Microsoft Word xulqi ogishgan bolalar psixologiyasi

Dyelinkvyent axloq – shaxs og`ishgan xulq ining shakli sifatida 
 
Biz dyeviant axloqning alohida turlari ifodasini dyeviant axloq 
tavsifnomasidan boshlaymiz.  Dyelinkvyent (qonunga zid, antijamoaviy) axloq 
muammosi ko`plab ijtimoiy fanlarning tadqiqoti uchun marqaziy hisoblanadi, 
chunki jamoatchilik tartibi yaxlit olganda davlat kabi uning har bir alohida 
fuqarosining rivojlanishida ham muqim rol o`ynaydi.    
Qonunga qarshi axloqqa nisbatan turlicha yondoshuvlar va tushuncha 
apparatidan foydalaniladi. Psixologik adabiyotlarda uni ko`pincha dyelinkvyent 
axloq sifatida  ko`rsatadilar. Ponyatiye proisxodit ot latinskogo delinquent – 
«prostupok, provinnost». Bu atama ostida biz shaxsning qonunga qarshi axloqi – 
ushbu jamiyatda va ushbu vaqtda o`rnatilgan qonunlardan og`ishgan, boshqa 
odamlar yoki ijtimoiy tartibning tinchligiga xavf soluvchi  va o`zining oxirgi 
ko`rinishlarida jinoiy jazolanadigan aniq shaxsning harakatini tushunamiz. 
qonunga qarshi axloqni namoyon etuvchi shaxs dyelinkvyent shaxs (dyelinkvyent) 
sifatida tavsiflanadi, harakatning o`zi esa –  dyeliktdir. 
Kriminal axloq  umuman dyelinkvyent axloqning  bo`rttirilgan shakli 
hisoblanadi. Umuman olganda  dyelinkvyent axloq jamiyatning aniq ifodalangan 
qoida (qonun) lariga, byevosita davlat qayotining mavjud mye'yorlariga qarshi 
yo`naltirilgan.  
Maxsus adabiyotlarda ko`rib chiqilayotgan atamadan turli ma'nolarda 
foydalaniladi. A. Ye. Lichko [15, 52-b.], vvyedya v praktiku podrostkovoy o`smir  
psixiatriyasining amaliyotiga i ponyatiye «dyelinkvyentlik» tushunchasini kiritib, 
uning o`z ortidan jinoiy javogarlikni olib kyelmaydigan mayda antijamoatchilik 
harakatlarini chyekladi. Bu, masalan, maktabga bormaslik, asotsial guruh bilan 
muloqot qilish, mayda byezorilik,  zaiflar ustidan taqqirlash, mayda pulni olib 
qo`yish,  mototsiklni olib qochish. V.V.Kovalyev [7], dyelinkvyentlikning bunday 
sharqlashga qarshi dyelinkvyent axloq jinoiy axloq hisoblanishini ko`rsatib, e'tiroz 
bildiradi.  

---

Kyeng tarqalishni olgan «dyelinkvyent» atamasi xorijda voyaga yetmagan 
jinoyatchilarni  ifodalash uchun qo`llaniladi. Xullas, Butunjaqon soqliqni saqlash 
tashkilotining matyeriallarida dyelinkvyent boshqa individ yoki guruhga zarar 
kyeltiruvchi va ushbu lahzada jamiyat rivojlida mye'yoriy ijtimoiy guruhlar 
tomonidan  o`rnatilgan chyegaradan o`tuvchi axloqli 18 yoshgacha bo`lgan shaxs 
sifatida ta'riflanadi.  Voyaga yetgach dyelinkvyent avtomatik tarzda antiijtimoiy 
shaxsga aylanadi. 
Psixologik adabiyotlarda dyelinkvyentlik tushunchasi umuman qonunga 
qarshi axloq bilan boqlanadi.  Bu – jamoatchilik tartibi mye'yorlarini buzuvchi har 
qanday axloq. Ushbu axloq jinoyatchilik darajasiga yetmagan ma'naviy-etik 
mye'yorlarni mayda buzuvchi shaklga ega bo`lishi mumkin. Bu yerda u asotsial 
axloq bilan mos tushadi. U Jinoiy kodyeksga muvofiq jazolanuvchi jinoiy 
harakatlarda ham ifodalanishi mumkin. Bu qolda axloq kriminal, antiijtimoiy 
bo`ladi.  
Dyelinkvyent axloqning kyeltirilgan turlarini qonunga qarshi axloqning 
shakllanish bosqichlari sifatida qam, uning nisbatan mustaqil ko`rinishlari sifatida 
ham ko`rib chiqish mumkin.  
Jamoatchilik qoidalarining ko`p obrazliligi qonunga qarshi axloqning katta 
miqdorini tuqdiradi. Dyelinkvyent axloqning turli shakllarini tasniflash muammosi 
soqalararo xaraktyerga ega.   
Ijtimoiy-huquqiy yondoshuvda qonunga qarshi harakatlarni zo`ravonlik va 
zo`ravon bo`lmagan (yoki qarazli) ga ajratish kyeng ishlatiladi.  
V ramkax klinik tadqiqotlar doirasida V.V.Kovalyevning bir nyecha o`q 
bo`yicha qurilgan qonunbuzarlikning  komplyek sistyematikasi qiziqish uyqotadi.    
Ijtimoiy-psixologik o`qda  – intizomga qarshi, jamoatchilikka qarshi, qonunga 
qarshi; klinik-psixopatologikda – nopatologik va patologik shakllar; shaxsiy-
dinamiklikda – ryeaktsiya, rivojlanish, qolat. A. G.Ambrumov va L.Ya.Jyezlovlar  
qonunbuzarlikning ijtimoiy-psixologik shkalasini taklif qildilar: intizomga qarshi, 
antiijtimoiy, dyelinkvyent – jinoiy va autotajovuzkor axloq (ta'kidlash lozimki, 
ushbu mualliflar dyelinkvyentlikka faqat jinoiy axloq mansub dyeydilar) [9, 115-
b.]. 
Bunday masalalarni qal qilish uchun dyelinkvyentlikning ifodalanganlik 
darajasini va shaxsga ta'sir chyegarasini aniqlash kabi qonunbuzarlar tipini 
sistyemalashtirish ham muqim aqamiyatga ega. 1932 yili N. I. Ozyeryetskiy 
tomonidan voyaga yetmagan qonunbuzarlar  tipologiyasini bugungi kunda ham 
dolzarb bo`lgan ifodalanganlik darajasi va xaraktyeri bo`yicha dyeformatsiiyasini 
taklif qildi: tasodifiy, odatiy, turqun va profyessional qonunbuzarlar  [9,  116-b.].  
qonunbuzarlikni sodir etgan o`smirlar orasida  A.I.Dolgova, Ye. G. 
Gorbatovskaya, V. A. Shumilkin va boshqalar [5], o`z navbatida, quyidagi uch 
tipni ajratadi: 
 izchil-kriminogyen – ijtimoiy muqit bilan o`zaro ta'sirda jinoiy axloq 
shaxsning kriminogyen «qissasi» qal qiluvchi hisoblanadi, jinoyat axloqning 
odatiy usulidan kyelib chiqadi, u sub'yektning maxsus qarashlari, ko`rsatmalari va 
qadriyatlari bilan shartlanadi;  

