Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
325 
 
                        4.3.1. Çerenkov sayğacları   ...........................................................           65 
                       4.3.2. Vilson kamerası   .................................................................            66 
                       4.3.3. Qabarcıqlı kamera    ............................................................            66 
                       4.3.4. Fotoemulsiya üsulu    ..........................................................             67 
                       4.3.5. Kimyəvi üsullar  ...................................................................            67 
              4.4. Detektorlar. İonlaşdırıcı şüalanmanı qeydə alan sayğaclar  ...........            68     
                      4.4.1.  Qaz ionlaşdırıcı detektorlar    ..............................................            68 
                      4.4.2. Ssintilyasiya detektorları. Ssintilyasiya sayğacları  ...............            72 
                      4.4.3.  Ssintilyasiya γ ‐spektrometrləri    ........................................            76 
                      4.4.4.  Ssintilyasiya  β ‐spektrometrləri.  Maye ssintilyatorlar.  
                                  Zərrəciklərin  həyəcanlanmasına  əsaslanmış qeydəalma  
                                  üsulları      ....................................................... ....................            82 
                                   4.4.4.1. Maye ssintilyasiya sayğaclarında radioaktiv  
                                                  preparatların  hazırlanması və  radioaktivliyin qeydə  
                                                  alınması qaydaları.   Bioloji preparatların solibilizə  
                                                  edilməsi   ..............................................................             84 
 
                    4.4.4.2. Maye ssintilyatorlar. Dioksan əsaslı  ssintilyatorlar....       85 
                       4.4.5.  Yarımkeçirici sayğaclar   .....................................................            85 
               4.5. Neytronların qeydə alınma üsulları   ............................................             88 
                       4.5.1. Neytronların qeydə alınması üsulları haqqında ümumi  
                                  təsəvvürlər   ...... ..................................................................           88 
                       4.5.2. Kiçik enerjili və istilik neytronları sayğacları   .....................             89 
                       4.5.3. Sürətli neytronlar sayğacı   .................................................             90 
               4.6. Radiasiya nəzarəti cihazları   .........................................................             90 
                       4.6.1. İndikatorlar      .....................................................................            90 
                       4.6.2. Rentgenmetrlər  .................................................................             91 
                       4.6.3. Dozimetrlər   .......................................................................            91 
                       4.6.4. Radiometrlər  ......................................................................            94 
                       4.6.5. Əhalinin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş məişət  
                                   dozimetrləri   .......... ..........................................................            95 
 
 FƏSİL  V. TƏBİİ  RADİASİYA MƏNBƏLƏRİ    ............................................. .......            100 
                 5.1. Kosmik mənşəli təbii şüalanma mənbələri  ...............................            103 
                        5.1.1. İlkin kosmik şüalanma   .....................................................           104 
                        5.1.2. İkinci kosmik şüalanma   ....................................................          114 
                5.2. Yer mənşəli radioaktiv şüalanma
 
mənbələri  ..............................           117 
                        5.2.1. Yer qabığının radiasiyası  ...................................................           117 
                        5.2.2. Radon qazı şüalanması    ....................................................          133 
                        5.2.3. Daxili şüalanmada ayrı‐ayrı radionuklidlərin payı   ..............        150 
 
 FƏSİL VI. TEXNOGEN (ANTROPOGEN) MƏNŞƏLİ  RADİASİYA   
                    MƏNBƏLƏRİ     ............................................................................               157 

---

 
 
326 
 
                 6.1. Peşə fəaliyyəti ilə bağlı şüalanma mənbələri   ...........................            158 
                        6.1.1.  Atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə ilə bağlı  
                                    şüalanma mənbələri    ....................................................             161 
                        6.1.2.  Nüvə partlayışlarının yaratdığı şüalanma mənbələri   .....            169 
                        6.1.3.  Təbabətdə istifadə olunan şüalanma mənbələri    ...........           177 
                        6.1.4.  Digər radioaktiv şüalanma mənbələri     ...........................           180 
                6.2. Geopatogen zonalarla bağlı şüalanma mənbələri    .....................          195 
                                                                 
