Mövzu: “ MƏSƏLƏNİn təHLİLİ Üsullari. Analiz və Sİntez üsulu
Yüklə 27,86 Kb.
|
|
MÖVZU: “ MƏSƏLƏNİN TƏHLİLİ ÜSULLARI. ANALİZ VƏ SİNTEZ ÜSULU İbtidai riyaziyyat kursunun tədrisi prosesində mətn məsələləri-nin həlli metodlarına aşağıdakı həll metodları aid edilir: 1) praktik üsul; 2) hesabi üsul; 3) cəbri üsul; 4) qrafik üsul; 5) sxematik-model-ləşdirmə üsulu; 6) həndəsi üsul; 7) məntiqi üsul; 8) kombinator üsul. Hər bir həll üsulunun əsasında müxtəlif növ modellər durur. Ən ümumi şəkildə məsələni hesabi üsulla həll etmək, verilən məlumlar üzərində hesab əməllərini icra etməklə məsələnin sualına (tələbinə) cavab tapmaq deməkdir. Bu halda eyni bir məsələni müxtəlif hesabi üsullarla həll etmək olar. Bu zaman həll gedişi ya verilənlərlə axtarı-lanlar arasındakı əlaqə ilə, ya da bu əlaqələrinn tətbiqi ardıcıllığı ilə fərqlənə bilər. Məsələnin həndəsi metodla həlli həndəsi qurmalardan və ya həndəsi fiqurların xassələrindən istifadəni tələb edən üsuldur. Məsələnin məntiqi üsulla həlli verilmiş məsələnin sualına məntiqi mühakimələrin köməyilə cavab verməyi tələb edir. Məsələnin praktik üsulla həlli əşyalarla, predmetlərlə və ya onların obrazları (modelləri ilə) praktik əməliyyatların icrasını tələb edir. Məsələnin kombinator üsulla həlli ibtidai siniflərdə məsələdə təsvir olunan situasiyanın mo-delləşdirilməsi vasitəsilə realizə olunan praktik metodlarla bağlı olur. Bu həll üçün praktik metodlar dedikdə, real obyektlər (predmet və ya qrafik modellər, cədvəllər və qraflar) vasitəsilə müvafiq əməliyyat-ların icrası başa düşülür. Məsələnin cəbri üsulla həlli məsələnin şərtinə uyğun cəbri tən-liyin və bərabərsizliyin qurulması və həll edilməsi nəzərdə tutulur. Hərflə işarə edilmiş məchulun seçilməsi mühakimənin gedişin-dən asılı olaraq eyni məsələ üçün müxtəlif tənliklər qurmaq olar. De-məli, müxtəlif cəbri həll üsullarından danışmaq olar. Məsələnin qrafik üsulla həlli məsələnin xarici (informasiya) strukturunun və struktur elementlərinin, həmçinin elementlər arasın-da əlaqələrin əks olunduğu qrafik qurulur, qrafikdə məlum və məc-hullar arasında əlaqə əyaniləşir və həll üsulunu sanki görmək olur. Əlbəttə, qrafik üsul ixtiyari məsələnin həlli üçün səmərəli ola bilməz, hətta məsələnin fabulasından asılı olaraq mümkün olmaya da bilər. Hansı məsələlərin qrafik həll edilməsinin səmərəli olması yenə də məsələnin fabulasından asılıdır. Məsələnin sxematik modelləşdirmə üsulu ilə həllində, qrafik üsuldan fərqli olaraq, qurulan sxem verilənlər və axtarılanlar arasında əlaqələr (münasibətlər) sxem şəklində modelləşdirilir. Belə sxematik əlaqə və münasibətlər məsələdən asılı olaraq həmişə mümkün deyil və çox hallarda məqsədyönlü olmur. Məsələn;
və ya Buradan, v1=43 km/saat və v2=41 km/saat Məsələ 2. Balıqçı 10 sayda üç növ balıq ovlamışdır, xəşəm, çə-ki və ziyad. Onlardan üçü xəşəm, dördü çəki olarsa, neçəsi ziyad ba-lığı olar? Praktik üsul: x, ç və z simvolları hər növün adlarının baş hərf-ləri olsun. 10 dairəcik çəkək və üzərində hər növün simvolunu təsvir edək ? ? ? ç ç ç ç x x x x Bilavasitə saymaqla axtarılan balıqların sayı təyin edilir. Mətn məsələsinin hesabi üsulla həlli çox mürəkkəb fəaliyyət olub, məzmunca həm konkret məsələdən, həm də həll edənin bacarı-ğından asılıdır. Hesabi həll üsulu müəyyən etaplar üzrə icra edilir və hər bir etapın özünəməxsus funksiyası var. Burada hesabi həll üsulu-nun bir variantı təqdim edilir: Məsələ şərtinin başa düşülməsi və məzmununun analizi; Həll planının axtarışı və tərtibi; Planın icra edilməsi. Nəticənin şərhi və məsələnin tələbinin ödənilməsi, yəni məsələnin sualına cavab verilməsi; Həllin yoxlanılması, səhvlərin aradan qaldırılması, məsələnin tələbinin ödənilməsi haqqında