Yuxarıda qeyd olunan statistik göstəricilərə əsasən (cədvəl 2.1), 2009-2013-cü illər ərzində ÜDM 1,6 dəfə, büdcə gəlirləri 1,9 dəfə, vergi daxilolmaları isə 1,6 dəfə artmışdır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə belə çox hallarda rast gəlinən bu halı ölkəmizdə həyata keçirilən uğurlu iqtisadi siyasətin nəticəsi olaraq qiymətləndirmək lazımdır.
Vergi daxilolmalarının mühüm bir hissəsinin qeyri-dövlət sektorunun payına düşməsi ölkə rəhbərliyinin özəl sektorun inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlamasının və bu sahəyə xüsusi önəm verməsinin təzahürüdür.
Cədvəl 2.3
2008-2013-cü illər üzrə vergi daxilolmalarının daxilolma
mənbəyinə görə bölgüsü ( milyon manatla)
|
Göstəricilər
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
2012
|
2013
|
1.
|
Gəlirlərdən (mən-
fəətdən) vergilər
|
3489,5
|
1911,1
|
2020,1
|
2849,7
|
3065,0
|
3234,5
|
1.1.
|
Fiziki şəxslərin
gəlir vergisi
|
627,2
|
581.9
|
590,2
|
715,7
|
813,0
|
859,7
|
1.2.
|
Mənfəət vergisi
|
2862,3
|
1329,2
|
1429,9
|
2134,0
|
2252,0
|
2374,8
|
2.
|
Mülkiyyətdən vergilər
|
170,9
|
108,9
|
152,3
|
167,3
|
164,4
|
182,6
|
2.1.
|
Əmlak vergisi
|
112,9
|
66,2
|
101,8
|
103,9
|
105,1
|
125,1
|
2.2.
|
Torpaq vergisi
|
30,6
|
26,2
|
35,3
|
35,3
|
30,6
|
33,1
|
2.3.
|
Yol vergisi
|
27,365
|
16,463
|
15,169
|
28,095
|
28,655
|
24,384
|
3.
|
Mal və xidmətlərdən alınan daxili vergilər
|
2859,2
|
2978,8
|
3114,9
|
3220,7
|
3464,2
|
3934,7
|
3.1.
|
ƏDV
|
1910,9
|
2012,8
|
2082,5
|
2222,7
|
2366,9
|
2710,0
|
3.2.
|
Aksiz
|
395,8
|
417,4
|
452,0
|
417,4
|
454,4
|
511,9
|
3.3.
|
Mədən vergisi
|
486,9
|
485,1
|
514,9
|
480,2
|
531,5
|
593,3
|
3.4.
|
Sadələşdirilmiş vergi
|
65,6
|
63,5
|
65,5
|
100,4
|
111,4
|
119,5
|
4.1.
|
Sair daxilolmalar
|
234,5
|
237,5
|
111,8
|
318,0
|
517,2
|
646,4
|
Cədvəl 4-də göstərildiyi kimi, 2008-2013-cü illər üzrə vergi daxilolmalarının daxilolma mənbəyinə görə bölgüsü vergi sisteminin tərkib komponentlərinin səmərəlilik göstəricilərini özündə əks etdirir. Belə ki, yuxarıdakı cədvəldə 2008-2013-cü illər üzrə vergi sistemində tətbiq olunan vergi növləri üzrə artım sürəti göstərilir. 2013-cü ildə tədiyyə növləri üzrə aparılan təhlil 9 vergi və tədiyyə növü üzrə vergi proqnozlarının yerinə yetirildiyini (yol vergisi istisna olmaqla) və daxilolmaların 2012-ci ilə nisbətən artdığını göstərir.
2.2. Müəssisənin uçot siyasətinin mahiyyəti və məqsədi
Müəssisənin uçot siyasətinin formalaşması vergi ödənişlərinin minimallaşdırılmasının ən mühüm elementlərindən birdir. Uçot siyasəti barədə peşəkar əmrin hazırlanması müəssisəyə vergitutma nöqteyi-nəzərindən optimal uçot variantını seçməyə imkan verir.
