Nizami adina əDƏBİyyat institutu

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
84 
dırma aparmaq üçün gəlmiş Elendir. Romanda Mirasın və 
babasının  gündəliklərindən  bəlli  olur  ki,  Çin  Xalq  İm-
periyası,  həmçinin  də  digər  imperiyalar  və  onların  tərki-
bindəki  cəmiyyətlər  təcrid  olunub,  biri  digəri  haqqında 
yanlış məlumatlara malikdir. Bu yanlış məlumatlar simul-
yakr xarakter daşıyan bədii varlıq yaradır. 
Bir  sıra  postmodern  romanlarda  baş  (əsas)  qəhrəman 
tarixi şəxsiyyət prototipi və ya mifoloji irs əsasında yaradı-
lır. Sabir Rüstəmxanlının «Göy Tanrı» romanın əsas qəh-
rəmanının prototipi ilk türk dövlətinin qurucusu Oğuz xan-
dır. Oğuz xanın tarixi şəxsiyyət olması ətrafına mübahisə-
lər  bu  gün  də  davam  etməkdədir.  Xivəli  Əbülqazi  xanın 
verdiyi məlumata görə, Oğuz xan Məhəmməd Peyğəmbər-
dən 4000 il əvvəl, yəni eramızdan əvvəlki dövrün IV min-
illiyinin  sonlarında,  təxminən  3400-3500-ci  illərdə  yaşa-
mış  tarixi  şəxs  olmuşdur.  N.Y. Biçurin  (İakinf)  isə  Oğuz 
Xanın tarixi şəxsiyyət olmasını və onun eramızdan əvvəlki 
III - II minilliklərdə yaşadığını qeyd etmişdir 
50
. Sabir Rüs-
təmxanlının  «Göy  Tanrı»  romanında  təsvir  edilən  Oğuz 
xan real tarixi şəxsiyyət kimi Azərbaycan, İran, İraq, Suri-
ya  ərazilərini əhatə  edən  geniş  bir arealda  hökmdarlıq et-
miş Oğuz xanın mifoloji irs əsasında yaradılmış obrazıdır. 
Romanlarda əsərin mərkəzi ilə birbaşa əlaqəsi olmayan 
və təsvir edilən hadisələrin gedişatına ciddi təsir göstərmə-
yən ikinci dərəcəli (yardımçı) qəhrəmanlar baş (əsas) qəh-
rəmanın daxili və mənəvi aləminin müəyyənləşməsində bu 
və ya digər dərəcədə yardımçı olur. Bədii əsərdə ikinci də-
rəcəli  (yardımçı)  obrazlar  personaj  da  adlandırılır.  İkinci 
                                                 
50
 Бичурин Н.Я.  Собрание  сведений  о  народах,  обитавших  в 
Средней Азии в древние времена. М.-Л., 1950. С. 225. 

---

Çağdaş Azərbaycan postmodern romanı 
 
 
85 
dərəcəli (yardımçı) obrazlara irihəcmli əsərlərdə daha tez-
tez  rast  gəlinir.  Bədii  əsərin  həcmindən  asılı  olmayaraq 
ikinci  dərəcəli  (yardımçı)  obrazların  sayı  müxtəlif  ola 
bilər. 
Qeyd  etdiyimiz  kimi  bir  sıra  postmodern  romanlarda 
tarixi  şəxsiyyətlər  prototiplər  obrazların  yaradılması  üçün 
istifadə  olunur.  Azərbaycan  postmodern  romanında  tarixi 
şəxsiyyətlər əsasən ikinci dərəcəli (yardımçı) qəhrəmanla-
rın  yaradılması  üçün  istifadə  olunur.  Kamal  Abdullanın 
«Yarımçıq əlyazma» romanında Şah İsmayıl obrazı ikinci 
dərəcəli obraz kimi diqqəti cəlb edir. Kamal Abdulla əsər-
də iki Şah İsmayıl (biri həqiqi Şah İsmayıl, o birisi isə Şah 
İsmayıl  -  Xızır)  obrazını  işləmişdir.  Həqiqi  Şah  İsmayılı 
Şahi-Mərdan göylərə səsləyir. Bu səbəbdən də həqiqi Şah 
İsmayıl  səltənətini  Şah  İsmayıl  -  Xızıra  təhvil  verib  qeyb 
olur. Təbii ki, bu tarixi fakt deyil. Burada postmodern sə-
ciyyəli interpretasiya nəticəsi kimi Şah İsmayıl obrazı de-
konstruksiyaya uğrayır. Xətai qəhrəmanlıq zirvəsindən en-
dirilmişdir. Şah İsmayıl obrazının açıqlanmasında imitasi-
ya ustalıqla özünü göstərmişdir. 
Bəzi hallarda ikinci dərəcəli (yardımçı) obrazların ya-
radılmasında  tarixi  şəxsiyyət  prototip  kimi  istifadə  olun-
masa belə, onunla intertekstual  əlaqələr  qabardılır. Pərviz 
Cəbrayılın «Yad dildə» romanında ikinci dərəcəli (yardım-
çı) obraz kimi rəssam Hüseyn Əlioğlu obrazıdır. Rəssamın 
yarımçıq qalan Günəş dənizi tablosu romanda diqqəti cəlb 
edən amillərdəndir. Əqidəsinə sadiq qalan rəssam Polkov-
nikin portretini çəkmək sifarişindən imtina edir. Romanda 
rəssamın  ölümündən  sonra  morqa  gətirilməsi  və  burada 
ölülərin sayının yetmiş ikiyə çatması on dörd əsr əvvəl baş 
vermiş Kərbəlada  yetmiş iki nəfərin qətli ilə əlaqələndiri-

