Naxçivan-türk islam məDƏNİYYƏTİ abiDƏLƏRİNDƏ prototüRK
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NAXÇIVAN-TÜRK İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ ABİDƏLƏRİNDƏ PROTOTÜRK MİFİ VƏ DAMĞA İŞARƏLƏRİ
- Yusif Küseyir
- Sivilizasiyalar isə, hakim gücün istənilən mədəniyyət üzərində zor tətbiqi ilə mövcud
- ƏDƏBİYYAT
| FİRUDİN RZAYEV AMEA Naxçıvan Bölməsi firudinrzayev@gmail. Com
MİFİ VƏ DAMĞA İŞARƏLƏRİ
Böyük mədəniyyətləri yaradan qədim tayfalar və onların məhdud zaman əhatəsində tarixi sivilizasiyaları bəşəri mədəniyyətin təkamülü üçün yüksək bir əhəmiyyətə malik olsa da, onların bir-birini əvəzlədiyi dövrdəki yeni sivilizasiya “təşəbbüskarlığı”-dağıntılara, bütün qurulanların məhvinə də gətirib çıxarır. Böyük siyasi proseslərin meydanı olmuş qədim Naxçıvan ərazisi, on minillər öncə yaşadığı mədəniyyəti tam olaraq öz üzərindən silib atmamış, onun müəyyən dövr işarələrini dövrümüzə qədər daşımışdır. Təbii ki, tarix heç nəyi öz səhifələrindən birdəfəlik silib atmır. İstənilən yeni siyasi qurumlar qədim mədəniyyətləri tamamilə məhv edə bilmir, onların izləri torpağın hansısa qatında əski mədəniyyət təkamülündən xəbər verir. Qədim Naxçıvan ərazisi məhz dünya sivilizasiya mərkəzlərindən biri olmuş, İosif Flaviy Naxçıvan ərazisini “bəşər nəslinin ilk beşiyi” adlandırıb, şəhəri isə “Nuhun saldığı ilk şəhər” kimi təqdim etmiş (18, s. 14; 19, s. 57, 93), K.Ptolomeyin “Coğrafiya”sında şəhər “Naksuana” şəklində təkcə Qafqazın deyil, bütün Şərqin ən böyük şəhərlərindən biri kimi təqdim olunmuşdur (6, s. 303- 312; 24, s. XXII). Daha sonra bu ad V əsr tarixçiləri M.Xоrenski, F.Buzənd və Eqişenin, eləcə də XIII əsr Alban tarixçisi K.Gəncəlinin də yazılarında tarixi bir şəhər olduğu qeyd edilmişdir. Biz bu qədimliyin xeyli sayda mənbə və antik müəlliflərin əsərlərində yer aldığına dair məlumatlardan bəhs etmişik (10, s. 21-23). Bu gün də bu qədim diyar öz prototürk mədəniyyəti abidələri ilə dünyanı heyrətləndirməkdədir. Naxçıvan ərazisindəki m.ö. V minilliklərə aid arxeoloji tapıntılar, qədim Duz mədənləri, ibtidai insan mağaraları ilə yanaşı mədəniyyət abidələrindəki prototürk damğa işarələri də bu qədimliyin tarixi möhürləridir. Biz bu məqalədə öncə sovetlər dövrü nəşr olunmuş kitablarda bu mövzunun tədqiqinə qısaca nəzər salmaq, sonra isə qədim türk damğa işarələrinin məqbərə, türbə və məscid naxışlarında yer alma səbəbi, onların hansı tayfalara aidliyindən bəhs etmək istərdik. Bütöv Azərbaycan və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan ərazisi qədim memarlıq mədəniyyəti siyasi baxımdan rus, fars, erməni və gürcü müəlliflərinin tədqiqatlarında yer almışdır. Bütöv Azərbaycan eləcə də onun bir parçası olan Naxçıvan da daxil olmaqla 63 qədim Tanrı məbədi rus müəllifi N.M.Tokarskiy tərəfindən “araşdırılmaqla”, rus siyasətinə uyğun “qədim erməni arxitekturası” adı ilə ermənilərə aid edilmişdir. Aşağıda göstərilən Anu məbəd və məscidi, Anaberd və Aras məbəd və qala məbədi, Talin məbədi və b. bu kimi 20-dən yuxarı abidələr qədim Naxçıvan ərazisinə məxsus abidələrdir. Burada Ana/Anu qədim türk tanrı adı
