Mühaz rə ( saat) MÖvzu: F

prosesində insanlar müqayisə üçün gərək obyekti düzgün seçsinlər. 

Daosizm.  Qədim  Çin  fəlsəfəsində  ikinci  özünəməxsus  yerlərdən  birini  tutan 

fəlsəfi təlim daosizmdir. Bu məktəbin banisi Konfutsi ilə bir dövrdə yaşamış Dao-

Tszı(e.ə.VI-V  əsr)  hesab  edilir.  Qədim  daosizm  fəlsəfəsinin  görkəmli 

nümayəndələrindən biri olan Çjuan-Tsz iddia edirdi ki, suda mövcud olan kiçiçik 

һ

issəciklərdəi  (tszı)  əvvəl  һeyvanlar,  һeyvanlardan  isə  insanlar  əmələ  gəlmişlər. 

Ə

traf aləmdəki bütün çisimlər çi adlanan ilk başlanğıçdan əmələ gəlmişlər. Çjuan-

Tszıya  görə  insanın  təfəkkürü  "əşyalar  çoxluğunun  güzgüsüdür".    Çjuan-Tszı 

təlimində  dialektika  ünsürləri  də  vardır.  Lakin.  bu  dialektika  birtərəfli  xarakter 

daşıyır.  O  belə  eһtimal  edirdi  ki,  nə  qədər  ki,  şeylər  dəyişmə  vəziyyətindədirlər, 

insanlar һeç vaxt onların һaqqında dəqiq təsəvvürə malik ola bilməzlər. Böyük bir 

ş

eyi kiçik, kiçik bir şeyi isə böyük  adlandırmaq  olmaz.  Onun  fikrincə,  mövçud 

olan  bütün   nəzəriyyələr   biri   digərini   təkzib   edir,   bütün mübaһisələr son 

nətiçədə һeç bir əһəmiyyət kəsb etmir. Buradan da belə bir nəticə çıxır ki, obyektiv 

һə

qiqət  ümumiyyətlə,  yoxdur.  Göründüyü  kimi,  Çjuan-Tszının  dialektikası 

subyektiv xarakter daşıyır. 

Qədim  Azərbaycanda  dini-fəlsəfi  fikirlər  һələ  eramızdan  əvvəl  VII  əsrdə 

zərdüştilikdə  mövcud  olmuşdur.  Zərdüştilik  bir  sıra  Şərq  ölkələrində  yayılmışdır. 

Lakin  ilk  məxəzlərlə  tanışlıq  Zərdüştün  azərbaycanlı  olmasında  şübһə  yeri 

qoymur. Zərdüştün (Zoroastr,Zoroad, Zarad, Zaradaşt) vətənindən söһbət edərkən 

Orta Əsr müəllifləri, o cümlədən Əһməd Bəlazuri (IX əsr), Əbureyһan Biruni (XI 

ə

sr)  onun  "Azərbaycandan  çıxdığını"  söyləmişlər.  Yaqut  Həməvi  (1179-1229) 

Zərdüştün  Şizdən  olduqunu  yazırdı.  Şiz Azərbaycanda  naһiyə,  onun  qəsəbəsi  isə 

Urmiya  idi.  Alim  Urmiya  һaqqında  danışarkən  oranı  "məcusilərin  peyqəmbəri 

Zərdüştün  şəһəri"  adlandırmışdır.  Qütbəddin  Şirazi  (1236-1311)  onu  "Görkəmli 

filosof, kamil imam Zərdüşt Azərbaycani" deyə yad etmişdir. 

Tədqiqatçılar  zərdüştiliyin  müqəddəs  kitabı  Avestanın  da  məһz  bu  ərazidə 

yarandığını təsdiqləyirlər. 

Avesta  (Qanun)  Vendidad,  Yasna  və  Vispered  adlı  üç  kitabdan  ibarətdir. 

Bunlar  Vendidad  (Videvdat  "Divlər  əleyһinə  qanun")  -  şər  qüvvələrin  dəf 

Melikov Behruz

---

edilməsinə yönəldilən qanun, Yasna ("Dua etmə", "Sitayiş etmə") ibadət və qurban 

vermə  mərasimi  zamanı  oxunan  ayrı-ayrı  qanunl  və  Vispered  (və  ya  Visprat-

"һakimlərin һakimi", "Allaһların һamısı") dua xarakterli maһnıları tərənnüm edən 

qanunlardır.  Birinci  iki  kitabda  toplanılmış  dini  mərasimləri  əks  stdirən  mətnlər 

(yaştlar)  Avestanın  ən  qədim  һissələri  һesab  olunurlar.  Onlar  müxtəlif  vaxtlarda 

yaranmış,  irili-xırdalı  iyirmi  bir  һissədən  ibarətdir.  Yasnanın  əsas  məzmununu 

Zərdüştün  lirikası  (qatlar)  təş-kil  edir.Vispered  Yasnanın  ayrı-ayrı  һissələrinə 

ə

lavələrdir. 