---

S
S
a
a
l
l
i
i
d
d
ə
ə
 
 
Ş
Ş
ə
ə
r
r
i
i
f
f
o
o
v
v
a
a
 
 
 
 
86 
lir.  Yardımçı  obraz  olan  rəssam  Hüseyn  Əlioğluna  da 
imam Hüseynin adının verilməsinin təsadüfi olmadığı, ya-
zar tərəfindən düşünülərək verilməsini görürük. 
İkinci dərəcəli (yardımçı) obraz kimi əsərdə qəhrəman-
ların  dili  ilə  təhkiyə  aparan  müəllif  obrazını  da  müşahidə 
etmək  olur.  Bu  təhkiyə  bəzən  baş  qəhrəmanın,  bəzən  də 
müəllifin özünün iştirakı ilə müxtəlif formalarda baş verir. 
Müəllif obrazı hadisənin iştirakçısı da ola bilir, ya baş ver-
miş hadisələrin şahidi olur, ya da ki, müəllif obrazının di-
gər  obrazlarla  münasibətləri  özünü  büruzə  verir.  Əsərdə 
müəllif obrazı təhkiyə vasitəsilə əsərdə təsvir edilən hadisə 
və obrazlara, vəziyyət və situasiyalara öz münasibətini bil-
dirir ki, bu da  müəllif haşiyəsi kimi dəyərləndirilir. Qeyd 
etmək  istərdim  ki,  müəllif  haşiyəsi  ilə  söylənilən  fikirlər 
müəllifin münasibətini ifadə edir. Məsələn, Pərviz Cəbra-
yılın  «Yad  dildə»  romanında  müəllif  təhkiyəsi  təsvir  edi-
lən mənzərəni tam açmağa yardım edir: «Selcan bayaqdan 
Çenin  necə  əl-ayağa  düşdüyündən,  onu  saxlamaq  üçün 
şeirdən başqa nəyəsə gümanı gəlmədiyindən ləzzət almışdı 
və  səssizcə  içində  qəşş  eləmişdi.  Çenin  onun  üçün  belə 
əldən-ayaqdan  getməsi,  canfəşanlıq  eləməsi,  öz  sevgisini 
göstərmək üçün dəridən-qabıqdan çıxması ona çox, amma 
olduqca  xoş  gəlirdi».  Qeyd  etmək  istərdim  ki,  əksərən 
müəllifin  obyektiv  nağılçı  kimi  də  qəbul  edilməsi  özünü 
büruzə verir. 
Bədii refleksiyanın variasiyaları ilə bağlı roman növlə-
rini  nəzərdən  keçirəndə,  müəllif  tərəfindən  təqdim  edilən 
obrazların özlərindən gələn mətn kimi əsərə daxil edilməsi 
ilə bağlıdır. Bu sənətkar haqqında roman janrının qarışıqlı-
ğı xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən amillərdən biri sayılır. 
Belə  əsərlər  özlərinə  obrazların  yaradılmasına  və    başqa 

---