Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
42
M. Ə. Rəsulzadə milli mədəniyyətə böyük əhəmiyyət verirdi. Hətta məqalələrinin birində milli mədəniyyətlə millət anlayışları arasında bərabərlik işarəsi qoymuşdur. Şübhəsiz ki, bu milli mədəniyyətə verilən yüksək qiymət idi. O, ―Milli dirilik‖ silsilə məqalələrində mədəniyyət məsələlərini ətraflı şəkildə tədqiq etmişdir. O, milli mədəniyyətə, bayaq dediyimiz kimi, dünya mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi baxırdı. Bir millətin ölməsi və yaxud ölgün fikirlərlə yaşaması yalnız həmin millətin bədbəxtliyi deyil, həm də bəşəriyyətin böyük nöqsanıdır. ―Bəncə, mədəniyyəti-bəşəriyyə millətlərin zəhmətlərindən hasil olan bir yekundur. Hər millət öz iqtidar və öz istiqlalı sayəsində, yəni öz diriliyi ilə o yekuna xüsusi olduğu qədər də qiymətli bəzi şeylər əlavə edir ki, bir millətin ölməsi və yaxud ölkün fikirlərlə yaşaması yalnız özünün bədbəxtliyini deyil, bəşəriyyətin də böyük bir nöqsanını təşkil edir‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 1). O, dinin mədəniyyətə güclü təsir etdiyini göstərmişdir. Bu baxımdan islam dininə etiqad edən xalqlar mədəniyyətcə bir-birinə yaxınlaşırlar. Lakin müsəlmanlar tərəqqiyə yad nəzərlərlə baxdıqlarına görə hazırda dərin böhran keçirirlər. Ona görə də başqalarının mədəniyyətinə əsir düşürlər, başqalarının tərəqqisindən faydalanırlar. ―Biz, yəni islam aləmi və islam millətləri dinimizin sağlam əmrlərindən çox uzaqlaşaraq dünya diriliyinə qərib bir nəzərlə baxmağa başladığımız zamandan bəri başqalarının rizəxarı və onlardakı tərəqqi və ümranın əsir və dəstgiri olduq‖ (yenə orada). M. Ə. Rəsulzadə mədəniyyətdəki böhranı dini nöqteyi-nəzərdən izah etməyə çalışmışdır. Görünür o, dinimizin qeyri-sağlam əmrləri olduğunu nəzərdə tutub dinimizin- sağlam əmrlərindən yazmışdır. Bu da hər şeydən əvvəl islam dininin milli dili boğmasından irəli gəlirdi. M. Ə. Rəsulzadəni ilk növbədə dünyəvi həyat maraqlandırırdı. İslam dinindən fərqli olaraq o, fəal insana, axirət dünyası üçün deyil, bu gün üçün, millət üçün yaşayan insana üstünlük verirdi. Bununla belə dini böyük mədəni qüvvə hesab edirdi. ―Dini də bir amili-mədəni ədd elədiyimiz, ehtimal ki, bəzilərinə bir az qərib gələcəkdir, çünki məşhur olan bir nəzəriyyəyə görə din ilə milliyyət fikri yekdigərinə nəqizdir‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 7). O, din və milliyyət arasındakı ziddiyyətə başqa cəhətdən yanaşmağı təklif etmişdir. O zaman ziddiyyət aradan götürülür, ―dinlərin bir beynəlmiləliyyət və dillərin isə bir milliyyət vücuda gətirdikləri‖ aydınlaşır. Demək, biz din və milliyyət problemini həll etməkdəı ötrü beynəlmiləliyyət və milliyyət anlayışla- rından çıxış etməliyik. Bu anlayışları dialektik vəhdətdə götürməliyik. Daha birini digərindən ayırmamalıyıq. Hər birinin öz yeri və öz vəzifəsi vardır. M. Ə. Rəsulzadə dili dindən üstün tutmuşdur. Lakin dil dindən nə qədər üstün olsa da, müəyyən şərait daxilində din xüsusi qüvvə kəsb edə bilər. Bu zaman onun təsiri millətin həyatında nəzərəçarpacaq dərəcədə artar. Bu təsirlər özünü əsasən mədəniyyətdə göstərir. Ona görə də islam dininə etiqad edən millətlərin mədəniyyətində ümumi cəhətlər mövcuddur. M. Ə. Rəsulzadə yazmışdır: ―Din hər nə qədər dildən sonra gələn bir amil isə də, bəzi şərait daxilində ondan daha
