əsgərdən birinin öldürülməsi) lakin bu tədbir nəticə verməmiş, ağır tələfata məruz
qalan Antoni tezliklə və təcili surətdə Atropatena ərazisini tərk etməyə məcbur
olmuşdur. Antoni Atropatenaya gəldiyi yolla deyil, başqa dağətəyi yolla geri
çəkilmişdir.
Bu taktika romalıları böyük qırğından xilas etmişdir. Plutarx müharibədə
iştirak edən şəxslərin adını, ordunun sayını göstərməyi belə unutmamışdır. Plutarx
bu məlumatları müharibə iştirakçısı Delliyə istinad edərək yazmışdır.
Yunan və latın dillərindən vaxtilə rus dilinə tərcümə edilmiş tarixi və
coğrafi əsərlərin Atropatena tarixinin öyrənilməsində mühüm rolu vardır. Bu
barədə K. F. Qan, V. V. Latışev və P. F. Mişşenkonun tərcümələrinin Q. A.
Stratanevskini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Onlar Polibinin, Diodorun,
Strabonun, Tatsitin, İosif Flavinin, Arrianın, Ammian Marsellinin və digər antik
müəlliflərin əsərlərini rus dilinə tərcümə etmişlər. Öz dəqiqliyi ilə seçilən həmin
tərcümələr indi də öz elmi əhəmiyyətini itirməmişdir.
Eramızın III – VII əsrlərinə aid pəhləvi dilində yazılmış əsərlərdə
Atropatena tarixinə aid ayrıca məlumatlar çox azdır. Sasani imperiyası haqqında
olan materialları araşdırdıqda, orada Atropatenanın inzibati bölgüsü, hüquqi
normaları, iqtisadi-sosial tarixinə dair məlumata da təsadüf edilir.
Ümumiyyətlə, yazılı mənbələrdə Atropatena tarixinə aid demək olar ki,
yazılı mənbələrdə çox cüzi məlumat verilmişdir. Bəzi tədqiqatçılara görə hələ
Avestadan əvvəl İran ərazisində istər yazılı və istərsə də şifahi halda xalq rəvayət,
nağıl və əfsanələri mövcud olmuşdur
4
. Az da olsa ―Avesta‖da bəzən qədim adlara
rast gəlmək olur ki, bu adlara sonrakı dövrlərdə yaranmış mənbələrdə təsadüf
edilmir. Çox güman ki, Avestanın meydana çıxdığı dövrdə istər Azərbaycanda,
istərsə də İranda qədim dövrə aid yazılı mənbələr mövcud olmuşdur. Görünür, o
dövrün istər ruhani və istərsə də başqa siniflər arasında geniş yayılmış dastanlar,
gözəl və təmtəraqlı cümlələrlə rəvayət halında şifahi formada xalq arasında
söylənirmiş.
Azərbaycan – İran tarixinə aid olan dastanların oxşarlığı bu müddəanı
sübut etmək üçün ikinci bir dəlil hesab edilə bilər. Əvvəllər, Avesta şifahi
rəvayətlər şəklində qədim İran ərazisində yaşayan bir sıra tayfalar arasında
nəsildən-nəslə keçmişdir. O, həmin tayfaların mifoloji və əxlaqi təsəvvürlərini əks
etdirmişdir. Avestada yazılmış rəvayətlər öz tarixi kökü etibarı ilə çox qədimdir.
Əkinçiliyə keçidin başa çatdırılması və tayfa quruluşunun dağılmasının başlanması
dövrünə aiddir. Avestada əkinçi əməyinin mədh edilməsi də məhz bununla
əlaqədardır. Qədim Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində zorastizmin dini kitabı
olan Avestanın rolunu qeyd etmək lazımdır. Şübhəsiz ki, Avestanın rəngarəngliyi,
böyük keyfiyyəti, çox pilləli olması müxtəlif ərazi və habelə dövrlər haqqında ilk
mənbədir
5
.
4
Teodor Nelbeke. Həmase hay-e milli İran, tərcümeyi Bozorqələvi. Tehran, 1325, s. 2.