Anaberd qala məbədi Aras məbədi şumerlərdən başlayaraq Azərbaycan, Orta Asiya, Türkiyə, Altay, yakut, abxazlara və s. qədər yayılmış insanı yaradan Tanrıdır. Bu demək olar ki, bütün türklərin “Ana” adında öz izini saxlamaqdadır. An/Anu mifi türklərdən yunanlara (Ananka), farslara (An Arqıl Oyun), ermənilərə (Anaxat) kimi adlamışdır (21, s. 75). Mənbələrdə Aras məbədi adındakı Aras tanrısı haqsızlıqla barışmayan türk-Azərbaycan qəzəb tanrısı, Talin adındakı Talay isə qədim türk müdrik tanrısı idi və bu da “Talut” kimi farslara, “Talos” kimi yunanlara adlamışdır (21, s. 75, 98; 22, s. 491). Lakin kitab müəllifi bu tanrı adından yaranmış Anu məbəd və məscidini Anaberd qalasını, eləcə də Aras, Talin məbədlərini erməni məbədləri olaraq təqdim etmişdir (25, s. 377-470). Bu məbədlər üzərindəki naxış, simvolik rəmzi işarələr bu gün Naxçıvan memarlıq abidələri üzərindəki qədim türk damğa işarə və naxışları təkrarlamaqdadır . Biz tarixi mədəniyyətimizə qarşı bu cür təhriflərə, fransız müəllifi Anri De Moranun yazılarında da rast gəlirik. O, 577 səhifəlik monoqrafiyasında dünya dekorativ sənətkarlığından bəhs edərək, Naxçıvandakı Möminə Xatun türbəsi naxışlarını ümum müsəlman qrupuna, qədim Qıpçaq, massaget, sak, xaçmataq, Altay türklərinə, eləcə də Naxçıvanın Gəmiqaya ərazisində daşlarda olan m.ö. III minilliyə aid prototürklərə məxsus xaç işarələrini xristianlığa aid etmişdir. Burada Cənub Azərbaycan antik daş rəsmləri, geyim, dəmir üzərindəki sənətkarlıq və memarlıq rəmzi işarələri Əhməni-fars mədəniyyəti kimi göstərilməklə, xalqımızın memarlıq mədəniyyəti və onun tarix saxtalaşdırılmışdır (15, s. 16,22, 129-156). Əgər xatırlasaq, bu istiqamətdə ötən əsr Azərbaycanda nəşr olunmuş memarlığa dair qiymətli kitablarda da Naxçıvan memarlığına ayrıca diqqət çəkilmişdir. Lakin 1936-1980-cı illər sovetlər dövrü tərtib edilmiş kitablarda ümumtürk mədəniyyəti ilə bərabər Azərbaycan türklərinin də tarixi mədəniyyətləri geri atılmış, onlara dair yanlış faktlar göstərilmişdir. Burada müəyyən müsbət tərəflərlə yanaşı Türk İslam mədəniyyəti abidələrinin erməniləşdirilməsi ilə də rastlaşırıq. Ordubadın Əylis kəndindəki abidələrin rus dilində “село Aкулисы” kimi yazılışı, Tanrı məbədlərinin “xristian” abidələri, Əlincə qalasının “Ерынджак”, Xaraba Gilan adının M.Xorenskiyə istinadən “Киран” və s. adlar kimi təqdim olunması halları (2, s. 83-86, 92, 96) ərazi memarlığını siyasi yolla saxtalaşdırmağa xidmət etmişdir. Təbii ki, burada rus siyasi oyunu və hansı formadasa