Bu illərdə Azərbaycanda “Gənc Türkçülər Birliyi”, “Müstəqil Azərbaycan”
təşkilatı, “Azərbaycanı öyrənən cəmiyyət” ciddi fəaliyyət göstərirdi. Qeyd edək ki,
bu qurumların əksəriyyəti müsavatçılar tərəfindən yaradılırdı. “Azərbaycanı
öyrənən cəmiyyət” o dövrdə yeni əlifba ilə nəşrə mane olmaq üçün ciddi iş
aparırdı. (203, s. 61)
Mühacirətdə, ayrı-ayrı ölkələrdə fəaliyyət göstərən azərbaycanlılar müxtəlif
vasitələrlə Azərbaycandakı hadisələrə təsir göstərirdilər. M. Ə. Rəsulzadənin 1923-
cü ildən Türkiyədə nəşr etdiyi jurnallar (“Yeni Qafqaziya”, “Azəri Türk”, “Odlu
Yurd” və b.) İrandan Masallıya, oradan isə Bakıya gətirilir, əhali arasında yayılırdı.
Beləliklə, İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycan əhalisinin böyük
əksəriyyəti mövcud rejimdən narazı qalaraq, Sovet hökümətini qəlbən
dəstəkləmirdilər.
II. SOVET ĠTTĠFAQININ BÜTÜN BÖLGƏLƏRĠNDƏ
NARAZILIQLAR, QIRĞINLAR,
HƏBSLƏR
Sovet dövlətinin yeritdiyi siyasət yalnız Azərbaycanda deyil, ölkənin bütün
yerlərində xalq kütlələrinin ciddi narazılıqları ilə qarşılanırdı. Rusiyada,
Ukraynada, Gürcüstanda və başqa bölgələrdə tez-tez hökümət əleyhinə çıxışlar,
üsyanlar olurdu. Sovet hökümətinin bu üsyanları və narazılıqları amansız üsullarla
boğmasına baxmayaraq, kütlənin etiraz partlayışı hər an gözlənilirdi.
“Arqumentı i faktı” qəzetinin 1989-cu ildə çap edilən saylarında stalinizmin
ümumi qurbanlarının sayı 40 milyona qədər göstərilirdi. (220) 1939-cu ilin
yanvarın 1-dən “QULAQ”dakı 1.317195 dustağın 830.491-i rus, 181.9050i
ukraynalı, 44.785-i belorus, 24.894-ü tatar, 24.499-u özbək, 19.758-i yəhudi,
18.572-i alman, 17.123-ü qazax, 16.860-ı polyak, 11.723-ü gürcü, 11.064-ü
erməni, 9352-i türkmən, 4874- ü başqırd, 4347-i tacik, qalan 96.948-i 100-dən çox
millətin nümayəndələri idi. (221)
Həbs edilənlərin yaş həddi belə idi (1940-cı il martın 1-i): 18 yaşdan az
olanlar – 1,2%; 18-dən 21 yaşa qədər olanlar – 9,3%, 22-dən 40 yaşa qədər olanlar
– 63,6%; 41-dən 50 yaşa qədər olanlar – 16,2%; 50 yaşdan yuxarı olanların sayı –
9,7%. Böyük Vətən müharibəsinə qədər məhbusların 93 faizini kişilər, 7 faizini isə
qadınlar təşkil etdiyi halda, 1944-cü ilin iyulunda 74 faizi kişilər, 26 faizi isə
qadınlar təşkil edirdi. (221)
Yalnız 1927-ci ildən 1929-cu ilə qədər Sovet İttifaqının həbsxanalarında,
siyasi təcridxanalarında və sürgündə bir milyona qədər insan vardı. BU insanların
çoxu müxalifətdə dayanan partiya üzvləri, sovet müəssisələrində vicdanla çalışmış
“burjua” mütəxəssisləri idi. Bütün respublikalardakı həbsləri, adətən “millətçilər”,
“NEP-əleyhdarları” adı altında aparırdılar. Kənd yerlərində isə veteranları,
aprotexnikləri, kooperatorları həbsə alırdılar.
