Avropanın Hollandiya, Belçika, Lüksemburq və Macarıstan kimi ölkələrində
su çatışmazlığı qabarıq şəkildə nəzərə çarpır və müvafiq olaraq bu ölkələrdə il
ə
rzində adam başına 0,78; 0,94; 0,81 min m
3
çay axını düşür.
Təbii təsərrüfat sistemlərinin suya olan tələbatını nəzərə alaraq dünyanı
aşağıdakı ərazilərə ayırırlar:
1.
Böyük su ehtiyatının azlığ
ına və
suya olan tə
lə
batının aş
ağ
ı olmasına görə
fərqlənən (Afrikanın tropik ölkələri, Cənubi Amerika, Skandinaviyanın bir hissəsi,
Kanada);
2.
Orta təminatlı su ehtiyatlarına və suya az tələbatı olan (Şimali Amerikanın bir
çox ölkələri, Yaxın və Orta şərq ölkələrinin çoxu;
3.
Su ehtiyatı və
suya olan yüksə
k tə
lə
batına görə fərqlənən (Qərbi Avropanın
inkişaf etmiş və çoxlu əhalisi olan ölkələri, ABŞ-ın şərq hissəsi);
4.
Az su ehtiyatı olan və
suya çoxlu tə
lə
batına görə
fərqlənən
(Qərbi
ABŞ və
Yaponiyanın sıx əhali yerləşən hissəsi, Afrikanın mərkəzi) rayonlar.
Cə
dvə
l 2.3.
Dünyanın su ehtiyatları (M. .Lvoviçə
görə
)
Su növlə
ri
Su
ehtiyatı
(min
km
3
)
Dünya okeanının
ehtiyatları (%)
Su mübadi-lə
sinin
aktivliyi
(illə
rin sayı)
Ümumi
çmə
li
Dünya okeanının
suyu
1338000
96,50
-
2600
Yeraltı sular
23400
1,70
-
2000
Ə
sasə
n içmə
li sular
10530
0,76
30,1
880
Torpaq rütubə
ti
16,5
0,001
0,05
1
Ş
imal və dağ
buzlaqları
24064,1
1,74
68,7
9700
Göllə
rin suyu:
176,4
0,013
-
17
çmə
li
91
0,007
0,26
-
Duzlu
85,4
0,006
-
-
Bataqlıqların suyu
11,5
0,0008
0,03
5
Çay vadilə
rinin
suyu
2,1
0,0002
0,006
0,044
Atmosfer suyu
12,9
0,001
0,04
0,22
Bütün hidrosfer
1385985
100
-
2400
çmə
li sular
35029
2,53
100
-
Bioloji su
1,1
0,0001
0,003
-
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Dünya təsərrüfatının sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq suya olan tələbat hər
10-12 ildə iki dəfə artır. Bu tələbata münasib olaraq suyun keyfiyyəti aşağı düşür,
çirklənmə dərəcəsi artır. Adam başına düşən suyun miqdarına görə Moldova (0,2)
və Özbəkistan (0,9 km
3
) ən aşağı yerləri tuturlar. Ümumiyətlə, suların təminat
dərəcələri müxtəlifdir.
Ş
um əkinləri altında əkin sahələrinin artırılması yalnız suvarmadan geniş
istifadə vasitəsilə mümkündür. Hazırda Afrikanın, Cənubi Amerikanın və
Avstraliyanın bir çox məhsul verməyən əraziləri suvarma nəticəsində yüksək
məhsul verə bilər. Çay sularından tam səmərəli istifadə olunarsa Qanq və
Braxmaputranın cənub axarlarında əkin sahələrini iki dəfə, cənubi Avstraliyada isə,
dörd dəfə artırmaq mümkündür. Suvarma əkinçiliyi sudan istifadə edən sahələrlə
müqayisədə birinci yeri tutub və tutacaq.
Urbanizasiya prosesi daha çox təsərrüfat – məişət sularının istifadə olunması
ilə müşahidə olunur. Ərazidə içməli suyun qeyri-bərabər paylanması sənayenin,
şə
hərin, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və ümumiyyətlə iqtisadiyyatın inkişafı,
“su aclığına” və su çatışmazlığına səbəb olur. Məsələn, ABŞ-da 1900-cu ildə bütün
təsərrüfat sahələrilə içməli su ehtiyatının (öz ərazilərində) 6%-ni, 1960-cı ildə
27%-ni, 1980-ci ildə isə 50% istifadə olunub.
çməli suyun çatışmaması bir çox regionlarda, ölkələr arasında ziddiyyətlərə
səbəb olmuşdur. Məsələn, uzun illərdir ki, ABŞ-la Meksika arasında sərhəd çaylar
olan Kolorado və Rio-Qrande, Pebjuanın bölüşdürülməsi üstündə mübahisələr
gedir. Türkiyə ilə Suriya arasında Fərat çayının suyundan istifadə də belə
mübahisələr olmuşdur.
Behruz Melikov
Behruz Melikov
Mühazirə
11
Dünya çayları, gölləri və onların insanın həyat fəaliyyətində rolu
Axan çay, bütün ekosistemlər kimi, öz-özünü təmizləmək imkanına malik
olsa da, həddən artıq çirkləndikdə bu imkana malik olmur. Çayın ekosisteminə
bütün su toplayıcı hövzəni və onunla əlaqədar olan meşə, tarla, su hövzələri,
şə
hərləri aid etmək lazımdır. Bu ekosistemin fəaliyyəti və nisbi sabitliyi gələn su
ilə, gedən suyun sürətindən və bütün hövzədə, suda həll olan maddə və
orqanizmlərin miqdarı ilə müəyyənləşdirilir. Müxtəlif məişət, sənaye və kənd
təsərrüfatında işlədilmiş və təmizlənməmiş suların axını son iki-üç, onilliklərdə
dəfələrlə artmışdır. Qarışıqların su hövzələrində belə sürətlə toplanması bütün
ekosistemin məhvinə səbəb olur. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, bir çox çaylarda,
məsələn, Volqanın süni bəndlərində əlaqədar olaraq axını bəzən azalır.
Daha yüngül olan çay suyu-qarışma, trubulent qarışma və molekulyar
diffuziya prosesləri vasitəsilə okean suyunun sıxlığını dəyişdirir. Lakin bu
proseslər çox ləng gedir: çay və okean sularının şaquli qarışmasına sistemin daha
stabil olması, yəni daha sıx maye alt qatlarda, az sıx maye isə üstdə olmasıdır.
Çay sularının təsərrüfat-məişət suları məqsədilə ümumdünya istifadəsi cəmi
9% təşkil edir. Ona görə də içməli suya olan tələbat və çatışmazlıq heç də onların
istifadəsi nəticəsində yox, onarın keyfiyyətcə tükənməsi sayəsində baş verir. Son
illərdə su dövranında daha çox üstünlüyü sənaye və məişət suları tutur. Hər il
sənaye və məişətdə 600-700 km
3
su istifadə olunur.
Bizə yaxın olan MDB ölkələri içməli su ehtiyatları ilə çox zəngindirlər. Bu
çayların ümumi uzunluğu 3 milyon km-ə yaxındır (10 km-dən az olan çaylar
nəzərə alınmır). Onların illik axını 4350 km
3
təşkil edir ki, bu dünya çay axınının
13-14 %-ni təşkil edir.
Suya oan tələbatın ödənilməsində vacib su mənbələrindən biri də şirin su
gölləridir. Göllərin sayı 3 mln-dan çox olmaqla ümumi sahəsi 500 min km
2
-dir.
Behruz Melikov
Behruz Melikov