kitabın nəşrində erməni amili də yer almışdır. Naxçıvan memarlıq abidələrini tədqiq edən Ə.Salamzadənin yazılarında Möminə Xatun, Yusif Küseyr, Qarabağlar, Culfa, Ordubad memarlıq abidələri və digər türbə və məqbərələrdəki həndəsi fiqurlardan, daşların hazırlanması və düzülüş formasından bəhs edilsə də, buradakı damğa işarələr haqqında heç bir fikir söylənməmişdir (12, s. 10-13, 20-21,34-37, 62-73). Biz bunun təkrarını S.Qazıyevin yazılarında da izləyirik. O, Azərbaycanın bütün rayonlarındakı türbə, məqbərə, minarə və məscidlər haqında bəhs etməklə, XI-XII əsr Culfa türbəsindən danışsa da, hansı türbədən bəhs etdiyi göstərilməmiş, Naxçıvan ərazisindəki Möminə Xatun məqbərəsi kitabda Atabəylər türbəsi kimi verilmiş, Qarabağlar, Xaraba Gilan, Xanəgah, Şıxbabalı, Qızıl Vəng, Atababa türbələrindən bəhs edilmişdir. Kitabda eyni zamanda Şahtaxtı ərazisində türbə və qəbiristanlıq (ad verilmir) göstərilsə də, hər hansı işarə, naxış və s. haqda heç bir fikir deyilməmiş, yalnız neçə mərtəbə olduğu qeyd edilmiş, bu tarixi mədəniyyətin kimlərə, hansı xalqa aid olduğu göstərilməmişdir (8, s. 33, 52-64). Naxçıvan memarlıq sənəti haqqında Cəfər Qiyasinin sovet dövrü yazdığı “Nizami dövrü memarlıq abidələri” kitabı da Naxçıvan memarlıq sənətini əks etdirən qiymətli əsərlərdən biridir. Burada Naxçıvanın Möminə Xatun, Yusif Küseyir, Gülüstan, Xaraba Gilan, Qarabağlar və s. türbə və məqbərələri, onların quruluşu həndəsi ornamentləri, kərpic, kaşı bəzəyi və s. haqqında geniş məlumat verilmiş, lakin damğa işarələr məsələlərinə toxunulmamışdır (3, s. 90, 95, 100). Xüsusi olaraq qeyd edək ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan ərazilərindəki milli inkişafı heç bir dövrlə müqayisə etmək olmaz. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun şəxsi təşəbbüsü, əsl vətəndaşlıq səyi nəticəsində qala, məqbərə, türbələrin bərpası milli tariximizə və kökümüzə qayıdışın bariz nümunəsidir. Təkcə son illərdə bu istiqamətdə nəşr olunmuş kitablardakı məqbərə və türbələrə dair elmi fikirlər, Naxçıvan memarlıq məktəbi ornamentlərinin müqayisəli təhlilləri bu sənətin Cənub Azərbaycanın Təbriz, Marağa, Salmas və s. ərazilərlə yanaşı Türkiyə, Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan ərazilərindəki məqbərə, türbə və mavzoley tikililərində də təkrarını göstərir. Bu istiqamətdə geniş tədqiqat aparan Q.Əliyev özünün “Başlanğıcların başlanğıcı: Naxçıvan-Marağa memarlıq formalarının mahiyyəti” monoqrafiyasında təbiətlə cəmiyyətin memarlıq abidələrindəki harmoniyasına və həndəsi harmoniyaya, Naxçıvan və Marağa memarlıq sənətində İslam amilinə və digər amillərin roluna, burada “təsəvvüf” düşüncəsi, onların qrafik üslubu və forma probleminə xüsusi diqqət çəkmiş, şərq fəlsəfi məsələlərinə toxunmuşdur. Xeyli yeni elmi fikirlər ortalığa qoyan