yekun nəticənin şərhi və ya məsələnin sualına cavab verilməsi. Qeyd edək ki, real həll prosesində məsələnin həllinin göstərilən mərhələlərinin dəqiq sərhəddi yoxdur və bütün hallarda tam şəkildə ödənilmir. Belə ki, bəzən məsələ şərtinin başa düşülməsindən sonra həll edən aşkar edə bilər ki, ona məlum olan məsələ növünü və onun həllini o, bilir. Bu halda həllin axtarışı ayrıca mərhələlər kimi təqdim edilməyə bilər. Həmçinin birinci üç mərhələ ödənildikdən sonra mə-sələnin həllinin yoxlanmasına ehtiyac qalmır. Lakin tam, məntiqi cə-hətdən həllin başa çatdırılması zəruridir. Ümumiyyətlə, mərhələlərdən hər birinin ödənilməsinin müm-kün priyomlarını bilmək ixtiyari məsələnin həll prosesini dərk edilən, məqsədyönlü və daha səmərli edir. Həllin birinci mərhələsinin əsas məqsədi həll edən tərəfindən məsələdə təsvir olunan situasiyanı tam başa düşmək, məsələnin şərti-ni, tələblərini və ya sualını, mətndə olan bütün terminlərin və sual-ların mənasını başa düşməkdir. Məsələnin məzmununun başa düşül-məsinin müxtəlif priyomları var. Belə priyomlardan birini yuxarıda artıq analiz etdik. Məsələ nümunəsinə baxaq: Məsələ: Eyni vaxtda və eyni istiqamətdə iki oğlan yola düşdü. Hərəkətin başlanğıcında onlar arasındakı məsafə 4 km-dir. İrəlidəki oğlanın sürəti saatda 5 km, arxadakı oğlanın sürəti saatda 6 km idi. Hərəkətin başlanğıcında arxadakı oğlanla eyni vaxtda saatda 8 km sürətlə bir velosipedçi yola düşdü. Velosipedçi irəlidə gedən oğlana çatan kimi geridəki oğlana tərəf qayıtdı və onunla görüş anında yeni-dən irəlidəki oğlana doğru hərəkət etdi. O, hərəkətini arxadakı oğlan irəlidəkinə çatana qədər davam etdirdi. Bütün bu vaxt ərzində velosi-pedçi nə qədər yol qət etdi? Məsələnin məzmununun başa düşülməsinin müxtəlif priyom-ları var. Bu məsələnin məzmununu açmaq üçün, həmçinin onun şərti-ni və tələbini ayırd etmək üçün məsələnin mətninə və tələbinə uyğun xüsusi suallar qurmaq lazımdır. Yuxarıda artıq analoji bir məsələ üçün analiz prosesinə baxdıq. Həmin analizə analoji analizi verilmiş bu məsələ üçün də şərh edək: Bu məsələ nə bəradədir? (Məsələ iki oğlanın və velosiped-çinin hərəkətləri barədədir. Bu məsələdə bütün iştirakçıların sürəti, sərf etdikləri vaxtı və qət edilmiş yolları xarakterizə olunur). Məsələdə nə tələb olunur? (Məsələdə velosipedçinin bütün bu vaxt ərzində qət etdiyi yolun uzunluğunun tapılması tələb olunur). “Bütün bu vaxt ərzində” sözləri nəyi göstərir? (Məsələdə de-yilir ki, velosipedçi hərəkətin başlanğıcından geridəki oğlanla irəli-dəki oğlan arasında, arxadakı irəlidəkinə çatana qədər, irəli-geri hərə-kət edir. “Bütün bu vaxt ərzində” arxadakı oğlanın irəlidəkinə çatana qədər sərf olunan vaxtdır). Məsələdə iştirakçıların hər birinin hərəkəti haqqında nə mə-lumdur? (Məsələdə: 1) oğlanların eyni istiqamətdə hərəkət etməsi, 2) hərəkətin başlanğıcında aralarındakı məsafə 4 km idi, 3) arxadakı oğlanın sürəti saatda 6 km, 4) irəlidəki oğlanın sürəti saatda 5 km idi, 5) velosipedçinin sürəti saatda 8 km idi, 6) bütün iştirakçıların hərə-kət müddəti eynidir. Bu, hərəkətin başlanğıcından oğlanların görüş anına qədər ötən vaxtdır). Məsələdə nə məlum deyil? (Məsələdə arxadakı oğlanın irəli-dəkinə çatana qədər keçən vaxt, yəni bütün hərəkət iştirakçılarının hərəkət müddəti, həmçinin arxadakı oğlanın irəlidəkinə yaxınlaşma sürəti məlum deyil. Daha sonra velosipedçinin qət etdiyi məsafə məl-um deyil. Bu sonuncu məchul məhz məsələnin baş sualıdır). Axtarılanlar nədir: ədəd, kəmiyyətlərin qiyməti, yoxsa müna-sibətlərin növü? (Axtarılan bütün iştirakçılar üçün ümumi olan vaxt ərzində velosipedçinin qət etdiyi məsafə kəmiyyətinin qiymətidir). Yüklə 27,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|