1930-1932-ci illərdə bütün varlı kəndlilərə sarsıdıcı zərbələr vuruldu. Evlər
və əmlaklar yeni yaradılan kolxozlara verildi. Onların (yəni “ortabab” və
“mülkədar”ın) ailələri isə məcburi olaraq Sibirə, Urala, şimala – Arxangelsk
vilayətinə, Kol yarımadasına, Komi Muxtar Respublikasına göndərildi. Şahidlərin
ifadəsinə görə, varlı kəndlilərin yalnız az hissəsi əvvəlcədən əmlakını satıb şəhərə
qaça bilmişdi. Qalanlarını isə köçürmüşdülər. Bunun nəticəsində yalnız bu dövrdə
6-7 milyon insan stalinizmin qurbanına çevrildi.
1933-cü ildə bir milyondan çox kəndli başqa yerlərə sürgün edildi.
Çoxlarının düşündüyünün əksinə olaraq məcburi yaradılmış kolxozlar tez bir
zamanda ölkəyə lazım olan çörəyi və ərzağı verə bilmədi. Taxıl və heyvandarlıq
məhsulları istehsalı kəskin olaraq azaldı. 1932-ci ilin payızından bütün taxıl
rayonlarında aclıq başlandı. Müxtəlif müəlliflər bu illərdə acından ölənlərin sayını
3 milyondan 10 milyona qədər göstərirlər. Ümumilikdə isə, 1932-1933-cü illərdə
acından ölənlərin sayını 6-7 milyon olaraq qəbul etmək mümkündür. Daha 1,5-2
milyon yoxsul kəndlinin kolxoz-kooperativ mülkiyyətə zidd mövqeyinə görə həbs
olunduğu təsdiqlənməkdədir.
1935-ci ildə yeni kütləvi qırğın kampaniyası başlandı – Moskvadan və
Leninqraddan “başqa, yad sinfi” elementlər köçürüldü. Keçmiş zadəgan, tacir,
kapitalist və məmur ailələri ayrı-ayrı əyalət şəhərlərinə köçürüldülər. Belə
köçürülmüşlərin sayı 1milyon miqdarında idi.
1937-1938-ci illərdə “yejovçuluq və böyük terror” dövründə kütləvi qırğına
– 5-7 milyon insan məruz qaldı. Qırğına məruz qalanların bir milyona qədəri
partiya üzvləri idi. Belə şəraitdə həbs edilən partiya üzvlərinin 80 faizi inqilaba
qədər təşkilata üzv olanlar idi və çoxu həm də partiya, dövlət və təsərrüfat fəalı,
hərbi rəis və ziyalı kimi Sovet hökümətinə xidmət etmişdilər.
1937-1938-ci illərdə həbs edilənlərin, demək olar ki, 1 milyonu
güllələnməyə məhkum edildi, qalanları isə düşərgələrə göndərildi. Həbs
düşərgələrinə göndərilənlərin çox az hissəsi reabilitasiya dövrünə kimi sağ qaldı.
1939-cu ildə Qərbi Ukraynada və Qərbi Belorusiyada kütləvi qırğınlar
keçirildi. 1940-1941-ci ildə Pribaltikada, Bessarabiya və Şimali Bukovində kütləvi
qırğınlar keçirildi və yalnız onların böyük bir hissəsi respublika hakimiyyəti
orqanlarının qərarı ilə 1987-1988-ci illərdə bəraət aldılar. Bəraət alanların sayı 1
milyona yaxın idi. (220) Bu dövrdə 2 milyondan çox sovet almanı köçürülmüşdü
ki, onlardan 500 mini Povoljya almanlarının muxtar respublikasına aid idi.
Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə 1943-1944-cü illərdə Şimali Qafqaz
və Krım xalqlarından – kalmıklar, çeçenlər, inquşlar (318), qaraçay və krım
tatarları zorla şərqə köçürüldülər. (234, 266) Doğma yurdlarından köçürülən
müsəlmanların ümumi sayı 3 milyon idi. Belə “cəzaya” məruz qalmış
köçürülənlərin 1 milyona qədəri şəraitsizliyə dözə bilməyib dünyasını dəyişdi.
Ölənlərin çoxu uşaqlar, qadınlar, qocalar və xəstələr idi.
Dostları ilə paylaş: |