müəllif burada təbiətlə həndəsi naxış paralelliyinə də xüsusi diqqət yetirmişdir (5, s. 204-206, 229-232, 251, 347). Bu problemlə bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun Gülüstan türbəsinin bərpası ilə bağlı 7 oktyabr, 2015-ci l tarixli xüsusi sərəncamı da milli özünə qayıdışa layiqli bir tövhə idi. Bu istiqamətdə yazılmış “Gülüstan” kitabında türbənin tarixi, onun epiqrafik yazıları, memarlıq forması, bu adla bağlı digər Naxçıvan abidələri və tarixdəki yeri İ.Hacıyev, F.Səfərli, V.Baxşəliyev, Q.Əliyev və b. tərəfindən geniş təhlil olunmuşdur (7, s. 6-43). Bütün bunlarla bərabər biz Naxçıvan memarlıq abidələrinə diqqət etdikdə, buradakı naxışlarda əski türk damğa işarələri ilə də rastlaşırıq ki, bu abidələri ucaldan memarların türk tarixi və mifik təfəkkürünə dərindən bələd olduğunu, bu naxışların əski türk damğa və yazı işarələrinə uyğun, onların birləşməsindən ortalığa çıxdığını görürük. Bu isə Naxçıvan memarlarının qeyri-adi təfəkkür və ətraflı biliyə sahib olmaqla milli kökə bağlılığını, bu amilə söykənən əsl sənətkarlar olduqlarını təsdiq edir. Naxçıvanın memarlıq abidələri dedikdə ilk olaraq XII əsr böyük memar Əcəmi Əbubəkr oğlunun tikdiyi Möminə Xatun məqbərəsi göz önünə gəlir. Bu qeyri-adi tikili bu gün də yerli əhali ilə bərabər əcnəbiləri də öz quruluşu və naxışları ilə heyrətləndirməkdədir. Məqbərənin qapı yanındakı eləcə də digər tağlarında olan naxış işarələr, dairəvi naxışlar arasında göstərilən işarə və damğalar, bu paralel naxışların kəsişmə nöqtəsindəki damğa işarələr ən əski As, Türdi, Bastul türklərinin sahib olduğu əlifba işarələrin bir qismini təkrarlamaqdadır. Qeyd edək ki, məqbərə və türbələrə dair yazılmış kitab və mənbələrdə məqbərənin Yusif Küseyir türbəsindən 24, Marağa türbəsindən 19 il sonra tikildiyi qeyd edilir (3, s. 90, 95, 100). Lakin göstərilən türbələrin naxış işarələrinin bir qismi olduğu kimi Möminə Xatun türbəsində təkrarlansa da buradakı xeyli sayda naxışlar yeni olmaqla onun görünüşü və harmoniyası və həndəsi harmonik tipləri, onların qrafik üslubu və forma problemi əzəlki tikililərdən tamamilə fərqlənir. Əgər biz bu naxış işarələrə müqayisəli şəkildə diqqət etsək, istər Yusif Küseyir, istərsə də Marağa türbələrindəki naxışlardan fərqli sadaladığımız damğa, yeni naxış-işarələr, böyük memar Əcəmi Əbubəkr oğlunun qeyri- adi
bilik və bacarığa, onun türkçülük ideyasındakı mükəmməlliyə sahib olmaqla yanaşı milli kimliyini də ortaya qoyur. Möminə Xatun türbəsinin ümumi naxışlarında ardıcıllıq, bəzən isə yeni naxış üslubu başqalarından fərqlənir. Buradakı naxışlar içərisində qapının yan tərəflərində qapıya perpendikulyar qoyulmuş xətlər içərisində Gəmiqaya təsvirlərindəki dünyanın dörd cəhəti haqqında svastik işarəni görürük. Bu işarə ümumtürk mifik təfəkküründə geniş yer almaqla