Müəssisənin uçot siyasəti dedikdə onun qəbul etdiyi mühasibat uçotunu aparmaq üsullarının məcmusu başa düşülür. Mühasibat uçotunun aparılması üsullarına təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının qruplaşdırılması və qiymətləndirilməsi, aktivlərin dəyərinin ödənilməsi, sənəd dövriyyəsinin təşkili, inventarizasiya, mühasibat uçotu hesablarının tətbiqi, mühasibat uçotunun registrlər sistemi, informasiyanın işlənməsi və s. üsullar aiddir.
Uçot siyasətinə aşağıdakı əsas prinsiplər xasdır:
- müəssisədə uçot siyasətinin tamlığı;
- bütün təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsinin tamlığı;
- potensial gəlir və aktivlərə nəzərən xərclərin və passivlərin mühasibat uçotunda əks etdirilməsinə daha çox hazır olmaq (ehtiyatlılıq prinsipi). İmkan daxilində yalnız əldə edilmiş gəlirlər uçota alınmalı, yalnız çəkilmiş deyil, həm də potensial xərclər əks etdirilməlidir;
- yalnız hüquqi formasından deyil, həm də iqtisadi məzmunundan asılı olaraq təsərrüfat fəaliyyəti faktlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsi (məzmunun formadan üstün olması prinsipi);
- hər ayın 1-i üçün analitik uçot məlumatlarının dövriyyəyə və sintetik uçotun hesabları üzrə qalıqlara, həmçinin mühasibat hesabatı göstəricilərinin sintetik və analitik uçot göstəricilərinə bərabərliyi (ziddiyyət təşkil etməmək prinsipi);
- təsərrüfat fəaliyyəti şəraitindən çıxış edərək mühasibat uçotunun aparılmasının səmərəliliyi və qənaətcilliyi (səmərəlilik prinsipi).
Bundan başqa uçot siyasəti formalaşdırılarkən qabaqcadan aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
- təşkilatın aktivləri və öhdəlikləri bu təşkilatın mülkiyyətçilərinin aktivlərindən və öhdəliklərindən ayrıca mövcuddur;
- təşkilat müəyyən bir dövr ərzində öz fəaliyyətini davam etdirəcək və onun fəaliyyətini dayandırmaq və ya nəzərəçarpacaq dərəcədə məhdudlaşdırmaq niyyəti yoxdur, deməli müəyyən edilmiş qaydada öhdəlikləri yerinə yetirəcək;
- təşkilat tərəfindən qəbul edilən uçot siyasəti ardıcıl olaraq tətbiq edilir;
- təşkilatın təsərrüfat fəaliyyəti, faktları bu faktlarla bağlı pul vəsaitlərinin faktiki daxil olduğu vaxtdan asılı olmayaraq, baş verdiyi hesabat dövrünə aid edilir.
Müəssisədə mühasibat uçotunun təşkilinə müəssisə rəhbəri cavabdeh olmaqla yanaşı, bu barədə daxili qaydaları müəyyən edərək hesabat ili üçün uçot siyasəti formalaşdırılır. Burada əsasən aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
- müəssisə öz əmlakını, öhdəliklərini digər müəssisələrin əmlak və öhdəliklərindən ayırır;
- müəssisə uzun müddət fasiləsiz işinə, onun gələcək inkişafına, əmlak və öhdəliklərinə, həmçinin borcların vaxtında ödənilməsinə təminat verir;
- müəssisə gəlir və xərclərini hesabat dövrünə düzgün aid etməli, bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registrlərində düzgün xronoloci qeydiyyatını təmin etməli, mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və sərvətlərin inventarizasiyasının nəticələrini uçotda tam və düzgün əks etdirməlidir.
