N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

 
 
76 
По рукам лyuдей катилас, как jемчуjное зерно [9. S. 8]. 
 
Gürcü  salnamələrindəki  Ran  [36.  S.  24;  37.  S.  216],  Albaniya  ta-
rixindəki  Aran, Eran  və İrank [38. S. 31, 71, 90, 136] Albaniyanın  Aran 
vilayətinin  adıdır.  Şota  Rustavelinin  zamanında  İran  deyəndə  indiki  İran 
yox, bütünlükdə Qarabağ və Cənubi Azərbaycanın Sultaniyyə şəhəri mər-
kəz olmaqla Əraq mahalı başa düşülürdü. 
İ.  M.  Rubanovski  yazır:  «“Bars  dərisi”  1937-ci  ilə  qədər  30  dəfə 
nəşr  olunmuşdur.  Bütün  nəşrlər  fəsillərin  və  beytlərin  sayına  görə  bir-
birindən fərqlənir» [35. S. 18]. 
A.  İ.  Saracişvilinin  və  İ.  M.  Rubanovskinin  şübhələri  belə  düşün-
məyə  əsas  verir  ki,  əsər  ancaq  bir  dəfə  redaktə  edilməmişdir.  Məqsədli 
düzəlişlər,  artırmalar  və  ixtisarlar  VI  Vaxtanqın  dönəmində  başlamış, 
1937-ci ilə qədər davam etmişdir. 
Çar  VI  Vaxtanq  poemanın  48–50-ci  fəsillərinin  nəşrinə  icazə 
verməmişdir [35. S. 19]. Buna səbəb nə idi? Güman edirik ki, buna səbəb 
son fəsillərdə əsərin Aran mənşəyinin açıq-aşkar bilinməsi olmuşdur. 
VI  Vaxtanq  bununla  kifayətlənməmiş,  öz  əli  ilə  əsərin  22  beytini 
qayçılayıb atmışdı [35. S. 19]. Özü də həmin  beytlərin  beşi əsərin  nəticə 
hissəsindən çıxarılmışdır. Nəzərə alsaq ki,  nəticə  cəmi 15  beytdən  ibarət 
idi,  onun  beşinin  kəsilib  atılması  o  deməkdir  ki,  son  fəsildəki  məzmun 
əsaslı şəkildə dəyişdirilmişdir. 
Əsərin  nəticə  hissəsində  göstərilir  ki  (doğrudan  da  orijinalda  gös-
tərilibsə), şair milliyyətcə mesxdir [10. S. 34]. Gürcü salnamələrində mesx 
formasına  salınmış  etnonim  Bibliyanın  xalqlar  cədvəlindəki  meşexdir. 
Meşex və ya metex tayfası İudeya sınırlarından Qafqaza köçərək Mtsxeti 
şəhərini salmışdır [13. S. 240, 245]. 
«Albaniya tarixi»nə görə, Meşex, yəni Metex, Yafəsin oğludur. De-
məli, o, iberlərin (Baqration mənşəli indiki gürcülərin yox) əcdadlarından 
biridir. 
Qədim «İber salnaməsi»nə görə, Metex şəhərini Kartlosun oğlu Me-
tex  tikdirmişdir.  Belə  hesab  edirik  ki,  eponimin  Bibliyadakı  Meşex  yox, 
iber salnaməsindəki Metex forması daha düzgündür. Çünki sonrakı mən-
bələrdə  şəhər  Meşex  yox,  Metex  adlandırılır.  Gürcüstanlı  soydaşlarımız 
indi də həmin şəhəri Metex adlandırırlar.  
Vaxtanq  Qorq  Aslanın  (446–499)  dönəmində  şəhər  Meşex  və  ya 
Mtsxeti  yox,  Metex  adlanırdı.  Vaxtanq  Qorq  Aslan  455-ci  ildə  Tiflis 
şəhərini  saldırıb,  inzibati  mərkəzi  ora köçürtdü.  Metex  şəhəri  dini  mərkəz 
kimi  uzun  müddət  qalmaqda  davam  etdi  [39.  S.  9–12].  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  əsərdə  şair  özünü  Metexli  Şota  adlandırmır,  Rustavlı  Şota 
adlandırır. 
P. İoseliani yazır ki, Metex şəhərinin və kilsəsinin adı yunanca ‘mə-
bədə aparan yol’ deməkdir [39. S. 23]. Müəllif nəzərə almır ki, buna uy-

---

 
 
77 
ğun olaraq «Albaniya tarixi»ndə matax ‘qurbanlıq’ sözü vardır. Bu mə-
qamda Aran və Ellada panteonundakı bir uyğunluğu görməmək mümkün 
deyil.  Həm  Albaniyada,  həm  də  bəzi  Ellada  etnoslarında  matax  adlan-
dırılan  insan  qurbanları  yedirilib  kökəldilər,  sonra  məbədə  aparan  yolda 
nizə ilə vurulub öldürülərdi. Qarabağ erməniləri bu gün də matax sözünü 
‘qurban’ mənasında işlədirlər: matax onim – ‘qurban olum’.  
Gürcü tarixçiləri Metexi «gürcü şəhərlərinin anası» sayırlar [27. S. 84]. 
Doğrudan  da,  həm  xristianlıq  dönəmində,  həm  də  ondan  öncə  Metex 
İberiyanın  mənəvi  və  inzibati  mərkəzi  olmuşdur.  Armazın,  Şotanın,  Ka-
çinin bütləri Metex dağında idi. İlahə Ana və Nənə bütləri isə Metex yo-
lunun üstündə qoyulmuşdu [39. S. 301; 40. S. 19; 5. S. 239]. 
Metex kultu İberiyaya Şuşa (Suziana) panteonundan gəlmişdir. Era-
dan öncə II minilliyin əvvəlində Elamın bir vilayəti və vilayətin mərkəzi 
şəhəri Mataktu adlanırdı [41. S. 6; 42. S. 270]. -tu
2
 bizim -lı
4
 şəkilçisinin 
arxaik variantıdır.  
Elam dövləti çoxtayfalı, Elam etnosları üçdilli olsa da, ölkənin aparıcı 
etnoslarının dili türk dillərinə qohum olmuşdur. Bunu alman alimi  Fridrix 
Vaysbax hələ XIX əsrin sonlarında sübuta yetirmişdir [43. S. 3–241]. 
 
