N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 qələmə alınmış bu əsərin sonralar erməni “dilçiləri” üçün həsəd və ilham mənbəyinə çevrildiyini, nəhayət, XVII əsrdə həmin əsərin əsasında, erməni dilinə tərcümə edilməklə, hay dilinin ilk qrammatika kitabının yazıldığını erməni müəlliflərinin özləri etiraf edirlər» [1]. B.Tuncayın heyrətlə yazdığı kimi, həmin əsərin bir fraqmenti həm erməni dilində, həm də orijinalda – alban dilində bir möcüzə kimi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Söhbət Matenadaranda saxlanılan 3522 №-li əlyazmadan gedir. Mətn A.N.Qarkavetsin ikicildlik «Qıpçaq yazılı irsi» [4–5] kitablarının 2-ci cildindən götürülmüşdür.
Əlyazma XVII əsrdə Lvovda alban əlifbası ilə yazılmışdır. B.Tuncay o dövrdə əlyazmanın üzünü köçürən şəxsin Avedik adlı bir alban olduğu qənaətindədir [1]. Güman edilir ki, əlyazmanı erməni dilinə çevirən də, ona ön söz yazan da həmin bu Avedik olmuşdur. B.Tuncayın qeydlərindən aydın olur ki, albandilli abidənin (Qriqor Hammamın «Qrammatika» əsərindən dövrümüzə qədər qalmış fraqmentin) üzərində nə vaxtsa (ya Avedik, ya da ondan əvvəlki katiblər tərəfindən) əməliyyat aparılmış, yəni əlavələr edilmişdir. Lakin həmin əlavələri ayırd etmək, fərqləndirmək mümkündür. B.Tuncay fraqmenti internet saytına daxil edərkən əlavələri qara şriftlə fərqləndirmişdir.
Beləliklə, indi əlimizdə IX əsrə aid alban dilində orijinal mətn var. Mətn dialoq şəklində qurulmuşdur və dialoq replikalarının sayı 300-ə qədərdir. Replikalar əksərən bir sadə cümlədən, bəzən bir kəlmədən iba- rətdir. Lakin həcm etibarilə iri – 10 sətirlik replikalar da var. Redaktə zamanı edilmiş əlavələr ümumi mət- nin az bir hissəsini – 20–25 faizə qədərini əhatə edir. Əsər dövrün dil xüsusiyyətləri, elmi-fəlsəfi, təbii və dini görüşləri barədə kifayət qədər təsəvvür qazanmağa imkan verir.
Əsərin dili və məzmunu ilə bağlı təsəvvür qazanmaları üçün bir sıra dialoqları nəzərdən keçirək. Fraq- ment aşağıdakı dialoqla başlanır:
– Ne ata aytmax bilə belgilidir? – Ki, oğlu bar. – Kiminq neməsisen sen? – Atanınq. – Kiminq neməsimen? – Atanınq. – Kiminq neməsidir ol? – Atanınq. – Kiminq neməsidir bu? – Atanınq. – Kiminq neməsidir bular? – Atanınq. – Kiminq nemələridirlər alar? – Atanınq. – Xayda ettinq sen? – Tenqridə. – Kimgə umsandınq sen? – Tenqrigə. – Kiminq bilə yeberdinq sen? – Tenqri bile yeberdim men. – Kim bilə yeberdi bu? – Tenqri bilə yeberdi bu, ol. – Kim bile yeberirsen? – Tenqri bilə yeberi men, ya ata bilə.
Dediyimiz kimi, əsər elmi, dini, fəlsəfi və təbiətşünaslıq bilikləri vermək zəminində qurulmuş qrammatika kitabıdır və müəllifin əsas məqsədi sual-cavab əsasında dilin qrammatik quruluşunu öyrət- məkdir. Odur ki müəllif ən asan yolu seçmiş, qrammatik quruluşun dialoq şəklində öyrədilməsi prinsipini əsas götürmüş, əsəri dialoq şəklində tərtib etmişdir. Mətnə diqqət edilsə, aydın olar ki, burada əsas məqsəd
43 fikrin ayrı-ayrı şəxslər üzrə necə ifadə edildiyini öyrətməkdən ibarətdir. Müasir dilimizdən ciddi şəkildə fərqlənə biləcək quruluş elementi yoxdur.