43
müəssir bir qüvvə şəklini də ala bilər, ümumi bir dil nə qədər dil əhlində ümumi bəzi xislətlər və ideallar tövlid edirsə, ümum bir dinə malik olmaq dəxi o dərəcədə böyük bir təsir icra edə bilər‖ (yenə orada). Lakin o, dinə kor-koranə surətdə tabe olmağın əleyhinə çıxmışdır, bunu avamlıq adlandırmışdır. Hər şeyə dini müqəddəsliklə yanaşmaq, hər şeyi dini nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirmək xürafata və cəhalətə yol açmaqdır. Rəsulzadə bunu qəti şəkildə tənqid etmişdir. ―Millətin bir avamlıq dövrü vardı ki, o zaman hər şeyə ancaq dini bir qüdsiyyət nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət verər‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 7). Qurani-kərimin ana dilinə tərcümə olunmaması, dini ayinlərin ərəbcə oxunması üzündən yerli dil zərər çəkmişdir. İslam dini yerli dili boğmuşdur, inkişafını buxovlamışdır, irəli getməyinə mane olmuşdur. Lakin bununla yanaşı olaraq dini təəssüb milləti daha xətərli hallardan qorumuş, bir sıra təhlükələrdən sovuşdurmuşdur. Odur ki, dinin xeyiri ziyanından daha çox olmuşdur. ―İslam təəssübü, yuxarıda deyildiyi kimi, vücudumuzu daha məhlik xətərlərdən saxlamış olduğundan əlavə milli ədəbiyyatımızın vücuda gəlməsinə də səbəb olmuşdur‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 7). Din hətta yerli ədəbiyyatın yaranmasına belə kömək etmişdir. Rəsulzadə bunu onunla izah edir ki, zadəganlar ərəbcəyə və farscaya nə qədər təmsil olunsalar da, adi zəhmətkeşlər, kəndlilər türk oğlu türk olaraq qalmışdır. Böyük türk kütləsi eyni zamanda da islam dininə etiqad etmişdir. Bu kütlə nə qədər avam olsa da, ―dini bir qəzai-ruhaniyyə‖ tələb edirdi. Bunun sayəsində də yerli dini ədəbiyyat vücuda gəlmişdir. Yuxarıda deyildiyi kimi, M. Ə. Rəsulzadə dini islaha tərəfdar çıxmışdır. O, milliliyi boğmayan, islah olunan dini böyük mədəni qüvvə saymışdır. Bu cür din ancaq tərəqqiyə xidmət edə bilər. ―İslah olunmuş, həqiqi və ilahi əsaslara irca olunmuş, həşv və zəvaiddən qurtarıb ictimai və milli əsaslara mümanəət etməyəcək fəlsəfi bir hala qaytarılmış islam dini o vəqt qüvvətli bir amili-tərəqqi, eyni zamanda da islam millətlərinin milliyyət və mədəniyyətlərinə xadim mühüm bir mühərrik olacaqdır‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 7). M. Ə. Rəsulzadə mədəniyyət məfhumunu araşdırarkən dilə, tarixi ənənəyə və dinə mühüm yer vermişdir. Onun mədəniyyət anlayışının əsasını milli mədəniyyət təşkil edirsə, milli mədəniyyətlərin cəmi bəşər mədəniyyətini yaradır. Bəşər mədəniyyətinin inkişafı milli mədəniyyətlərin inkişafını tələb edir. O, ―Gürcü məsləkdaşlarımızla bəhsimiz‖ məqaləsində yazmışdır: ―Açıq söz‖ mədəniyyəti-bəşəriyyəni milli mədəniyyətlərin yekunu təsvir edir. Mədəniyyəti-bəşəriyyə namına milli mədəniyyətlərin hər bir təcavüz və təərrüzdən saxlanmasını tələb edir. Milli mədəniyyətlərin kökünü dildə, tarixi ənənədə görür. Fəqət dinə dəxi mədəni bir rol vermək istər. Din mütədəyyinləri arasında mədəni bir beynəlmiləliyyət vücuda gətirir‖ (―Açıq söz‖ qəzeti 1916, № 99). Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|