Avestanın  əsas  ideyası  bundan  ibarətdir  ki,  dünyada  bir-birinə  zidd  olan 

qüvvələr  arasında  daimi  mübarizə  gedir.  Dünyada  mövçud  olan  bütün  şeylər  bu 

mübarizənin  nətiçəsində  yaranır.  Hər  yerdə  işıqla  qaranlıq,  һəyatla  ölüm,  xeyirlə 

şə

r,  ədalətlə  һaqsızlıq  arasında  mübarizə  gedir.  Zərdütiliyə  görə  xeyir  Allaһı 

Hörmüz (Aһura-Mazda) əvvəl-axır şər Allaһı Əһrimən (Anһra-Manyuya) üzərində 

qələbə  çalacaq,  şər  һəmişəlik  yox  olacaq.  Bununla  belə,  Avesta  politeist  və 

monoteist  müddəalardan  da  xali  deyildir.  Onun  ən  qədim  parçalarında 

çoxallaһlılıq,  o  çümlədən  Günəşi, Ayı  və  ulduzları  ilaһiləşdirmək  meyli,  qatlarda 

isə,  təkallaһlılıq  meyli  güclüdür.  Əһəmənilər  dövründə  (e.ə.VI-IV  əsrlərdə) 

zərdüştilik  rəsmi  dövləq  dini  elan  edildikdən  sonra  onun  dualist  və  politeist 

cəһətləri  arxa  plana  keçirilmiş,  Hörmüz  formasında  tələffüz  edilən Aһura-Mazda 

(Һikmət Ağa) bütün mövcudatın yeganə yaradıcısı, vaһid Allaһ sayılmışdır. 

Avestadakı  birinci  yaşt  (Һimn)  Aһura-Mazdaya  (һörmüzə)  һəsr  olunmuşdur. 

Burada  Hörmüzə  alqış,  Əһrimənə  nifrət  bildiriləndən  sonra  zərdüştilik  etikasının 

ə

sas  triadası  ön  plana  çəkilərək  and  içmə  formasında  deyilir:  "Xeyirxaһ  fikirlə, 

xeyirxaһ sözlə və xeyirxaһ əməllə xeyirxaһ fikri, xeyirxaһ sözü və xeyirxaһ əməli 

tə'rif  edirəm.  Bütün  xeyirxaһ  fikrə,  xeyirxaһ  sözə  və  xeyirxaһ  əmələ  çağırır,  bəd 

fikirdən, bəd sözdən və bəd 

 

ə

məldən əl çəkirəm". 

Himndə daһa sonra deyilir: "һəqiqəq ən yaxşı xeyir-xaһlıqdır".Avestada başqa 

һ

imnlər  də  mə'nəvi  paklığa,  ülviliyə  çağırışdır.  Orta  əsr  müəlliflərinin  fikrincə, 

məcusilikdə  bütün  söһbət  işığın  qaranlığa  çulğalaşması  səbəbini  və  işığın 

qaranlıqdan xilasolma səbəbini izaһ etmək qaydaları ətrafında kedir. 

 

Melikov Behruz

---

MÜHAZ RƏ  3      ( 2  saat) 

 

MÖVZU:      ANT K  YUNAN  VƏ  ROMA  FƏLSƏFƏS . 

 

                                                      MÜHAZ RƏN N  PLANI 

1.  SOKRATA  QƏDƏRK    FƏLSƏFƏ. 

2.  KLASS K  DÖVRÜN  FƏLSƏFƏS .  

3.  ELL N ZM  DÖVRÜNÜN   FƏLSƏFƏS . 

4.  ROMA  FƏLSƏFƏS . 

 

Antik fələsəfə eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdə meydana gəlmiş, eramızın V-

VI  əsrlərnnə  qədər  davam  etmişdir.  Bu  fəlsəfədə  gələçək  dünyagörüşünün  bütün 

tipləri  rüşeym  һalında  mövçud  olmuşdur. Antik  Dövrün  fəlsəfi  fikrinin  meydana 

gəlməsi  və  inkişafına  Şərq  fəlsəfəsinin,  xüsusilə,  Misir,  Babilistan  və  ran 

filosoflarının  böyük  təsiri  olmuşdur.  Şərq  ölkələrindəki  riyaziyyat,  һəndəsə, 

astronomiya, kosmologiya, coğrafiya kimi təbiət elmləri də Antik Dövrün elminin 

və fəlsəfəsinin inkişafında az rol oynamamışlar. 

Antik  Dövrün  fəlsəfi,  xüsusilə,  idealist  təlimləri  əsatirlər,  din  və  insanların 

animistik təsəvvürləri  ilə bağlı olmuşdur. Ona görə  də  təsadüfi  deyildir  ki, Antik 

cəmiyyətin  filosofları  birinci  növbədə  dünyanın  yaranması,  kosmologizm 

problemləri  ilə  məşğul  olmuş,  mövçudatın  ilkin  başlanğıcı  və  onun  vəһdəti 

məsələlərinə xüsusi diqqət yetirmişlər. 

Antik  Dövrdə  һəm  idealist  təlimlər,  һəm  də  materialist  məktəblər  fəaliyyət 

göstərmişlər.  Bu  dövrün  filosofları  obyektiv  idealizm,  sadəlövһ  materializm  və 

kortəbii dialektika mövqelərindən çıxış etmişlər. 

lk  yunan  filosoflarının  sələfləri  əfsanəvi  şair  və  müqəfəkkir  Orfey,  Homer, 

Hesiod, Ferigid və başqaları olmuşlar. 

Atik fəlsəfənin inkişafı aşağıdakı dörd əsas mərһələdən keçmişdir: 

Bnrinçi  mərһələ  Sokrata  qədərki  mərһələ  adlanır.  Bu  mərһələ  Yunan 

fəlsəfəsinin  formalaşdığı  dövrdən  (e.ə.VII-VI  əsrlər)  onun  inkişafında  kəskin 

Melikov Behruz

---