Mustaqil ish “ Professional buxgalteriya amaliyoti ” fanidan Mavzu

Olingan materiallar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi 
Korxonaga materiallar bevosita mol yuboruvchilar yoki boshqa korxonalar o‘rtasida tuzilgan 
shartnomalar asosida qabul qilish –topshirish dalolatnomalari asosida kirim qilinnadi. 
SHartnomalarda quyidagilar ko‘rsatiladi: material qiymatliklarning nomi, miqdori, narxi, 
jo‘natish muddati, hisoblashish tartibi, jo‘natish usuli, shartnoma shartlari bajarilmaganda 
qo‘llaniladigan jazo, qabul qilish tartibi va h. k. Mol yuboruvchi korxonalar tomonidan 
jo‘natilgan mahsulot uchun to‘lov talabnoma – topshiriq va schyot-faktura yozib xaridorga 
beradi yoki pochta orqali jo‘natadi, xaridor pulini to‘lash uchun ularning bir nusxasini o‘zining 
bankiga topshiradi. Korxonada shartnoma majburiyatlarining bajarilishini marketing bo‘limi 
bajaradi, shuning uchun to‘lov talabnoma – topshiriq va schyot- faktura birinchi navbatda ularga 
yoki moliyaviy bo‘limga kelib tushadi. Bu erda ularning shartnomaga mos kelishi tekshiriladi, 
kelib tushgan yuklarni hisobga olish jurnalida (M-1 shakl) ro‘yxatga olinadi, shartnomalarning 
bajarilishini hisobga olish daftariga belgi qo‘yadi va to‘lashga rozilik beradi. 
Kelib tushgan yuklarni ro‘yxatga olish jurnalida aks ettirilgandan so‘ng hujjatlar ichki 
ro‘yxatga olish raqamiga ega bo‘ladi va pulini to‘lash uchun buxgalteriyaga beriladi, kvitansiya 
bilan tovar-transport nakladnoy esa yukni qabul qilib olish va olib kelish uchun ekspeditsiya 
bo‘limiga topshiriladi. 
Korxona buxgalteriyasida shu daqiqadan boshlab mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar 
vujudga keladi. YUklarning omborga tushishiga qarab kirim orderi yoziladi va reestr bilan birga 
buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada taksirovka qilinib to‘lov hujjatiga qo‘shib qo‘yiladi. 
Bu hujjatni bankda to‘lanishiga qarab mol yuboruvchining foydasiga pul o‘tkazilganligi 
to‘g‘risida buxgalteriya hisob-kitob schyotidan ko‘chirma oladi. 
Tovar-material qiymatliklar va xizmatlar bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar 
6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyotida hisobga 
olinadi. Bu schyot passiv bo‘lib, kredit qoldig‘i to‘lanmagan schyotlar va fakturlanmagan yuklar 
bo‘yicha korxonaning mol yuboruvchilar va pudratchilardan bo‘lgan qarzini ko‘rsatadi; Debet 