5
И. Алиев. История Мидии. Баку, 1960, s. 13
İ. Purdavudun göstərdiyinə görə qədim İrandan yazılı şəkildə iki yadigar
qalmışdır. Onlardan biri İran yaylasının cənub-qərb sakinlərinin dilində mixi xətlə
daşlar üzərində, ikincisi isə həmin ərazinin şimal-qərb sakinlərinin dilində yazılmış
―Avesta‖dır
6
.
Müəllifə görə birinci kitabə (daş yazıları) soldan sağa, ikinci isə (Avesta)
sağdan sola yazılmışdır. Avestanın ilk tədqiqatçısı Angüstil Düperron 1755-ci ildə
Fransadan Hindistana gəlmiş, bu ölkəni 10 ay gəzdikdən sonra Sort şəhərində
məskunlaşaraq 1760-cı ilə qədər bu şəhərdə yaşamışdır. O, sonralar burada
Avestanı əldə edərək fransız dilinə tərcümə etmişdir. Müqəddəs külliyat olan
Avesta Azərbaycanın qədim tayfalarından qalmış ən qiymətli yadigardır.
Avestadan istifadə etməklə Atropatena tarixinin bir sıra məsələlərini araşdırmaq
olar. Öz quruluşuna görə Avesta çoxtəbəqəli və müxtəlif mənbələrdən ibarətdir;
burada təkrarlanan və eyni halda ziddiyyətli fikirlərdən də bəhs edilir. Avestanın
istər dil xüsusiyyətləri, istər onun yazı üslubu, ayrı-ayrı fraqmentləri, rəngarəngliyi,
onun Azərbaycan ərazisində toplanması xalqımızın qədim abidəsi sayılmasına
imkan verir. Avesta Azərbaycanda qələmə alınmışdır, ona görə də Azərbaycanın
qədim tarixinin araşdırılmasında bu külliyatın özünəməxsus yeri və mövqeyi
vardır.
I Şahpurun əmri ilə ―Kəbeye Zərdüşt‖də Muğ Kartitin yazdığı kitabə III
əsr Sasani imperiyasının inzibati bölgüsü və dövlət idarəetmə sistemində olan
mürəkkəb məsələlərin aydınlaşdırılmasında elm aləminə çox məlumat vermişdir.
Orada zərdüştilərə məxsus atəşgahlardan, habelə başqa dini görüşlərlə olan
mübarizədən bəhs edilir. Müasir tədqiqatçıların həmin kitabəyə dair külli miqdarda
tədqiqatları vardır.
I Şahpurun əmri ilə ―Kəbeye Zərdüşt‖, ―Nəqş-e Rüstəm‖, ―Nəqş-e
Rəcəb‖, ―Səre Məşhəd‖ və başqa yerlərdə yazılmış kitabələrin tədqiqi də
Atropatena tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyətə malikdir.
Atropatena tarixinin öyrənilməsində pəhləvi dilində yazılmış mənbələrin
olduqca mühüm əhəmiyyəti vardır. I Ərdəşirin (224-240) tapşırığı ilə onun vəziri
Tanser Mazandaran hakimi Cəşnəsəf şaha məktub yazmışdır. Tanserin bu məktubu
dövrün iqtisadi-sosial tarixinin öyrənilməsinə dair qiymətli mənbədir. Burada
torpaq mülkiyyəti formaları, habelə silklərdən və vergi növlərindən ətraflı surətdə
bəhs edilir.
―Tanserin məktubu‖ VIII əsrdə İbn Müqəffə tərəfindən ərəb dilinə
tərcümə edilsə də təəssüf ki, nə bu tərcümə, nə də onun orijinalı bizə gəlib
çatmamışdır. Lakin İbn İsfəndiyar ―Tarixi Təbəristan‖ əsərini yazan zaman
―Tanserin məktubu‖nda oranın şahı Cəşnəsəfə yazdığına görə o, onun bir nüsxə
ərəb mətnini tapıb fars dilinə tərcümə etmişdir. Bu məktubda dövlətin daxili
quruluşu, şahənşahın məbədlər və əhali ilə olan münasibətindən bəhs edilir.
6
İ. Purdavud. Qatha, Bombey, 1927, s. 44.
Dostları ilə paylaş: |