sonralar türk Tanrı inancında Qıpçaq türklərinin tanrıçılıqdakı xaç işarə simvoluna çevrilmişdir ki, bu işarə müəyyən fərqlərlə hun, massaget, xaçmataq, Altay türklərinin inanclarında da yer almışdır (11, s. 497). Türbənin örtük naxışlarında isə xeyli sayda əski türk damğa işarələri də yer alır. Bu naxış işarələri arasında Oğuz türklərinin Kınıq boyuna məxsus damğa işarə, müşahidə olunur ki, burada l sütun işarəsi Ağ noqaylarda kar+as şəklində “coşqun+as” mənasında As tayfa adına aid işarədir (20, s. 315). Aslar isə ərazilərimizdə ən qədim tayfalar olmaqla böyük güc kimi Ön, Kiçik, Orta Asiya ərazilərinə hakim olmaqla bu torpaqları öz adları ilə adlandırmış, “Azərbaycan” dövlətimizin adı da bu tayfa adını hələ K.Ptalomeyin yazılarında da “Azər” yazılışında daşımış, bu gün də Vətənimizin adı bu sözlə səslənməkdədir. Bu tayfa adı Naxçıvan ərazisində 50-dən yuxarı qədim yazı nümunələrində türk boyu kimi qeyd olunmuşdur (10, s. 53-92;16, II, 157, 169 ). Burada eyni zamanda bu tayfa ittifaqındakı Çuvaldur qolunun oturaq həyat rəmzi simvolu olan bu
işarəni, müşahidə edirik (2, s. 115; 11, s. 216). Qeyd edək ki, bu türklərin damğa işarəsi Bastul turdetanların yazısında bir qədər sivri olaraq bu şəkildə tu səsi kimi verilmiş, Şamaxıdan tapılan qədim yazı işarələrində də eynilə təkrarlanmışdır (12, s. 60-81). Əgər bu səsi əsas götürsək, tamğa “tikili” mənasında çuvaldurların “yurda” sahibliklərini ortaya qoyur. Biz qədim şərq tarixinə dair məlumatlarda bunun Λ şəklində “ev” mənasında olduğunu görürük ki, bu işarələr əski mənbələrdə yurd sahibliyi kimi qəbul olunmuşdur (14, s. 122). Bununla bərabər qapı üstü və onun yanlarından qalxan tağlardakı aşağıda göstərilən bu rəmzi işarələr və buradakı birinci naxışın ortasındakı ərəb kufi yazısını əhatə edən, ikinci naxışda isə tam olaraq təsvir olunmaqla günəş
rəsmini təkrarlayan işarələr qədim Kas türklərində Koyaş-Günəş Tanrısının rəmzi işarəsi olmuşdur (4, s. 62; 17, s.130-131). Bu məsələyə tədqiqatlarında geniş yer ayıran F.Ağasıoğlu bu işarənin Azərbaycan damğası olmaqla bərabər həm də Tanrı işarəsi olduğuna dair eyni damğa işarəni göstərmişdir (1, s. 159). Qeyd edək ki, bu gün bizim oda sitayişimiz də bu amildən irəli gəlməklə beş min illik bir dövrü əhatə edir(-F.R.). Bundan başqa abidənin qapı tağının kənarlarında bir birinə paralel yer alan gördüyümüz bu işarələrdə də biz Bəydilli tayfalarını bu damğa işarəsinin düz variantda S şəlklində orta xətlərin kənarında təsadüf edirik. Maraqlı quruluşa malik bu tamğa həm Dügər türklərinin “yurd” və “bina” simvolik işarəsini, həm də aslarda -Ş səs işarəni, bastulların əlifbasında isə -Kİ səs birləşməsi hərfini özündə birləşdirir. Qeyd edək ki, birinci işarə Gəmiqaya, Kəlbəcər, Nüvədi, Təbriz, Qobustan yazı işarələrində də təkrarlanır (10, s. 425-427 ).
