yoki gapdagi so‘zlar to'plam i kabi. Bundan tashqari, to ‘plam 
biror narsaning yig‘indisini anglatuvchi so‘zlar o ‘rnida qo‘llanadi, masalan, 
gala,
gu/dasta, poda,
ammo bu y ig ‘indida bitta element bo‘lishi yoki birorta ham 
element bo’lmasligi mumkin. T o'plam ni turli usullar bilan berish mumkin, 
masalan, 2 va 0 sonlari orasidagi butun sonlar to ‘plami, bog‘cha hovlisidagi 
daraxtlar to‘plami, viloyatdagi MTTIar to'plam i va hokazo, umuman to ‘plamni 
berish elementlarni sanash yoki uni tashkil etuvchi narsalarning xususiyatlarini 
aytish bilan beriladi. N arsalarning sifat belgilarini ajrata bilish va ular uchun 
umumiy bo‘lgan bitta belgi asosida bir guruhga birlashtirish sifat kuzatishlaridan 
miqdor kuzatishlariga o ‘tishning m uhim sharti hisoblanadi. Bolalar bilan ishlash 
narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash va guruhlarga birlashtirish („barcha 
qizil rangli kubiklarni tanlab ol” va shu kabilar)ni topshirishdan boshlanadi.
Universal to ‘plam. 
« К о ‘р» va «Bitta», «К о‘р» va «kam» o ‘rtasidagi o ‘zaro 
munosabat bilan tanishtirish va butunni elementlarga ajratish. M aktabgacha 
yoshdagi bolalarga predm etlar to ‘plami bilan bog‘liq tushunchalarni o ‘rgatishda 
didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu 
bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning uchunki, har xilini modellashtirish, 
aniq tashkil qilingan holatlar yordam ida mantiqiy masalalarni yechish, y a ’ni 4-6 
yoshdagi bolalarni erta m antiqiy am allar usulida ishlatish mumkin. Jam lam a 
(universial to'plam ) 49 yog‘och yoki plastmassa bloklardan iborat. Har qaysi blok 
4 xossadan iborat, y a ’ni to ‘rtta xossani bildiradi, bular tuzilishi, rangi, kattaligi va 
qalinligi. T o‘rtta shakl mavjud: 
doira, kvadrat, uchburchak. to ‘g 'ri lo'rtburchak.
Uch xil rang: 
qizil, ко 'к. sariq.
Ikkita miqdor: 
katta va kichik.
Ikkita qalinlik: 
qatin
va im ’Jchkn
Hu didaktik materiainina «fazoviy variant!». Maktab voshidagi
12

---

bolalarni o ‘qitishda «tekislik varianti»ning imkoniyatlari 
k a t t a .
buni biz qisqacha 
«figura»lar deb ataymiz. Jamlama (universial to‘plam) 24 figuradan iborat bo'lib, 
ular qalin qog‘oz varag‘iga tushirilgan. Tarbiyachi ko'rsatmasiga asosan bolalar 
ularni qirqadilar. Figuralaming har biri uchta xossasi bilan toMiq aniqlanadi: rangi 
bilan: qizil, ko ‘k, sariq ( q, k, s), kattaligi jihatidan: katta, kichik (k, k). qalinligi 
jihatidan figuralar bir xil. Shunday qilib, har qaysi figuraning nomi uchta harf 
nomidan iborat (shakli, rangi, kattaligi). Har xil o ‘yinJarni o ‘tkazish va masalalarni 
yechish uchun blok (yoki) figuralardan foydalanishdan oldin, blok (yoki 
figuralardan) universial to ‘plamning har bir elementini bilish, y a’ni uning to‘liq 
nomini bilish lozim. T o‘plam osti. To‘plamni to‘ldiruvchi va ifodani inkor qilish. 
Quyida universal to ‘plamdagi muayyan 
elementlarning namoyon bo‘lish 
xossalaridan ayrim larini ko ‘rib chiqamiz. Universial to‘plamdan «qizil bo‘lish» 
xossasini to ‘plam osti qizil bloklar va shakllarni ajratadi. «Aylanma bo‘lish» 
xossasi esa shu to ‘plamdagi boshqa to ‘plam osti - aylanali bloklar (shakllarni) 
ajratadi. «To‘plam osti» atamasi matematikada «to‘plam qismi» m a’nosini 
anglatadi. Bunda ikki xossa istisnodir: qachonki to ‘plam qismlari (to‘plam osti) 
barcha to ‘plamga mos, y a’ni to ‘plamning hamma elementlari ko‘rilayotgan xossani 
namoyon etadi yoki 
bu qism birorta elementni mujassam etmaydi. Masalan, 
birorta blok «yashil b o ‘lish» xossasini namoyon etmaydi. Oxirgi holatni bo ‘sh 
to ‘plam deyiladi. Bu holatlarni bloklar «shakllar» yordamida aniq moslashtirish 
mumkin. 0 ‘yinni ikki aylana bo‘yicha yozib chiqamiz. Tekislikda ikkita aylana 
kesishgan holda joylashtiriladi (deylik, qizil va qora). Kesishgan joyida ikkita 
aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. Bolalarga shunday vazifa beriladi: 
masalan, qizil aylana ichida qizil bloklar. Qora aylana ichida hamma yumaloq 
bloklar. A vvalda ayrim bolalar xatolikiarga yoM qo‘yishadi. Qizil aylana ichiga 
qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham joylashtirish oqibatida, yumaloqlari qora 
avlanadan tashqarida bo‘lib qoladi, hamma yumaloq bloklar qora aylana ichiga 
j o y l a s h t i r i l a d i .
Natijada 
i k k i a y l a n a u c h u n u m u m i y b o i g a n
qism 
b o ' s h
qoladi. 
A y r i m
bolalar hamma yumaloq bloklarni 
q o r a a y l a n a i c h k i a m i .
deb 
s o ' r a s h a d i .
.Uvobini eshiiganuun 
s o ’n g o ' z
satolarini topadi va qi/.ii yunvaloq bloklarni
! 3

---