NəHCÜl-bəLAĞƏ İmam Əli əleyhis-salamın xütbə, məktub və hikmətli kəlamları

وَكَمْ سُقْتُ فِى اثارِكُمْ مِنْ نَصِيحَةٍ» «mən sizə nə qədər çox öyüd-nəsihət verdim».

1 Deyirlər ki, cahiliyyət dövründə Həməlin dəvələrini qarət edirlər, və o gedib onları qaytarır və bu şe’ri oxuyur. Sonra bu şe’r müharibə ilə hədələmək zamanında məsələ çevrilir.

1 O Həzrət bu vəsiyyətnamədə verdiyi çoxlu öyüd-nəsihətlərdə səadət və xoşbəxtlik yollarını göstərib. Bu vəsiyyətnamədə İmam əleyhis-salamın sözlərinin hədəf və məqsədi İmam Həsən əleyhis-salam deyil, bütün insanlardır. Buna görə də «bu vəsiyyətnamədəki «dünya qulu və qürur taciri» kimi ibarələr imamın şə'ni və ismət məqamına layiq olmadığı üçün gərək onlar yozulsunlar, yəni, onların zahiri mənalarına göz yumulsun və zahirdə olmayan mənalarına diqqət edilsin» deyilməsinə heç bir yer qalmır. Çünki söhbətin hədəf və məqsədinin ümumi insanlar olmasını qəbul etsək, başqa yozuma ehtiyac qalmır. Hərçənd ki, Allahın, pak və mə’sum Əhli-Beyti hər bir eyb və nöqsandan uzaq etməsi və gözəl xislət və sifətlərlə bəzəməsinə baxmayaraq, onlar Allah-təalanın göstərişi ilə özlərini tərifləməyiblər və zahirdə özlərini başqaları kimi göstəriblər. Bütün bunlarla yanaşı, «Nəhcül-Bəlağə»nin şərhçilərindən olmuş mərhum Bəhrani mərhum Əbu Cə’fər ibn Babəveyh Qumidən nəql edib ki, İmam əleyhis-salam bu vəsiyyəti öz oğlu Məhəmməd ibn Hənəfiyyəyə yazıb.

2 Çünki o Həzrətin mübarək yaşı altmışı keçmişdi və altmış yaş təbii ömrün yarısıdır və bu yaşa az adam çatır. Əgər kimsə təbii ömür yaşına çatırsa da, altmış yaşdan sonra yerdə qalan, keçəndən az olur. Buna görə də insan altmış yaşdan sonra ömürə arxa çevirmiş sayılır.

1 Xülasə, bizim, taparaq əldə edilməsi üçün zəhmət çəkdiyimiz şey heç bir çətinlik və xərcsiz sənin yanına gəlib. Bir daha yada salırıq ki, bu sözlər imamət və ismət məqamına malik olmaqla ziddiyyət təşkil etmir. Çünki heç şəkk-şübhə yoxdur ki, İmam əleyhis-salam burda özünü və övladını başqalarının yerinə qoyub və bu mübarək sözləri hər bir ata və oğul üçün nümunə və örnək edib.

1 Əgər keçmişlərin yoluna uyğun hərəkət etmək, davranmaq istəmirsənsə, azğın və azdırıcıların müxtəlif sözləri və əməllərinə də etina etmə. Ehtiyat və təmkinliliyi əldən vermə və səy və təlaş et ki, özün həqiqəti əldə edə biləsən.

1 O, sıra tərtibi sayında işlədilən «əvvəl» deyil, həqiqi «əvvəl»dir. Çünki əgər əvvəl olmaq həmin say mənasında götürülsə, onda Onun nə vaxtsa yox olması və sonradan yaranması, meydana çıxması təsəvvür edilir. Bu sifət isə vücudu vacib olan varlığa deyil, mümkün olan varlığa aiddir.

2 Çünki Onun sonu olsa, yoxluğa qovuşacaq. Belə olanda isə zatən vacib əl-vücud olmayacaq.

3 O, qəlblərin elm və biliklə və ya gözlərin zat və sifətlərinin həqiqətlərini görərək Onu dərk etməsindən üstündür. Çünki O, qətiyyən əhatə edilməz və məhdudlaşmaz.

4 Şərhçi Bəhrani burada belə deyir: Mö’təzilə, işlərin yaxşı və pis olmaları meyarının ağıl olması məsələsində bu və bu kimi kəlamlara istinad edir.

1 Bəli, bəndənin Onun yolunu gedərkən gördüyü əziyyət və çətinlik rahatlıq və asudəlik olar. Məşuqu ilə vüsal axtarışında olan şəxs üçün gördüyü zərər-ziyan xeyir və mənfəət olar.

1 Qur’ani-Kərimin Ənkəbut surəsinin 64-cü ayəsində buyurulur: «وَمَا هَذِهِ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ» «Bu dünya həyatı oyun-oyuncaqdan, əyləncədən başqa bir şey deyildir. Axirət yurdu isə, şübhəsiz ki, əbədi həyatdır. Kaş biləydilər.»