Əgər biz müqayisəli şəkildə Möminə Xatun, Yusif Küseyir, Marağa türbələrindəki naxışları izləsək, burada göstərilən türbə qapısının sağ və sol tərəflərindəki işarə naxışlar cüzi fərqlərlə hər üç türbədə naxış olaraq türbəyə gözəllik verməklə yanaşı onların əski bir türk türbə məqbərələri olduğunu, prototürk əski işarələrini özlərində qoruduğunu təsdiq edir. Abidənin bu şəkillərdəki damğa və naxış işarələri ümumtürk yazı və damğa işarələri ilə müqayisədə, onlardan bir qədər fərqli formada bu işarələri Möminə Xatun türbəsindən 24 il qabaq Əcəmi tərəfindən inşa edilmiş Yusif Küseyir türbəsində də müşahidə edirik. Hər üç türbənin naxışları içərisində Kayı damğa işarəsi, Kınıq və Tutirqa boylarına məxsus V Λ damğaların bitişik şəkildə təkrarı, “iç yurdu” mənalı Buqdüz tayfa damğası, Yazqır oğuzlarına məxsus damğa işarə, eləcə də Karabölük, Ulanyunduq və s. damğaları bir naxış kimi hər üç türbə sütunları və tağlarında yer almaqla oğuz mədəniyyətini də türbələrdə əks etdirir (11, s. 211-217).
Biz qeyd etdik ki, Kas türklərinin inancındakı Koyaş günəş allahı kainatı zülmətdən azad edən tanrıdır (4, s. 62; 10, s.17-21; 17, s.130-131) və Yusif Küseyir türbəsindəki bu tağlarda günəş simvolik işarəsi gördüyümüz kimi çoxguşəli ulduz misalında türbə atğıları arasında paralel şəkildə verilir (2, s. 132). Abidənin sağ tərəfi, eləcə də bu və digər tağlardakı damğa və naxış işarələrinə diqqət etdikdə, Möminə Xatun türbəsindəki günəş naxışının başqa bir naxış variantı bu abidədə özünü göstərir. Bu isə Əcəmi Əbubəkrin çoxşaxəli memarlıq üslubu sənətinə qadir olduğunu göstərir. Bununla bərabər abidəni biri-birindən fərqləndirən və Möminə Xatun türbəsində olmayan bu damğa işarənin Yusif Küseyir türbəsində işlənməsi, memarın bu istiqamətdəki yüksək sənətkarlığını ortaya qoyur. Bu Yusif Küseyir türbəsinin 8 guşəli gövdə, Möminə Xatun türbəsinin 10 guşəli gövdə üzərində qurulması ilə də fərqlənir ki (3, s. 97), biz bu cür naxış və gövdə
fərqlərini Marağa türbəsindəki gövdələr və onların üzərində həkk olunmuş həndəsi fiqur və digər naxışlarda da müşahidə edirik. Gülüstan türbəsinə gəldikdə isə, onun quruluş formasının digər türbələrdən fərqli olması ilə yanaşı, biz burada daha qədim bir türk damğa işarəsi ilə də qarşılaşırıq. Əgər diqqət etsək, türbənin portal səthində qapının üst tərəfindən alt-üst naxışları bir-birindən ayıran paralel xətlər içərisində, vuraq simvolik işarəsinin kəsiyində biz altı guşəli ulduz işarəsini görürük (2, s. 104-105).