---

aylanmasi - hisobot oyida to‘langan, hisobdan chiqarilgan va rachyot qilingan summani 
ko‘rsatadi; kredit aylanmasi - hisobot oyida akseptlangan to‘lov hujjatlari bo‘yicha to‘lashga 
qabul qilingan va fakturlanmagan yuklar summalarini ko‘rsatadi. 
Mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderida yuritiladi 6 - jurnal-order 
kombinatsiyalashgan registr bo‘lib, unda analitik hisob har bir to‘lov hujjati, kirim orderi yoki 
qabul qilish akti bo‘yicha yuritiladi. Bu jurnal- orderning birinchi satrida mol yuboruvchilar bilan 
oy boshiga tugatilmagan quyidagi hisoblashishlar summasi ko‘rsatiladi: 
-
to‘lash muddati kelmagan akseptlangan to‘lov hujjatlari, yoki kirimga olingan 
materiallar bo‘yicha to‘lov muddati o‘tib ketgan to‘lov hujjatlari (6010 – schyotning oy boshiga 
kredit qoldig‘i); 
-
akseptlangan va to‘langan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib tushmagan (izoh sifatida 
«kelib tushmagan yuk», 6010 – schyotning debet saldosi); 
-
akseptlanib to‘lanmagan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib tushmagan (izoh sifatida 
«kelib tushmagan yuk», saldosi yo‘q); 
-
fakturlanmagan yuklar bo‘yicha (materiallar kelib tushdi, lekin ularni to‘lash uchun 
to‘lov hujjatlari kelib tushmadi) – 6010 – schyotning krediti bo‘yicha oy boshiga saldo. 
Oy davomida korxona buxgalteriyasi marketing bo‘limi tomonidan akseptlangan mol 
yuboruvchilarning to‘lov hujjatlarini qabul qiladi, omborlarning kirim orderlari, qabul aktlarini 
qabul qiladi, korxonaning hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlaridan ko‘chirmalar oladi. Bu 
buxgalteriya hisobi registrlarida xotima yozuvlarini berish, tomonlar o‘z majburiyatlarini 
bajarganligi tufayli yozuvlarni tugatish imkoniyatini beradi. 
6 - jurnal-order chiziqli-pozitsiyali usulda yuritilganligi tufayli har bir hujjat bo‘yicha mol 
yuboruvchilar bilan hisoblashish holatiga baho berish mumkin. Izohlovchi ma’lumotlardan 
tashqari, 6 - jurnal-orderda omborning kirim orderini raqami, qabul qilingan materiallarning 
korxona hisob bahosidagi qiymati va hisoblash hujjatida QQS summasini alohida ko‘rsatib 
tuzilgan mol yuboruvchining to‘lov hujjatlari qiymati yoziladi. Kelib tushgan material 
qiymatliklarni hisob bahosidagi summasi ularning turidan qat’iy nazar umumiy summada 
ko‘rsatiladi, to‘lov talabnomalari bo‘yicha ko‘rsatilgan summa esa materiallar turlari bo‘yicha 
ko‘rsatiladi. Da’volar summasi aktlarga asosan yoziladi. Bankning ko‘chirmasi bo‘yicha to‘lov 
hujjatlarini to‘langanligi belgilab qo‘yiladi. 
Korxonaga to‘lov hujjatisiz kelib tushgan material qiymatliklar fakturlanmagan yuk deyiladi. 
Bunday yuklar kelib tushsa, ular omborga qabul qilinadi va qabul qilish akti tuzilib reestr bilan 
birga buxgalteriyaga topshiriladi. Bu erda materiallar hisob bahoda baholanib omborga qabul 
qilingan materiallar qatorida 6 – jurnal-orderda aks ettiriladi va shu summada materiallar 