2 Onlara dini məlumatları olmayan, amma şəriətin zahirinə əməl edərək günahlardan çəkinənləri misal göstərmək olar. Şərhçi Bəhraninin dediyi kimi: «Onlar, çobanın bağladığı heyvanlar kimidirlər».

1 İmam əleyhis-salamın bu sözü metaforadır. Yəni, dolayı yolla demək istəyir ki, insan dünyada həmişə qalmalı olacağını güman edir. Amma gecə ilə gündüzün onu, ömrünü sona çatdırması üçün gəzdirməsindən qafildir.

1 Çünki söz, nə qədər ki, deməmisən, sənin ixtiyarındadır. Deyəndən sonra isə sən onun ixtiyarındasan. Buna görə də susmaq çox danışmaqdan daha yaxşıdır.

2 Tuluğun ağzının ipi boş olsa, su yerə tökülər və aradan gedər. Həmçinin əgər insanın dilinin düyünü möhkəm olmasa, ondan yersiz sözlər çıxar. Sonrakı peşmançılıq isə fayda verməz.

1 Yaxşılıq etməklə olan qələbə intiqam qələbəsindən daha şirin və daha faydalıdır və bu yaxşı və xeyirxah insanların fikridir. Amma şər iş görənlərin fikrincə intiqam alaraq qətl və qarət etmək daha şirindir.

2 Dostundan ayrılanda və ya onunla savaşanda ağzına gələni demə və ağlına gələni etmə. Barışmağa yer saxla ki, sizin hər biriniz peşman olan zaman işinizə yarasın.

3Nanəcib insanların xüsusiyyəti ehtiyac zamanı özlərini alçaltmaq, ehtiyacları aradan qalxandan sonra isə kobudluq və itaətsizlik etməkdir. Allah-təala Qur’ani-Kərimin Məaric surəsinin 19-21-ci ayələrində onları məzəmmət edərək belə buyurur: «إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا» «Həqiqətən insan çox həris, tamahkar və kəmhövsələ yaradılmışdır. Ona bir pislik üz verdikdə fəryad qopardar. Ona bir xeyir (mal və dövlət) nəsib olduqda (ondan Allah yolunda paylayaraq bağışlamağa) xəsislik edər.»

1 Sənə çatmayan şeyə görə ah-zar etməyin bir xeyri olmadığı kimi, əlindən çıxan şey üçün nalə etməyinin də heç bir faydası yoxdur. Buna görə də qarşıya çıxanlarla razılaşaraq dünya malı üçün ruhdan düşüb kədərlənməməlisən.

1 Bu da bir metaforadır. Məqsəd budur ki, haqq yol geniş, asan və aşkar nişanələri olan bir yoldur. Batil və nahaq yol isə dar və qorxulu bir yoldur.

2 Bil ki, iş ağıl və tədbirlə deyil, Allahın insanı müvəffəq etməsi ilə baş tutur. Buna görə də öz fikir, düşüncə və ayıq-sayıqlığına öyünərək məğrur olma və işlərində Allah-təalaya arxalan, güvən.

3 Deməli, ağıllı ona əmin olmayan, ürək bağlamayan və onu xar sayandır ki, gördüyü hər bir pisliyi ondan gözlənilməz hesab etmir.

4 Çalışan, amma məqsədinə çatmayan kəs kədərlənməməlidir, Allahın istəyinə və Onun təqdirinə razı olmalıdır.

5 İbn Əbil-Hədid burada belə yazır: «Ənuşirəvan bir gün ölkəsinin idarəçiliyi ilə məşğul olan məmurları bir yerə topladı və əlində bir mirvari fırlada-fırlada belə dedi: «Kim ölkənin əkilmiş tarlalarına nəyin daha çox ziyan vurmasını desə, bu mirvarini onun ağzına qoyacağam». Biri dedi: «Çəyirtkələrin hücumları». Digər biri: «Suyun çatmaması», başqa birisi «yağışın yağmaması», o birisi isə «cənub küləyinin əsməsi və şimal küləyinin əsməməsi, yəni, iqlimin müxtəlifliyi» deyə cavab verdi. O sonra öz vəzirinə dedi: «Sən de. Güman edirəm, sənin ağlın rəiyyətin hamısının ağlı ilə bərabər və hətta bəlkə onlardan artıqdır». Vəzir dedi: «Hökmdarın rəiyyət barəsindəki fikrinin dəyişməsi və onlarla pis rəftar edərək zülm etmək qərarına gəlməsi!» Ənuşirəvan dedi: «Əhsən sənin bu ağıl və dərrakənə ki, mənim ata və babalarım səni bu məqama əbəs yerə layiq görməyiblər!» Sonra isə mirvarini vəzirin ağzına qoyur.

1 Çünki bəzən bəzi adamları evə gətirməyin fəsadı qadınların çölə çıxmalarından çox olur. Bəzən də qadınların onların yanına gəlməsinin fəsadı kişilərdən çox olur.

