Mühazirələr i.ü. f d., İsmayılova H. Q. Bakı – 2020

1. “Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” barədə anlayış
XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəllərində in­san cə­miyyəti yeni sivilizasiya fəzasına qədəm qoy­muş­dur. In­san cəmiyyətinin bütün tarixi inkişaf dövründən XX əsrin orta­larına qədər hakim iqtisadi prioritetlər, ya­vaş-yavaş ye­­ni təfəkkürlərlə, yəni ekoloji təfəkkürlərlə əvəz olunma­ğa başlamışdır.

Bu yeni təfəkkürün ayrılmaz hissəsi kimi, daya­nıq­lı so­sial-iqtisadi inkişaf konsepsiyası təşəkkül tap­maq­da­dır. Bu konsepsiyanın əsasını sosial sistemlərlə ətraf mühit ara­sında daha harmonik qarşılıqlı əlaqə təşkil edən, yəni insan cəmiyyətinin gələcək tələbatlarına ca­vab ver­ən və ətraf mühitin təbii-ehtiyat potensialının key­fiy­yə­ti­nin saxlanmasını təmin edən indiki və gə­lə­cək nə­sil­lə­rin tələbatını ödəmək qabiliyyətinə malik olan iqtisadiyyat formalaşdırılmalıdır.

Beləliklə, insan cəmiyyətinin yer kürəsində gələ­cək inki­şafı ancaq ətraf mühitin dayanıqlı bərabərlik çər­­çivə­sin­də mümkündür. Təbiətdən istifadə və təbiəti mü­hafizənin səmərələş­di­ril­mə­si cəmiyyətlə təbiət ara­sın­da qarşılıqlı təsirlərin optimallaşdırılması problem­lə­ri­­nin tədqiqinin labüdlüyünü və onların həlli yollarının ax­­ta­rılmasını nəzərdə tutur. Bunlarla bərabər, təbii eh­ti­yat­lar­dan istehsalat və qeyri-istehsalat məqsədləri üçün is­ti­fa­də­nin səmərəliliyi, ətraf mühitə dəyən ziyanın qar­şı­­sının alın­ması və ya onun mənfi təsirlərinin aradan qal­­dırılması məq­sədilə iqtisadi üsullardan istifadənin ak­tivləşdirilməsi məsə­ləsi gündəmə gəlir.

Ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı, öz daxili və x­a­ri­ci tər­kibinə görə kompleks və çoxcəhətli prob­lem­lər­lə üz­­­lə­şir. Ona görə də, bu problem mərhələlərlə həll olun­ma­lıdır.

“Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” fənni iqtisadi və ic­timai ixtisas verən Universitetlərdə və onların fakültələrində ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının ayrı-ay­­rı as­pekt­lərinin araşdırılmasının, onun qanuna­uy­ğun­luq­­larının, prin­siplərinin, amillərinin və üsullarının öy­rə­­nilməsi üçün məs­ləhət görülən tədris kursunun ma­hiy­yə­tini təşkil edir. Bu­na müvafiq olaraq “Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” kur­suna dair mühazirələr oxun­ma­sı və təcrübi dərslər ke­çil­­məsi, habelə tələbələrin müstəqil işi bu proqrama mü­va­fiq olaraq keçirilir.

Kursun tədrisində əsas məsələlər təbii ehtiyatların iqtisadı və ya qeyri-iqtisadi qiymətləndirilməsi, təbiət­dən qey­­ri-səmərəli istifadə nəticəsində hər bir ölkə iqti­sa­diy­ya­tı­­na dəyən iqtisadi və qeyri-iqtisadi ziyanın təyin edilməsi, ətraf mühit və tə­­bii ehtiyatlardan istifadənin ən səmərəli va­ria­nt­larının se­­çilməsi və təbiəti mühafizə xərclərinin müt­ləq və nisbi sə­mərəliliyinin qiymətləndirilməsi, təbiə­ti mü­ha­fi­zə fəa­liy­­yətinin və ətraf mühitin müha­fi­zə­si­nin maddi sti­­mul­laş­­dı­rıl­masının idarə edilməsinin iq­ti­sa­di üsulla­rı­nın öy­rə­nil­mə­sidir.