Müəssisənin uçot siyasəti əsasən aşağıdakıları özündə əks etdirir:
- müəssisə əmlakının, öhdəliklərinin, kapitalının, dövriyyə vəsaitlərinin və ümumiyyətlə, bütün maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarının natural göstəricilər əsasında pul ifadəsində, fasiləsiz, başdan-başa sənədləşdirilmiş və mühasibat registrlərində qarşılıqlı əlaqədə, mühasibat hesablarında ikili yazılış üsulu ilə heç bir istisnaya yol vermədən düzgün yığılması və qaydaya salınması sistemini təmin etməlidir;
- müəssisə rəhbəri mühasibat uçotunun təşkili formasını, sənəd dövriyyəsi qaydasını və uçot məlumatların texnologiyasını təmin edir, daxili uçot və hesabat sistemini işləyib hazırlayır, mühasibat uçotunun məqsədini həyata keçirmək üçün vacib olan təsərrüfat əməliyyatları üzərində nəzarət qaydasını, sənədlərə imza etmək hüququ olanları və s. müəyyən edir;
- müəssisə ilkin uçot sənədlərində məzmunu qeyd olunan təsərrüfat əməliyyatlarını uçot və hesabatda əks etdirən zaman onun iqtisadi məzmununun mənaca qalan bütün əlamətlərindən üstünlüyünü təmin edərək, onların uçot siyasətində kommersiya sirri kimi qorunub saxlanılmasını təmin edir;
- müəssisə maliyyə nəticələrini formalaşdıran zaman potensial zərərin, yaxud öhdəliyin son nəticədə mənfəətə və aktivə çevrilərək, uçot və hesabatda əksini tapması üçün böyük hazırlıq işini – ehtiyatlılığı təmin edir;
- müəssisə hər dəfə analitik uçot məlumatlarını sintetik uçot məlumatları ilə tutuşduraraq, mühasibat uçotu və hesabatının düzgünlüyünü yoxlayır.
Müəssisənin uçot siyasəti müəssisədə mühasibat uçotunun təşkili və metodologiyasının əsas prinsip və qaydalarını özündə əks etdirir. Uçot siyasətinin formalaşması zamanı uçotun təşkili və aparılması, inventarizasiya qaydası, əmlak və öhdəliklərin qiymətləndirilməsi üsulları, fondlar və ehtiyatların yaradılması, onların istifadəsi, satışdan gələn gəlirin müəyyən edilməsi (yüklənib yola salınmış məhsullara görə, yaxud alıcıdan pul vəsaitinin daxil olmasına və ya əvəzində mal alınmasına görə), ilkin uçot formalarının təşkili, aylıq, rüblük və illik hesabatların hazırlanması və s. müəyyən edilir. Mövcud normativ qanunlara əsasən müəssisə tərəfindən ayrı-ayrı bölmələr üzrə uçot variantları müəyyən edilir.
Həmçinin, material ehtiyatlarının uçotu və istehsala silinməsi zamanı hansı üsuldan istifadə (FİFO, LİFO, orta maya dəyərilə) olunduğu göstərilir. İşçi heyəti ilə münasibətlər, müəssisənin gəlirinin bölüşdürülməsi, dividendin ödənilməsi, əsas fondlara tətbiq edilən amortizasiya normaları, onların təmiri üçün ayırmalar və digər göstəricilər əks olunur.
Bu haqda müəssisə rəhbəri daxili əmrlər, qərarlar, qaydalar və s. hazırlayır. Uçot siyasəti Azərbaycan Respublikasının mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə cavab verməlidir.
Uçot siyasətinin seçilməsinə və əsaslandırılmasına aşağıdakı amillər təsir göstərə bilər:
- mülkiyyətin təşkilati-hüquqi forması;
- fəaliyyətin növü;
- fəaliyyətin miqyası;
- vergitutma sistemi ilə qarşılıqlı münasibət;
- fəaliyyətin informasiya təminatı sistemi;
- müəssisənin iqtisadi inkişafının məqsədi və vəzifələri;
- xarici amillər (infilyasiya prosesləri, mövsümi amillər, rəqabət, mülki və vergi qanunvericiliyinin normaları, makroiqtisadi vəziyyət və s.).