1 Nalayiq işlərdən uzaq olmağa əhəmiyyət verən qadına pis işlər nisbət vermək nəticəsində həmin işləri görmək ona asan gələr və ola bilər ki, o, onları yerinə yetirsin.

1 «Rical» alimləri onu etibarlı və inanılmış şəxslərdən və Əmirəl-möminin əleyhis-salamın səhabələrinin yaxşılarından hesab ediblər. O Həzrət əleyhis-salam bu məktubda onu Müaviyənin casuslarından xəbərdar edərək sayıq olmağa çağırır. İbn Meysəm (əleyhir-rəhmə) burada belə yazır: Bu məktubun göndərilmə səbəbi Müaviyənin Həcc mövsümündə Məkkəyə bir dəstə adam göndərməsi idi. Müaviyə onları göndərmişdi ki, xalqı onun itaətinə çağıraraq Əli əleyhis-salama yardım etməkdən saxlasın. Həmçinin xalqa bu fikri təlqin etsinlər ki, İmam əleyhis-salam ya Osmanın qatilidir, ya da həmin qətldə qatillərlə şərik və əlbir olub. Yaxud da Osmana köməyini əsirgəyib. Bütün bunlara görə imamət səlahiyyətinə layiq deyil. Həmin qrupun digər vəzifəsi Müaviyənin onların nəzərində olan yaxşılıq və xeyirxahlıqlarını onun gözəl davranışı və bəxşişləri ilə nəql etmək idi. İmam əleyhis-salam Qusəm ibn Abbası bu işdən xəbərdar etmək və onun siyasət, tədbir və düşüncə ilə hərəkət etməsi üçün bu məktubu ona göndərdi. Bəziləri də deyiblər ki, Müaviyənin Məkkəyə göndərdiyi bir qoşun idi və o, həmin qoşunu həcc mövsümündə Məkkəni ələ keçirmək üçün göndərmişdi.

1 Məhəmməd İmam əleyhis-salamın arvadının oğlu idi. Çünki onun anası Umeys Xəs’əmiyyənin qızı Əsmadır və o, Peyğəmbərin zövcəsi Meymunənin və Fəzl ilə Abdullahın anası, Abbas ibn Əbdülmüttəlibin arvadı Lulabənin bacısıdır. Əsma Həbəşistana hicrət etmiş qadınlardandır. O, həmin vaxt Cə'fər ibn Əbu Talibin arvadı idi və Həbəşistanda onun Cə'fərdən Məhəmməd, Abdullah və Aun adlı üç oğlu oldu. O, Cə'fər ilə Həbəşistandan Mədinəyə qayıtdı. Cə’fər Mu’tə müharibəsində şəhid olduqdan sonra Əbu Bəkr Əsmanı aldı və Məhəmməd ibn Əbu Bəkr dünyaya gəldi. Əbu Bəkrin vəfatından sonra Əmirəl-möminin onunla evləndi və Yəhya ibn Əli ondandır. Xülasə, Məhəmməd ibn Əbu Bəkrə İmam əleyhis-salam tərbiyə verdiyi üçün onu öz övladı adlandırır. Bu barədə altmış yeddinci kəlamın şərhində danışılıb.

1 Əqil barəsində «Rical» alimləri arasında fikir ayrılığı mövcuddur. Bəziləri onu Əmirəl-mömininin səhabələrindən hesab edərək tərifləyirlər. Şeyx Səduq əleyhir-rəhmə «Əmali» kitabının iyirmi yeddinci məclisində öz sənədi ilə İbn Abbasdan belə rəvayət edib: Əli əleyhis-salam Həzrət Peyğəmbərdən (səlləllahu əleyhi və alih) soruşdu: «Əqili çox istəyirsən?» Buyurdu: «Bəli, Allaha and olsun, onu çox istəyirəm. Onu iki cəhətdən çox istəyirəm. Biri onun özünə görə, biri də ona görə ki, Əbu Talib onu çox istəyirdi». «Rical» alimlərinin bəziləri isə onu qardaşı Əli əleyhis-salamı buraxıb Müaviyəyə qoşulduğu üçün pisləyiblər. Amma mərhum ayətullah Mamqani «Tənqihul-məqal» kitabında belə yazır: «Əqil Əli əleyhis-salamın qardaşı, Həzrət Peyğəmbərin (səlləllahu əleyhi və alih) əmisi oğlu və Müslümün atası olduğu üçün hörmət məqsədi ilə biz onun barəsində bir söz danışmırıq. Amma bununla belə, onun xəbərlərinə inanmır və etimad etmirik. Xülasə, İmam əleyhis-salam bu məktubunda Qureyşin pis rəftarından şikayət edərək gileylənir və Allah yolunda qarşıya çıxacaq hər bir çətinliyə dözərək möhkəm durub müqavimət göstərəcəyini xatırladır.

2 «