Müəllifin vəsaiti hesabına nəşr olunur Əsəri Azərbaycan ea tarix İnstitunun
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
həmin bu qalada Roma sərkərdəsi Antoni eramızdan əvvəl 36 – 35-ci illərdə atropatenalılar tərəfindən məğlub edilib ağır tələfat verdikdən sonra geri çəkilməyə məcbur olmuşdu. Təxt-e Süleyman (Fraaspa) İran Azərbaycanında, Urmu gölunün cənub- şərqində, Əfşar mahalında yerləşir. Bu ərazi cənub-şərqdən Zəncan, şimal-qərbdən Marağa, qərbdən Kürdüstanın Sənədəc və Bicar şəhərləri ilə həmsərhəddir. Bu ərazidə arxeoloji qazıntıların aparılması iki məqsəd güdürdü: 1.Parfiya və Sasanilərin dövründə Atropatenanın paytaxt şəhşrinin və Şərqin ən məşhur atəşgədəsi olan Azərgəşəspin bu ərazidə yerləşməsini aşkar edib; 2.Azərgəşəsp atəşgədəsinin yerləşdiyi yer haqqında tədqiqatçıların mübahisələrinə son qoyulması 354 . Təxt-e Süleymandakı qala ellips şəklində 12 min kvadrat-metrə bərabər olmaqla şimaldan cənuba uzunluğu 400 metrə, şərqdən qərbə isə 300 metrə bərabərdir 355 . Dairəvi formada olan şəhər divarı 1120 metr uzunluqdadır. Divar 3,9 metr enə, 13 metr hündürlüyə malikdir. Qala dəniz səviyyəsindən 2450 metr yüksəkdə olub, ətrafındakı ərazidən 18 - 20 metrə qədər hündürlükdə yerləşmişdir. Şəhər divarı kiçik daşlardan və əhəngdən tikilmişdir. Lakin divara yonulu daşlarla üzlük çəkilmişdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə şəhər divarı Parfiya dövründə tikilmiş, üzlük isə Sasani dövrünə aiddir 356 . Şəhər divarının üzərində biri-birindən 22 - 26 metr aralı yerləşən 37 yarımdairəvi bürc nəzəri cəlb edir. Bu fakt şəhər istehkamının təkmilləşməsinə ilkin sübutdur. Şəhər divarının hazırda iki əsas böyük qapısı qalmaqdadır. Bunlardan biri şimal qapısıdır ki, onun hündürlüyü 5 metr, eni 4,5 metrdir. İkinci isə cənub-şərq qapısıdır ki, onun hündürlüyü 3 metr, eni 3,4, divarının qalınlığı isə 3,9 metrdir. Ona Təxt-e Süleymanın giriş qapısı deyilir. Divarın cənub-şərqindəki qapının üstündə olan nişanələrdən məlum olur ki, bu divar parfiyalıların dövrünə aiddir. Q. A. Koşelenko öz kitabında Təxt-e Süleymanı ―Tak-i Süleyman‖ formasında vermişdir. Halbuki bu forma düz deyildir. Azərbaycanın dini mərkəzi olan Fraaspada Anahita məbədi mövcud olmuşdur. Bu məbəddə mağların bir dəstəsi sakin idi. Güman ki, onlar zərdüşt dininin bir sıra xüsusiyyətlərini də qəbul etmişdilər. İranın şimal əyalətlərində insan meyidinin azad havada qoyulması adəti hələ Əhəməni dövründən yayılsa da lakin Parfiya dövründə bu adət aradan çıxmışdır 357 . Din başçıları olan mağların vəzifəsi yalnız dini ayinləri təbliğ etməklə bitmirdi. Onlar məbədlərdə yuxarı təbəqənin uşaqlarının təlim-tərbiyəsilə məşğul olur, eyni zamanda xəstələri də orada müalicə edirdilər. Bundan başqa mağlar 354 Ə. Sərfəraz. Göstərilən əsəri, s. 2. 355 M. İmani. Gözəraş-e həffari Təxt-e Süleyman, məcəlləyi bastanşünası, Tehran, 1938, s. 115. 356 Yenə orada. 