Vergitutmanın inkişafı mühasibat uçotu məlumatları əsasında bəzi vergi növlərinin hesablanması üçün çətinlik yaradır, sadəcə olaraq mühasibat uçotu məlumatları kifayət etmir. Məsələn, vergi ödəyiciləri tərəfindən malların faktiki maya dəyərindən aşağı satılması və idxal ixrac əməliyyatları zamanı vergilər bazar qiyməti ilə hesablandığından yaranmış «yalançı» dövriyyənin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi digər məlumatların saxtalaşdırılmasına gətirib çıxarır. Həmçinin Vergi Məcəlləsinə əsasən xronometrac metodu ilə müşahidə zamanı müəyyənləşdirilmiş dövriyyədən aşağı dövriyyə göstərildikdə xronometrac yolu ilə müəyyən olunan dövriyyə vergilərin hesabanması üçün əsas götürülməklə aparılan əməliyyatları mühasibat uçotunda əks etdirmək mümkün olmur. Bu göstərilən sırf vergitutma əməliyyatlarını mühasibat uçotunda əks etdirməyə cəhd göstərilməsi mühasibat uçotunun digər məlumatlarında yanlışlığa səbəb olur.
Bundan əlavə vergi uçotunun subyektləri ilə mühasibat uçotunun subyektləri eyni deyildir. Belə ki, Vergi Məcəlləsi ilə Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları, əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan fiziki şəxslər Azərbaycan ərazisində gəlir əldə edərkən qanunvericiliklə müəyyən edilən vergilərin ödəyiciləridirlər. Ancaq həmin şəxslər üçün mühasibat uçotunun aparılması qanunvericiliklə nəzərdə tutulmamışdır. «Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-ci il tarixli Qanunun 4-cü maddəsinə əsasən «Azərbaycan Respublikasının ərazisində mənfəətlə, yaxud mənfəətsiz işləmək məqsədilə sahibkarlıq fəaliyyəti və ya başqa fəaliyyətlə məşğul olan, hüquqi şəxs sayılan, yaxud sayılmayan, tabeçiliyindən və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektləri (müəssisələr, idarələr, təşkilatlar və başqaları) qanunauyğun olaraq mühasibat uçotunu aparmağa borcludurlar».
Göstərilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, vergitutma məqsədlərini yerinə yetirmək üçün mühasibat uçotu məlumatları çatışmır. Bu çatışmazlıqlar müəssisə, idarə və təşkilatları məcbur edir ki, mühasibat uçotundan fərqli yeni uçot sistemini – vergi uçotunu formalaşdırsınlar.
Mühasibat uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- iqtisadi subyektin fəaliyyəti, onun əmlak vəziyyəti barədə tam və dolğun məlumatın formalaşdırılması;
- əmək, material və maliyyə ehtiyatlarından qanunvericiliklə təsdiq edilmiş norma, normativ və smetalara uyğun olaraq istifadə edilməsinə, əmlakın hərəkətinə nəzarətin təmin edilməsi;
- iqtisadi subyektin təsərrüfat fəaliyyətinin mənfi nəticələrinin aradan qaldırılması və onun maliyyə dayanıqlılığının təmin edilməsi üçün təsərrüfatda ehtiyatların aşkar edilməsi.
Vergi uçotunun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
- hesabat dövründə iqtisadi subyektin vergitutma bazasını müəyyənləşdirən gəlir və xərclərinin həcmi barədə məlumatların formalaşması qaydaları haqqında tam və dolğun informasiyanın tərtib edilməsi;
- vergilərin düzgün hesablanmasına və büdcəyə vaxtında və tam həcmdə ödənilməsinə nəzarət edilməsi üçün daxili və xarici istifadəçilərin bu məlumatlarla təmin edilməsi.