Zahirən birinci cümlə başa düşülmür. Amma başa düşüləndir. Nə sözü müasir dilimizdə işlətdiyimiz kimi, ‘necə’, ‘hansı’ mənasındadır; ata – aydındır; bilə sözü qədim abidələrimizdə tez-tez işlənən ilə qoşmasıdır. Belgilidir – qədim abidələrdə ‘tanınmaq’, ‘işarələnmək’, ‘bilinmək’, ‘seçilmək’ mənasındadır [6. S.82]. Aytmax sözü «Dədə Qorqud»da az qala hər cümlədə özünü göstərən demək, söyləmək sözüdür. Cümlə hərfən: ‘Necə (hansı) ata söylənməsi ilə seçilir, tanınır?’ mənasındadır. Bütöv geniş cümlədir. Ca- vab cümləsi yarımçıq və konkret mənalıdır, cavab verən şəxs məlum olanı – baş cümləni (Ol ata aytmax bilə
Mətn ümumən daha çox qıpçaq mətni hesab olunur. Lakin mətndə atanınq, kiminq sözlərindəki son nq səsləri oğuz tayfa dilinə də məxsusdur və burada, heç şübhəsiz, nq iki müstəqil səsdən ibarət olmayıb, burun ŋ səsidir və hazırda qərb qrupu şivələrimizdə geniş işlənməkdədir. Daha qədimlərə getdikcə, oğuz- larla qıpçaqlar karluk və uyğurlarla birlikdə olmuş, dilləri bir kökdən təcrid olunmuşdur.
Sonrakı dialoqda – Kiminq neməsisen sen? – cümləsində neməsisen sözü oxucunu düşündürə bilər. Bu sözün əsasında nemə/nəmə [6. S.126] sözü durur, abidələrdə ‘nə’, ‘hansı’ mənasındadır. Cümlənin mənası çox təbiidir: Kimin nəyisən sən? – yəni kimin törəməsisən? Ona görə də cavab təbiidir: Atanınq (neməsimen). Sonra müəllif öyrətmək üçün xəbəri şəxslər üzrə dəyişir:
– Kiminq neməsimen? – Kiminq neməsisen sen? – Kiminq neməsidir ol? – Kiminq neməsidir bu? – Kiminq neməsidir bular? – Kiminq nemələridirlər alar?
Nə qədər sadə və təbii qurulub! Həm də tam canlı danışıq dili əsasındadır. Xəbərlik şəkilçiləri əsasən formalaşıb. Ola bilər birinci cümlədə (Kiminq neməsimen?) men sözü ayrı işlənib və xəbərlik şəkilçisi ixtisar edilib. 3-cü şəxsin cəmi də nəzərə alınıb. Mənsubiyyət və xəbərlik şəkilçiləri indiki kimidir: -si, -dir. 3-cü şəxsin cəmində alar, bular sözlərində n samiti yoxdur. Halbuki Nəsimidə anlar şəklindədir. Hər iki forma şivə tələffüz formasıdır, canlı danışıqla bağlıdır.
Dövrün danışıq dilində anlautda x samiti işlək səsdir. Başlanğıc dialoqda atadan sonra göylərə üz tutulur. Xayda ettinq sen? – cümləsində xayda sözü sonralar x > h keçidi ilə harda şəklinə düşmüşdür; ettinq ‘edildin’, ‘yaradıldın’ mənasındadır: Harada yaradıldın, harada doğuldun? Cavab da aydın: göylərdə, allah məkanında. Kimgə umsandınq sen? – cümləsində -ğa, -gə arxaik yönlük şəkilçisidir. Umsanmaq sözü isə hazırda işlətdiyimiz ummaq (ummaq, ümid etmək) sözüdür. Yalnız tanrıya ümid etmək, bel bağlamaq olar: Tenqrigə. Ummaq və umsanmaq tam eyni sözlər olmadığı üçün umsanmaq sözü əvəzliyi yönlük halda tələb edir: Kimgə umsandınq sen? Kiminq bilə yeberdinq sen? – cümləsində anlaşılmaz kimi görünən yebərmək sözü Dərbənd və Tabasaran şivələrində yebərmağ [7. S.545] şəklində işlədilən göndərmək felidir. Soruşulur ki, kimin vasitəsilə göndərildin. Cavabda – Tenqri bile yeberdim men – deyilir, söz növ şəkilçili (göndərildim) deyil, bizim dediyimiz doğuldum sözü əvəzinə, türklərin işlətdiyi doğdum sözü kimidir. Lakin bir qədər sonra mətndə həmin söz növ şəkilçisi ilə də işlənmişdir.
Müəllif xolmaq (istəmək, arzulamaq), yebermək (göndərmək), izdəmək (izləmək) fellərinin təsrifini vermişdir. Yebermək feli iki cür işlənmişdir: Kiminq bilə yeberdinq sen? Ol vaxt kimdən yeberildinq sen? Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|