Bu kurs ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatına dair bi­l­ik­lərin tələbələrə ən yeni materiallar və faktlar əsa­sın­da öy­rənilməsini aşılamaqda başlıca mənbədir. Tələ­bə­lər­də el­mi işə həvəs aşılamaq­la­da bu kursun əhəmiyyəti bö­yük­dür. Ona görə də, icmal mühazirələrdən sonra, onun öy­rə­nil­məsi baxılan məsələlərin məşğələlərdə mü­za­kirə yolu ilə də ola bilər. Bu tədbirlər tələbələrdə müs­tə­qil tədqiqat ele­mentlərini aşılamaq üçün də faydalıdır. Xalq təsərrüfatı sahə­lərinə aid praktiki dərslər gələcək mü­təxəssislərin təc­rü­bi məlumatlarını artırır və əldə edi­lən bilikləri möh­kəm­lədir.

Müasir dövrdə cəmiyyətin və təbiətin qarşılıqlı əla­­qə­lərinin inkişafı mərhələsində çoxsaylı ekoloji prob­lem­­lə­rin həlli üçün əsas baza bütövlükdə, iqtisadiyyatın ta­razlı inki­şafı, onun ekolojiləşdirilməsi və səmərəli ida­rə olun­ma­sıdır. Bununla əlaqədar son dövrdə “Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” fənni formalaşmış və bu sa­həyə tələb art­maqdadır. Bu yeni fənnin yaradıl­ma­sın­da əsas məqsəd iqti­sadiyyatın təbiətə təsirini hərtərəfli öy­rənmək və tə­bi­ət­dən səmərəli istifadənin əsas istiqa­mət­lərini müəyyən­ləş­dir­məklə ekoloji tarazlığın saxlan­ma­sı yollarını müəyyən etmək­dən ibarətdir.

Təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi ekologiya və iq­ti­­sadiyyat elmlərinin iştirakı olmadan qeyri-müm­kü­n­dür. Bu elm sahələrinə yalnız iqtisadçılar deyil, həm də tə­­bi­ət­şü­nas­lar və təbiətdən istifadə üzrə ixtisaslaşan mü­tə­xəssislər də yiyələnirlər.

Hazırda ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekoloji mə­­­sə­lələrinə dair müstəqil fənlər: “Ekoloji menecment”, “Eko­­loji audit”, “Ekoloji marketinq” və s. mövcuddur. Bu dərs­likdə yuxarıda adı çəkilən sahələr üzrə geniş mə­lu­­mat ve­rilməsə də, ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı və eko­loji mə­sələləri ətrafında ümumi nəzəri, meto­do­lo­ji və elmi-me­todiki məsələlər əhatə olunmuşdur.

Qeyd etməliyik ki, ətraf mühit və təbiətdən istifadənin iqtisadi və eko­­loji əsasları hüquqi əsaslara da malikdir. Hüquqi əsas­­­lar ətraf mühit məsələsində xüsusi yer tut­maq­la tə­bi­ət­dən istifadə sahəsində iqtisadi və ekoloji bilik­lə­rin geniş təh­lilinə ehtiyac yaradır.

“Ətraf mühitin iqtisadiyyatı” fənnində bir çox mə­sələlər təhlil edilir: tarazlı inkişaf konsepsiyasının ətraf mühit və tə­­bi­ət­dən istifadənin tədqiqində yeri; ekoloji-iqtisadi tə­ləb­lər və bu sahədə qanunauyğunluqlar; bazar münasi­bət­­lərinin tə­biətdən istifadədə yeri və əhəmiyyəti; təbii eh­tiyatların qiy­mətləndirilməsi; proqnozlaşdırılması və plan­laşdırıl­ma­sı; ekoloji və iqtisadi dəyərlərin qiy­mət­lən­di­rilməsi; çirk­lən­dirməyə görə ödəmələr; ma­liy­yə­ləş­dir­mə və ekoloji sa­hib­karlıq; təbiətdən istifadənin idarə edilməsi və s.