Mühasibat uçotunun məqsədi ilə vergi uçotunun məqsədi də bir-birindən fərqlidir. Belə ki, mühasibat uçotunun əsas məqsədi iqtisadi subyektin təsərrüfat fəaliyyəti barədə istifadəçiləri tam və dolğun və dolğun məlumatlarla təmin etmək, onların əmlak vəziyyətinə, təsərrüfat əməliyyatlarının məqsədəuyğunluğuna, material, əmək və maliyyə ehtiyatlarına nəzarəti təmin etməkdən ibarətdir.
Vergi uçotununəsas məqsədi isə iqtisadi subyektin təsərrüfat əməliyyatlarında vergitutma məqsədləri üçün tam və dəqiq məlumatların formalaşmasını təmin etmək, vergilərin düzgün hesablanmasına və vaxtında büdcəyə ödənilməsinə nəzarətin təmin edilməsindən ibarətdir.
Beləliklə, vergi uçotu vergitutma sahəsində mühasibat uçotunun alternativi və ona əlavə kimi çıxış edir. Vergi uçotu vergi ödəyicisinin vergi öhdəliklərinin tam və düzgün hesablanması üçün zəruri olan informasiyanın yığılması və qeydə alınması sistemidir.
Ümumi halda vergi uçotunun predmeti kimi iqtisadi subyektin vergiləri hesablamaq və ödəmək öhdəliyini yaradan istehsal və qeyri-istehsal fəaliyyəti çıxış edir. Ənənəvi olaraq dünya təcrübəsində mühasibat uçotu ilə vergi uçotunun əlaqəsinin aşağıdakı iki modelindən istifadə olunur:
- kontinental (avropa);
- ingilis-sakson (ingilis-amerikan).
Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki modelin özləri də şərtidir, çünki praktikada onları birmənalı şəkildə tətbiq etmək mümkün deyildir.
Kontinental modeldə mühasibat uçotu sisteminin formalaşması və fəaliyyətinə vergitutma qaydaları əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu model çərçivəsində mühasibat və vergi uçotu faktiki olaraq üst-üstə düşür və ya vergi ödəyicisi vergi qanunvericiliyində nəzərdə tutulan xüsusi metodika əsasında vergitutma məqsədləri üçün mühasibat uçotu məlumatlarında düzəlişlər aparır. Yəni kontinental modeldə belə bir qayda müəyyənləşdirilmişdir ki, balans mənfəətinin məbləği mənfəət vergisi üçün vergitutma bazasına bərabər olmalıdır.
Kontinental (avropa) modeli tətbiq edən ölkələrə Almaniya, Fransa, İspaniya, İtaliya, Argentina, Braziliya, Çili, Peru, Cənubi Afrikanın bir sıra ölkələrini və s. göstərmək olar. Bu ölkələr üçün xarakterik cəhət ondan ibarətdir ki, dövlətin fiskal siyasətinin təmin edilməsi üçün mühasibat uçotu sistemi tənzimlənir.
İngilis-amerikan modelini tətbiq edən ölkələrə isə Böyük Britaniya, ABŞ, Niderland, Avstraliya, Kanada və bir sıra digər dövlətləri aid etmək olar. Bu konsepsiyanın əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, balans mənfəəti, vergitutma məqsədləri üçün hesablanan mənfəətdən fərqlənə bilər. Bu yol verir ki, mühasibat uçotu və vergi uçotu paralel olaraq mövcud olsun.
Bununla bərabər bu modeldə mühasibat uçotu ilə vergi uçotu arasında dayanıqlı bir əlaqə mövcuddur. Məsələn, ABŞ və Kanadada vergiyə cəlb olunan mənfəətin məbləği mühasibat uçotunun məlumatları əsasında hesablanır.
Ancaq bu zaman vergi orqanları vergi ödəyicilərindən mühasibat mənfəəti ilə vergiyə cəlb olunan mənfəətin məbləğləri arasında yaranmış fərqi izah etməyi tələb edirlər.
Ayrı-ayrı uçot sistemlərində mənfəət vergisinin vergitutma bazasının formalaşmasını sxematik olaraq şəkil 2.1 və 2.2-də olduğu kimi göstərmək olar.