---

guruhiga o‘tkazilib akseptga qo‘yiladi. Fakturlanmagan yuklar 6 – jurnal-orderida oy oxirida, 
mazkur oy davomida to‘lov hujjatlarini kelib tushish imkoniyati yo‘qqa chiqqandan so‘ng 
(«Schyot raqami» degan «B» grafa «N» qo‘yib) aks ettiriladi. Ular hisobot oyida to‘lanmaydi, 
chunki to‘lash uchun asos bo‘lib hozircha yo‘q bo‘lgan to‘lov hujjatlari hisoblanadi. Keyingi 
oyda bu yukning hujjatlarini kelib tushishiga qarab ular korxona tomonidan akseptlanadi, bank 
tomonidan to‘lanadi va buxgalteriya tomonidan 6 – jurnal-orderning materiallar guruhi bo‘yicha 
bo‘sh qatorida va «aksept» grafasida to‘lov talabnomasi summasida aks ettiriladi, saldo 
(tugatilmagan hisoblashishlar) qatoridagi hisob bahosida oldin shu guruh bo‘yicha va «aksept» 
grafasida yozilgan summa storno qilinadi. SHunday qilib mol yuboruvchilar bilan 
fakturlanmagan yuk bo‘yicha hisoblashishlar tugaydi. 
To‘lov hujjatlari korxona tomonidan akseptlangan, lekin materiallar hali omborga kelib 
tushmagan mol etkazib berishlar yo‘ldagi materiallar deyiladi. Bank tomonidan to‘langan yoki 
to‘lanmaganidan qat’i nazar akseptlangan to‘lov hujjatlari hisobga olinadi. 
6 - jurnal-orderning «kelib tushgan yuk» va «aksept» grafalarida to‘lov hujjatlari oy 
davomida aks ettirib boriladi. Oy oxirida korxona bu qiymatliklarni balansga qabul qilishi shart, 
ya’ni tegishli material guruhiga yozib qo‘yadi (shartli qabul qiladi), lekin keyingi oyning boshiga 
ushbu mol etkazib berish bo‘yicha hisoblashish tugamaydi. Qiymatliklar kelib tushganda 
buxgalteriya ombordan kirim orderini oladi ularni omborga qabul qiladi va oy boshiga 
tugallanmagan hisoblashishlar qatoriga yozib quyadi. Oy oxirida 6 - jurnal-orderni yopaturib 
materiallar guruhi bo‘yicha ushbu mol etkazib berish ikki marta qabul qilingandek storno 
qilinadi. 
Material qiymatliklari bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitob qilinganda mol 
yuboruvchining hujjatiga qaraganda haqiqiy qabul qilingan materiallarning miqdori kam yoki 
ortiqcha chiqishi mumkin. Bu dalolatnoma (M-7 shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Ortiqcha 
chiqqani dalolatnoma bilan korxonaning hisob bahosida yoki shartnoma (jo‘natish bahosi) 
bahosida kirimga olinadi va 6 – jurnal-orderning alohida qatorida fakturlanmagan mol etkazib 
berish sifatida hisobga olinadi. Korxonaning ta’minot bo‘limi ortiqcha chiqqanligi to‘g‘risida 
mol yuboruvchiga xabar berib to‘lov talabnoma yuborishini so‘raydi. Kamomad aniqlangan 
taqdirda, buxgalteriya uning haqiqiy tannarxini hisoblab chiqadi va mol yuboruvchiga da’vo 
rasmiylashtiradi. Bunda temir yo‘l tarifi summasi yukning og‘irligiga mutanosib taqsimlanadi, 
ustama va chegirma summasi yukning qiymatiga mutanosib taqsimlanadi. 
Kamomad summasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi berilib, 6-jurnal-order va 7-
qaydnomada aks ettiriladi: D-t 4860 – «Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar», K-t 6010 - 
«Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti. 
6 - jurnal-orderda faqat tovar-material qiymatliklarni sotib olish va tayyorlash bilan bog‘liq 

---

bo‘lgan mol yuboruvchilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Mol yuboruvchilar 
va pudratchilarning xizmatlari bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderda alohida 
yuritiladi. Oy oxirida 6010 -schyotning umumiy aylanma summasini topish va bosh daftarga 
o‘tkazib qo‘yish uchun 6-jurnal- orderning ma’lumotlari jamlanadi. 
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. 
Bularga materiallarni shartnoma qiymatlaridan tashqari ularni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan 
barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarni turlari bo‘yicha tegishli schyotlarda mavjud 
material guruhlarining umumiy hajmi bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini 
hisoblab chiqaradi. Bu narsa hisobot oyida sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-
tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur. Hisoblab chiqish uchun 
ma’lumotlar 10-qaydnomaning 2 va 3 – bo‘limlaridan olinadi. 
Sarflangan materiallar shartnoma bahosida qaysi schyotlarga o‘tkazilgan bo‘lsa, transport-
tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi. Haqiqiy tannarxni rejadan farq 
ulushini hisoblab topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Ortiqcha xarajat, transport-
tayyorlov xarajatiga o‘xshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan summa esa – uni kamaytiradi. 
Tejalgani minus bilan yoki qizil storno qilib yoziladi. 

---