Məqalənin  elmi  yeniliyi  və  tədqiqi  əhəmiyyəti.  İşin  elmi  yeni-
likləri  bunlardan  ibarətdir:  ilk  dəfə  olaraq  belə  bir  problem  mənbələrlə 
əsaslandırılır  ki,  Şota  Rustavelinin  poeması  orijinal  əsər  deyildir.  Əsər 
gürcü  dilində  yazılmamış,  Aran  dilindən  qurd  dilinə  tərcümə 
olunmuşdur. 
Bu  tədqiqatdan  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinə  aid  ümumiləşmiş 
əsərlərin yazılmasında; Albaniyanın etnik tarixini əks etdirən xəritələrinin 
hazırlanmasında;  gürcülərin  tarixi-mədəniyyət  abidələrimizə  iddialarının 
qarşısının alınmasında istifadə oluna bilər. 
 
 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Марр  Н.  Y.  Грузинский  изводе  сказки  о  трyoх  остроумных 
братyaх из «Русуданиани» // Восточные заметки. СПб., 1895. 
2.  Марр Н. Y. Вступителнаya и заклyuчителнаya строфы «Витyaзya в 
барсовой  коjе»  Шоты  из  Рустава  //  Тексты  и  разысканиya  по  армyaно-
грузинской филологии. СПб., 1910. T. 12.  
3.  Кононов А. Н. Родословнаya туркмен. М.; Л., 1958. 
4.  Апостолова  Л.  Y.  Географический  очерк  Кубанской  области  // 
СМОМПК. Тифлис, 1897. 23. 
5.  Шопен И. И. Кавказ и его древние обитатели. СПб., 1866. 
6.  Меликишвили Г. А. Урартские клинообразные надписи. М., 1960. 

---

 
 
78 
7.  Нейман Г. Ликийский yaзык // Древниye yaзыки Малой Азии. 
М., 1980. 
8.  Законы Вахтанга VI. Тбилиси: Меtsниереба, 1980. 
9.  Руставели Шота. Витyaз в тигровой шкуре. М., 1982. 
10.  Бакрадзе Д. З. Стати по истории и древностyaм Грузии. СПб., 
1887. 
11.  Джанашвили М. Г. Sариtsа Тамара. Тифлис, 1900. 
12.  Rustaveli Şota. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Bakı, 1988. 
13.   Патканов  К.  П.  Ванские  надписи  и  значение  их  длya  истории 
Передней Азии. О древней грузинской хронике. ФП 3160. 
14.  Картлис Sховреба // СМОМПК. Тифлис, 1905. Вып. 35. 
15.  Дондуа В. Д. Исторические разысканиya. Тбилиси: Меtsниереба, 
1967. 1. 
16.  Дjуаншериани  Дjуанер.  Jизн  Вахтанга  Горгасала.  Тбилиси: 
Меtsниереба, 1986. 
17.  Fazili  A.  Azərbaycanın  qədim  və  ilk  orta  əsrlər  tarixi  İran 
tarixşünaslığında. Bakı: Elm, 1984. 
18.  Vəlixanlı  N.  M.  IX–XII  əsr  ərəb  coğrafiyaşünas  və  səyyahları 
Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974. 
19.  Хантадзе  Ш.  А.  Академик  Мари  Броссе  и  европейское  и 
русское грузиноведение. Тбилиси: Меtsниереба, 1970. 
20.  Мамулиа  Г.  С.  Формирование  классового  обşества  и 
государства в древней Иберии. Тбилиси: Меtsниереба, 1979. 
21.  Флавий  Иосиф.  Иудейские  древности.  Nəşr  ili    göstərilməyib.       
Ш. № 52 390. 
22.  Вигуру Ф. Руководство к изучениyu Библии. М., 1897. Т. 1. 
23.  Ренан  Эрнст.  Историya  первых  веков  христианства.  Антихрист. 
СПб., nəşr ili göstərilməyib. T. 4. 
24.  Вермишев  Х.  А.  Материалы  длya  истории  грузино-армyaнских 
отношений. СПб., 1904. 
25.  Сенковский O. И. Собрание сочинений. СПб., 1859. Т. 6. 
26.  Меликсетбеков Л. М. Обзор источников истории Азербайдjана. 
Баку, 1939. 2. 
 
 
27.  Бакрадзе Д., Берзенова Н. Тифлис. СПб., 1870. 
28.  İbn-əl-Əsir. Əl-kamil fi-t-tarix. Bakı, 1959. 
29.  Kaşğari Mahmud. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, 2006. C. 4. 
30.  Егише. О Вардане и войне армyaнской. Yeреван, 1971. 
31.  Cəfərsoy  İlhami.  Türk  dillərində  teonim  və  etnonimlər.  Bakı, 
2010. 
32.  Homer. İliada. Bakı, 1996. 
33.  Норов Авраам. Путешествие в Сиtsилиyu. СПб., 1838. Т. 1. 

---