Vergi uçotu sistemi vergi ödəyicisi tərəfindən müstəqil surətdə təşkil edilir və aşağıdakı əsas prinsiplərə uyğun gəlməlidir:
- ardıcıllıq – yəni vergi uçotunun norma və qaydaları bir vergi dövründən digərinə ardıcıl olaraq tətbiq edilməlidir;
- fasiləsizlik – yəni vergitutma məqsədləri üçün uçot obyektləri xronoloci qaydada fasiləsiz olaraq əks etdirilməlidir;
- tamlıq – yəni məlumatların analitik uçotu vergitutma bazasının formalaşması qaydasını tam açmalıdır.
Vergi uçotunun məlumatları vergi ödəyicisinin sənədlərində əks olunan uçot obyektini müəyyən edən göstəricilərin kəmiyyəti və digər xarakteristikaları barədə informasiyadır. Vergi uçotunun məlumatları aşağıdakıları əks etdirməlidir:
- gəlir və xərclərin məbləğinin formalaşması qaydası;
- cari vergi dövründə vergitutma məqsədləri üçün nəzərə alınan xərclərin xüsusi çəkisinin müəyyən edilməsi qaydası;
- növbəti vergi dövrünün xərclərinin tərkibinə daxil ediləcək xərclərin qalıq məbləği;
-yaradılan ehtiyatların məbləğinin formalaşması qaydası;
-mənfəət vergisi üzrə büdcə ilə hesablaşmalarda borcun məbləği.
Şəkil 2.1
Vergi uçotu sistemini tətbiq etmədən vergitutma bazasının formalaşması
Mühasibat uçotu registirləri
Mühasibat mənfəəti
Mühasibat hesabatı
İlkin uçot sənədləri
Vergi uçotu registirləri
Vergi tutulan mənfəət
Vergi hesabatı
Vergi uçotu məlumatlarının düzgünlüyünü təsdiq edən sənədlər aşağıdakılardır:
- ilkin uçot sənədləri;
- vergi uçotunun analitik registrləri;
- vergitutma bazasının hesablanması.
İlkin uçot sənədləri iqtisadi subyektin apardığı bütün təsərrüfat əməliyyatlarının rəsmilləşdirildiyini təsdiq edən sənədlərdir.
Vergi uçotunun analitik registrləri yalnız vergitutma məqsədləri üçün tətbiq olunan xüsusi sənədlərdir.
Vergitutma bazasının hesablanması vergi uçotu məlumatlarının ümumiləşdirilmiş nəticəsidir.
Vergi uçotunun qarşısında duran vəzifələri həll etmək üçün onun aşağıdakı üsullarını qeyd etmək olar:
- vergi uçotu göstəricilərinin müəyyən edilməsi;
- «vergi maya dəyərinin» hesablanması;
- vergitutma bazasının formalaşması üsulunun müəyyən edilməsi;
- vergi diskontunun təyin edilməsi;
- vergi dövrünün müəyyən edilməsi;
- xüsusi vergi sənədlərinin aparılması.
Vergi uçot göstəricilərinin müəyyən edilməsi mühasibat uçotunun məlumatlarına əsaslanır, ancaq yalnız vergitutma məqsədləri üçün istifadə olunur. Məsələn, vergi uçotu göstəricisi olan mənfəət göstəricisi mühasibat uçotu göstərici olan balans mənfəəti göstəricisi ilə sıx bağlıdır, lakin onunla üst-üstə düşmür.
«Vergi maya dəyəri» uçot-vergi göstəricisinin mühasibat uçotu metodikasından fərqli qaydada təyin edilməsini əks etdirir. Yəni müəssisənin çəkdiyi xərclər vergitutma məqsədləri üçün müəyyən edilmiş limit, norma və normativlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Məsələn, müəssisənin təmirlə bağlı çəkdiyi xərclər mühasibat uçotunda bütövlüklə xərclərin tərkibinə daxil edildiyi halda, vergitutma məqsədləri üçün bu xərclərin məbləği məhdudlaşdırılır.