357 Q. A. Koşelenko. Göstərilən əsəri, s. 50 – 53. astrologiya elmi ilə məşğul olurdular; salnamələrin tərtib edilməsi də onların öhdəsinə düşürdü. Beləliklə, mağlar təlim-tərbiyə, təbabət və astrologiya, habelə salnamə tərtib edən silkə bölünürdü. İstər Atropatena və istərsə də Sasanilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın, habelə İranın dini mərkəzi sayılan Qazaka (Şiz) şəhərində də mağlar təlim-tərbiyə, təbabət, eyni zamanda salnamə tərtib etməklə də məşğul olmuşlar. Təxt-e Süleymanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı həmin ərazinin şimal-şərqində, arxeoloqların nəzər-diqqətini özünə cəlb edən əzəmətli böyük bir məbəd aşkar edilmişdir. Mütəxəssislərin rəyinə görə bu əzəmətli məbəd Anahita məbədidir 358 . Azərbaycan Sasanilər tərəfindən işğal edildikdə, Şiz məbədində olan mağlar ancaq dini ayinlərin icrası və təbliği ilə məşğul olurdular. Əhməd Şəhristani özünün ―Əl-Miləl və əl-Nihəl‖ əsərində zərdüştiləri 3 qrupa bölür. Zərdüştün tərəfdarları, zərvanilər və Kəyumərsilər. Sasanilər öz hakimiyyətlərini möhkəmlətmək, geniş xalq kütləsini amansız surətdə istismar etmək və onları daima itaətdə saxlamaq üçün Zərdüşt dinindən bir vasitə kimi istifadə edirdilər. Onlar atəşgədələrə xüsusi fikir verir, məbəd torpaqlarından gələn gəlirin düzgün xərclənməsinə nəzarətçilər təyin edirdilər. Müqəddəs od daima yanmalı, heç bir vaxt sönməməli idi. Sasani şahlarının oda olan hörmətini, onlar tərəfindən vaxtilə zərb edilmiş sikkələrdə daha aydın müşahidə etmək olur. Sikkənin bir tərəfində Sasani şahının, digər tərəfdə isə atəşdanla birlikdə onu qoruyan iki nəfərin təsviri zərb edilmişdir. Müharibələr zamanı qızıl atəşdanların ətrafında möbədlər hərəkət edir və onlar müqəddəs oddan qələbə diləyirdilər. Sasanilərin hakimiyyəti dövründə zərdüşti təriqətləri qüvvətlənərək ölkənin rəsmi dininə çevrilmiş oldu. Ruhani silkinin başçısı olan möbədan-e möbədə ən böyük və ali rütbə və məqam verilmişdi. Geniş xalq kütləsinin bilavasitə ―Avesta‖ və Zərdüştün təlimlərindən istifadə etməsi məqsədilə kitabın mətninin Sasani pəhləvəsinə çevirməklə ona şərhlər əlavə edib ―zənd‖ adlandırdılar. Avestada təlim-tərbiyəyə böyük yer verilir. Vəndidadın IV Fərkordının XXXXIV bəndində göstərilir ki, təhsil almaq məqsədilə yanınıza gəlib sizə müraciət edən şəxsin kim olmasından asılı olmayaraq onu qəbul et və istədiyini ona öyrət. Vilyam Ceksonun göstərdiyinə görə ―Avestada hüspərəm‖ başlığı ilə ataların vasitəsilə övladlarının təlim-tərbiyəsinə dair xüsusi fəsil mövcud olmuşdur. Burada təlim-tərbiyənin növü, tərbiyəçi və müəllimin xüsusiyyətləri izah edilmişdir. Lakin tarixi hadisələr nəticəsində bu fəsil aradan çıxmış və bizə gəlib çatmamışdır. Həmin fəslin xülasəsi Dinkordda da dərc edilmişdir. Orada deyilir: təlim-tərbiyə varlığın bünövrəsi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hər bir şəxs müəllim və tərbiyəçilər vasitəsilə yazıb oxumağı öyrənməklə özünün də 358 Ə.Sərfəraz. Göstərilən əsəri, s. 40. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|