---

Vaziyatli-kriminogyen – axloqiy m'yorlarning buzilishi, jinoiy bo`lmagan 
xaraktyerdagi qonunbuzarlik va jinoyatning o`zi aqamiyatli darajada notinch 
vaziyatlar bilan shartlangan; jinoiy axloq sub'yektning ryejalariga mos tushmasligi, 
uning nuqtai nazarida ekstsyess bo`lishi  mumkin; bunday o`smirlar ko`pincha 
qonunbuzarlikning tashabbuskori hisoblanmay, spirtli ichimliklar kayfidagi qolatda 
guruhda jinoyat sodir etadilar;   
Vaziyatli tip – salbiy axloqning aqamiyatsiz ifodalanganligi; individ aybi 
bilan yuzaga kyelmagan vaziyatning qal qiluvchi ta'siri; bunday o`smirlar 
qayotining usuli ijobiy va salbiy ta'sirlar kurashi bilan xaraktyerlanadi. 
V.N.Kudryavtsyev [13] ham xuddi shunga o`xshash profyessional 
(muntazam jinoyat sodir etuvchi, undan kyeladigan daromadlar hisobiga yashovchi 
shaxslar), vaziyatli (sharoitdan kyelib chiqib harakatlanuvchi), tasodifiy jinoyatlar 
(qonunni faqat bir marta buzgan). 
Dyelinkvyent axloq shaxs dyeviant  axloqining shakli sifatida qator 
xususiyatlarga ega.  
Birinchidan, bu shaxs og`ishgan xulqining kamroq ma'lum bo`lgan 
turlaridan biri.  Masalan,  jinoiy dyeb tan olingan harakatlar doirasi turli davlatlar, 
turli vaqt  uchun turlichadir. qonunlarning o`zi bir xil emas, ularning 
takomillashishi kuchida katta yoshdagi  aqolining katta qismi “jinoyatchilar” 
katyegoriyasiga kiritish mumkin bo`lib qoladi, masalan, soliq to`lashdan qochish 
yoki kimgadir jismoniy oqriq yetkazish. Shunga o`xshash hamma biladiki, aldash 
mumkin emas. Biroq qaqiqatni  qyech bir sharoitga qaramay har doim va hamma 
joyda gapiradigan odam joyida yolqon gapiradiganlar qaraganda ancha noadyekvat 
bo`lib ko`rinadi.   
Ikkinchidan, dyelinkvyent axloq, ayniqsa, qonuniy mye'yorlar – qonunlar, 
mye'yoriy aktlar, intizomli qoidalar bilan boshqariladi. 
Uchinchidan, qonunga qarshi axloq dyeviatsiyaning birmuncha xavfli 
shakllaridan biri dyeb tan olinadi, chunki o`z asosi bilan ijtimoiy qurilish  – 
jamoatchilik tartibiga xavf soladi.  
To`rtinchidan, shaxsning bunday axloqi faol muqokama qilinadi va har 
qanday jamiyatda jazolanadi. Istagan davlatning asosiy vazifasi qonunlarni yaratish 
va ularning ijrosi ustidan nazorat qilish hisoblanadi, shuning uchun  dyelinkvyent 
axloq dyeviatsiyaning boshqa turlaridan farqli tarzda maxsus ijtimoiy institutlar: 
sudlar,  tyergov organlari, ozodlikdan maxrum qilish joylari tomonidan 
boshqariladi.  
Nihoyat, byeshinchidan, muqimi shuki, qonunga qarshi axloq o`z moqiyati 
bo`yicha shaxs va jamiyat –  individual intilishlar va jamoatchilik manfaatlari 
o`rtasidagi nizoning mavjudligini anglatadi.