Mustaqil Ishi Mavzu: Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi Fan nomi

«Mas’ud qonuni» («Al-Qonun al-Mas’udiy») nomli asar 1030 yilda yoziladi. Unda matematik astronomiyaning asosiy qoidalari, yoritqichlarning koordinatlari, ularning harakatlanish tartiblarini hisoblab chiqarish yo‘llari batafsil tushuntirilgan. Bu kitobda bayon etilgan ta’limotlarning aksariyatini Beruniy «Qur’on» oyatlari bilan solishtirgan. Bu uning «Qur’on»ni mukammal bilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, mazkur kitobda Beruniy tuzgan yulduzlar jadvali - Beruniy ziji ham ilova qilingan bo‘lib, mazkur jadvalda 1029 ta yulduzning koordinatalari va yulduz kattaliklari Ptolomey va arab astronomi as-So‘fi jadvallariga asoslanib berilgan. Bu asar birinchi bor bir qancha arab qo‘lyozmalari asosida Haydarobodda nashr qilinadi. Rus tilida Moskvada 1962 yilda bosib chiqarilgan. O‘zbekistonda esa 1973 yil rus va o‘zbek tillarida 2 kitobdan iborat qilib «Fan» nashriyotida e’lon qilindi.
Abu Rayhon Beruniy birinchi bo‘lib Yer shari globusini yasagan. Bu ixtirodan barcha geograflar, har bir ziyoli bugungi kunda ham bahramand bo‘lmoqda. Beruniyning yirik hissasi, jumladan, astronomiya sohasiga qo‘shilgan. U garchi olamning tuzilishiga Ptolemeyning geosentrik (ya’ni olamning markazida yer turadi, deb hisoblaydigan) tizimdan turib yondashsa ham, bu masalaga original tarzda, ya’ni yer sharini harakatlanuvchi tizim deb yondashadi. Bunday qarash o‘sha davrlarda yerni harakatsiz deb hisoblovchi hukmron qarashlarga zid keladigan ilmiy jasorat edi. Beruniy «Hindiston» asarida shunday deb yozadi. «Yerning aylanish harakati astronomiya fani hisoblariga hech qanday zid kelmaydi, balki yerda yuz beradigan hodisalar, uning harakati bilan birga bir tekis davom etaveradi». Bu g‘oyada inersial tizimlar haqidagi fikr mujassamlashgandir. Bunday fikrga Galileo Galiley (1564—1642) Beruniydan 600 yil keyin kelgan.
Beruniy matematika fani rivojiga ham juda katta hissa qo‘shgan olimlardan. U birinchi bo‘lib trigonometriyani alohida mustaqil fan sifatida tahlil etdi. «Mas’ud qonuni» asarida yassi va sfyerik trigonometriyani bayon qilib, trigonometrik funksiyalarning chiziqli va kvadrat interpolitiv qoidasini yaratdi.
Mutafakkir