Bu şəkildəki paralel xətlər arasındakı üç altı guşəli ulduz işarəsinin eyni təsvirinə biz Şahbuz rayon Türkeş kənd qəbiristanlığında əski məzar daşı üzərində də rast gəlirik (-F.R.). Qeyd edək ki, bu işarə Xəzər türklərinin altı guşəli ulduz damğası olmuşdur. Uzun müddət yəhudiləri öz əsarəti altına alan xəzərlərdən bu damğa işarə yəhudilərə də adlamışdır. Xüsusi olaraq qeyd edək ki, bəzən tədqiqatçılar bunu yəhudilərə aid etsə də, bu ulduz işarəsi XIX əsrdə (1822-ci il) yəhudilərdə xüsusi
Tayfa olan Rotşild nəslinin bayrağına gerb kimi daxil olmuşdur (26) ki, Xəzər türkləri tarixi bundan xeyli əvvəllərə söykənir. Bu ulduz işarəsi nədənsə Ankara Türk Etnoqrafiya muzeyində “Davud ulduzu” adı ilə qorunub saxlanılır (27). Əgər diqqət etsək, sol tərəfdəki Adanadan aşkarlanmış bu ulduz ətrafı və guşələr daxilindəki naxışlar Naxçıvan memarlıq abidələrində eynilə təkrarlanmaqdadır ki bu ümumtürk mədəniyyətinin çox geniş bir arealda yayıldığını ortalığa çıxarır. Heç şübhə yox ki, XII əsrin böyük memarı Əcəmi Əbubəkr oğlunun tikdiyi abidələrdə istifadə etdiyi quruluş və işarələr, tağ paralellikləri və s. ünsürlərin formalaşması sənətkarın peşəkarlığı bu əski türk mədəniyyətindən bəhrələnmişdir. Qarabağlar türbəsi də özündə xeyli sayda milli naxışlarla bərabər əski damğa işarələri də qorumaqdadır (2, s. 147).
Biz bu türbənin günbəz altı naxışlarında oğuzların Karabölük damğa işarəsini görürük. Maraqlı bu tamğa işarəyə diqqət etdikdə burada həm birinci işarənin Bastul Turdetan əlifbasında BU səsinin verdiyini (NƏET, I, s. 425), həm də çuvaldurların “oturaq həyat” işarəli tamğasını birlikdə görürük. Qeyd edək ki, qədim türklərdə “bu” sözü müasir dilimizdə də bulaq, bulud, bulama kimi sözlərdə qaldığı kimi “su” mənasını və “bi” şəklində isə “bəy” sözünü ifadə edirdi. Biz tamğa işarənin “Oturaq bəylər” mənasında rəmzi mənada olduğunu düşünürük (10, s., s. 249-250, 425; 11, s. 214). Əgər türbələrin bütün naxışlar sistemini izləsək, burada Kayı boylarınməxsus , salqurların , yazqırların və s. damğa işarələrini də izləyə bilirik ki, bu işarələr Naxçıvanın Ordubad şəhərinin qədim küçə yaşayış evləri divarlarında, bu rayonun Darkənd ərazisindəki Dar türbəsində, Culfa rayon Xanağa kəndində, Əlincə çayın sağ sahilindəki qədim məscid din içərisindəki günbəz naxışlarında, Cənub Azərbaycanda Marağada Göy günbəz (Qunbadi-Sürx), Düzən, Radkan və Kişmir minarə, türbə və mavzoleylərində, Türkmənistanın Qızqala, Rabat, Mamok, Tekeşin, Şeyla-Şərəfa kimi türbə və mavzoleylərində, Özbəkistanın Car Kurqanə minarəsində və s. təkarlanmaqdadır (2, s. 152-166). Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Naxçıvan memarlıq abidələrindəki bütün naxışlar əski türk mifik təfəkkürü və onların daşıdığı damğa işarələri özündə yaşatmaqla bu qədim diyarın türklərin
ANA YURDU olduğunu bir daha sübut edir. Bildiyimiz kimi hər hansı bir mədəniyyətin iflasında əsas amillərdən biri də hansısa bir sivilizasiyanın digər bir mədəni inkişafa qarşı, belə demək mümkünsə, sui-qəsdi ilə bağlıdır. Əgər tarixi izləsək, müəyyən ərazilərdə yayılan ümumxalq
Qədim sivilizasiyaların xarakteri haqqında danışan O.Şpenqler yazırdı: “ Hər mədəniyyətin öz beynəlmiləl sivilizasiyası olmuş, o, öz imkanlarını tükəndirərək sonda məhvə məhkum olmuşdur” (23, s. 451-457). Naxçıvan ərazisindəki qədim mədəniyyət nümunələri isə, elə bir sivilizasiya mərkəzlərindən olmuşdur ki, özünün zəngiliyinə görə də məhz bu gün belə heyrətamiz qədim mədəniyyətin maddi sübutlarını özündə daşımaq qüdrətini qoruya bilmişdir.
1. Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin İslamaqədərki tarixi. I Bitik. Tarixi qaynaqlar. Bakı: Azərnəşr, 2014, 337 s. 2. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri (Azərbaycan və rus dillərində). Bakı: Elm, 1985, 267 s. 3. Cəfər Qiyasi. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşr. 1991, 264 s. 4. Əhmədоv T.M. Azərbaycan tоpоnimikasının əsasları. Bakı: Universitet nəşr., 1991, 312 s. 5. Əliyev Q.Ə. Başlanğıcların başlanğıcı: Naxçıvan-Marağa memarlıq formalarının mahiyyəti. (Azərbaycan və Türk dillərində). İstanbul: Akademi Titiz yayınları, 2015, 482 s. 6. Hacıyev İ.M., Rzayev F.H. Bir daha “Naxçıvan” sözünün etimologiyası haqqında //Tarix və onun problemləri. Bakı: AMEA, 2007, № 2, s. 303-312. 7. Gülüstan. Naxçıvan: Əcəmi, 2016, 150 s. 8. Qazıyev S.H. Azərbaycanın qədim abidələri. Bakı: Uşaq-Gənclər nəşriyyatı, 1948, 66 s. 9. Qeybullayev Q.A. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1994, 278 s. 10. Rzayev F.H. Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən (miladdan öncə VI-III minilliklər). I c. Bakı: ADPU mətbəəsi, 2013, 529 s. 11. Rzayev F.H.Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən (miladdan öncə II-I minilliklər). II c. Bakı: ADPU mətbəəsi, 2017, 588 s. 12. Rzayev F.R. Məmmədağa Şahtaxtılının əlifba layihələrində türkçülük // Məmmədağa Şahtaxtlı.Taleyi və sənəti. Bakı: Nurlan, 2008, s. 61-80, 166 s. 13. Salamzadə Ə.M. Əcəmi Əbubəkr oğlu və Naxçıvan memarlıq abidələri. Bakı: İşıq, 1976, 83 c. 14. Yusifov Y.B. Qədim şərq tarixi. Bakı: Bakı Universitet, 1993, 496 s. 15. Анри Де Моран.История декоративно-прикладного искусства.Москва: Искусство, 1982, 577 с. 16. Геродот. История. Перевод и примечания Г.А Стратановского. Ленинград: Наука, 1972, 599 c. 17. Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до конца IV в. до н.э. Москва: Наука, 1956, 485 s. 18. Иосиф Флавий. Иудейские древности/ Пер. с греческого Г.Г. Генкеля, т. I, СПб., 1900, 716 c. 19. Иосиф Флавий. Иудейские древности./ Пер. с греческого Г.Г. Генкеля, т. II, СПб., 1900,
420 c., 20. Кузиев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. Москва: Наука, 1974, 572 с. 21. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. I, Москва: Советская энциклопедия.1987, 671 с. 22. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. II, Москва: Советская энциклопедия.1988, 719 с. 23. Освальд Шпенглер. Закат Европы. Образ и действительность. Новосибирск: ВО “Наука”. Сибирская издательская фирма, 1993, 592 с. 24. Птолемей Клавдий. Руководство по географии/Пер. К.С.Апта и В.В.Латышева//Античная география. Москва: Географиздат, 1953, 368 c. XXII; 25.Токарский Н.М. Архитектура древней Армении Ереван: АН Арм. ССР, 1948, 473 с. 26. https://az.wikipedia.org/wiki/Davud_ulduzu 27. https://tarihvearkeoloji.blogspot.com/2014/09/tamgalar.html Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|