Vergitutma bazasının formalaşması üsulunun müəyyən edilməsi vergi öhdəliyinin yarandığı anı düzgün təyin etmək üçün zəruridir. İki əsas üsul mövcuddur: kassa üsulu və hesablaşma üsulu.
Birinci üsul vəsaitlərin alındığı və ödənişlərin həyata keçirildiyi anı nəzərə alır. Məsələn, vergi ödəyicisinin nağd pul vəsaitlərini aldığı və ya pul vəsaitinin onun bankda olan hesabına daxil olduğu vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt sayılır.
İkinci üsuldan istifadə edildikdə isə mülkiyyət hüququnun və öhdəliklərin yarandığı an nəzərə alınır. Məsələn, gəlir əldə edilməsinin faktiki vaxtından asılı olamyaraq gəlir almaq hüququnun yarandığı vaxt gəlirin əldə edildiyi vaxt saylır.
Vergitutma nəzəriyyəsində vergitutma bazasının həcminin təyin edilməsinin bir neçə üsulu var. Bunlardan ən əsasları birbaşa və dolayı üsullardır.
Vergitutma bazasının təyin edilməsinin əsas üsulu birbaşa üsuldur. Bu zaman vergitutma bazası vergi ödəyicisinin sənədlərlə təsdiq edilmiş göstəricilərinə əsasən təyin edilir. Məsələn, mənfəət vergisini hesablayarkən vergi ödəyicisi uçot və vergi-hesabat sənədlərində müəyyən dövr ərzində əldə etdiyi bütün gəlirlərini əks etdirir, sonra isə sənədlərlə təsdiq edilmiş xərcləri bu gəlirdən çıxır və beləliklə, vergiyə cəlb edilən mənfəətin məbləğini təyin edir. Dolayı üsul isə vergitutma bazasının əlaqəli məlumatlar və analoci vergi ödəyicisi barədə məlumatlar əsasında hesablanmasını nəzərdə tutur.
Vergi diskontu vergitutma məqsədləri üçün vergi ödəyicisinin özünün əldə etdiyi gəlirləri artırdığı məbləğdir.
Məsələn, Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinə əsasən malların təqdim edilməsi əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergitutma obyektidir. Vergi tutulan dövriyyə tətbiq olunan qiymət və tariflər nəzərə alınmaqla malların dəyəri əsasında müəyyənləşdirilir. Əgər mallar maya dəyərindən aşağı qiymətlə təqdim edilirsə və həmin mal alınarkən əvəzləşdirmə hüququ əldə edilmişsə, onda vergi tutulan dövriyyə malların təqdim edilmə anında təşəkkül tapan bazar qiyməti ilə, ancaq maya dəyərindən aşağı olmayan qiymətlə müəyyənləşdirilir. Bu zaman malların faktiki təqdimedilmə qiyməti ilə onun mövcud bazar qiyməti arasında fərq yaranır və bu fərq mühasibat uçotunda öz əksini tapmır.
Beləliklə, əlavə dəyər vergisi məqsədləri üçün vergi tutulan dövriyyə müəyyənləşdirilərkən malların faktiki təqdim olunma qiyməti rol oynamır. Xüsusi əlavə hesablama ilə vergi tutulan dövriyyənin məbləği bazar qiyməti və ya maya dəyərindən aşağı olmayan qiymət əsasında müəyyənləşdirilir.
Hər bir vergi növü üzrə vergi dövrünün müəyyən edilməsi vergitutma bazası üçün prinsipial əhəmiyyət kəsb edir və vergi qanun pozuntularına görə sanksiyalardan istifadə edilməsi zamanı böyük rol oynayır.
Xüsusi vergi sənədlərinin aparılması vergi uçotunun texniki üsuludur.Bu barədə növbəti paraqraflarda daha ətraflı bəhs ediləcək.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasında vergi uçotunun funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün qanunvericiliklə xüsusi qayda və metodlar müəyyənləşdirilməmişdir.
Dostları ilə paylaş: |