 FƏSİL VII. TƏBİİ  RADİASİYA  FONU    ............................................................              198 
                 7.1. Təbii  radiasiya fonu və Yer biosferi üçün onun əhəmiyyəti  ....             198 
                 7.2. Yerin biosferinin yaranmasında və təkamülündə təbii radiasiya  
                         fonunun  əhəmiyyəti   ...............................................................            200 
                 7.3. Təbii radiasiya fonunun orqanizmlərin normal boyümə  
                         və inkişafında  rolu
   
..................................................................            205 
 
                 7.4. Yüksək radiasiya fonunun biota əlverişli təsiri  ..........................           208 
 
FƏSİL VIII. RADİASİYANIN BİOLOJİ TƏSİRİ    ............................................... ......           210 
                 8.1. Radiasiyanın insan orqanizminə təsir effektləri    ......................            210 
                 8.2. Radiasiyanın insan orqanizminə təsirinin xüsusiyyətləri  ...........           213 
                 8.3. Radiasiyanın insan orqanizminin immun sisteminə təsiri ..........           218 
                 8.4.  Şüalanmanın uzaq təsirləri ........................................................           219 
                 8.5. Şüalanmanın genetik nəticələri  .................................................           225 
                 8.6. Radonun  və onun parçalanma məhsullarının bioloji təsiri  ........          230 
                 8.7. Radiasiyanın bioloji təsir mexanizmi haqqında  .........................           232 
                 8.8. Radiobiologiyada kiçik dozalı radiasiya problemi  ......................           235 
                        8.8.1. Kiçik dozalı radiasiyanın stimullaşdırıcı təsiri    ..................           237 
                        8.8.2. Radiohəssaslıq problemi  ...................................................          239 
                        8.8.3. Kiçik dozalı radiasiyanın təsirinin uzaq nəticələri  ..............          240 
                        8.8.4. Kiçik dozalı radiasiyanın fotosintez prosesinə təsiri ...........          243 
 
FƏSİL IX.   MÜXTƏLİF  RADİONUKLİDLƏRİN TORPAQDA VƏ  “TORPAQ ‐BİTKİ”  
                   ZƏNCİRİNDƏ  MİQRASİYA   XÜSUSİYYƏTLƏRİ   .................................          250 
                   9.1. Radionuklidlərin torpaqda miqdarı  ........................................             250 
                   9.2. Radionuklidlərin bitkilərə və onların ayrı‐ayrı orqanlarına  
                           keçmə  xüsusiyyətləri    .............................................................           255 
                    9.3. Ərazini çirkləndirən radionuklidlərin torpaqdan ərazidə    
                            formalaşan bitkilərə keçmə əmsallarının təyini  ......................           263    
                    9.4.  Radionuklidlərin torpaqdan bitkilərə keçməsinin riyazi  
                            modeli     .................................................................................            270 
 
FƏSİL X.  RADİOAKTİVLİK VƏ ONUN YARATDIĞI EKOLOJİ   PROBLEMLƏR  ........          272 
                10.1. Ətraf mühitin radioaktiv tullantılarla çirklənmə     ....................           272 

---

 
 
327 
 
                10.2. Atom enerjisi sənayesinin ekoloji problemləri     ......................           274 
                10.3. Atom elektrik stansiyalarında qəzalar  .......................................          277 
                10.4. Çernobıl fəlakətinin qlobal nəticələri   .......................................          278 
                          10.4.1.  Çernobıl  “sarkofaqı”  bu  gün  ......................................          280
 
                          10.4.2. Çernobıldən yeni bir zərbə   ...........................................          281 
                          10.4.3. “Ölü zonadan” xəbərlər     ..............................................          281 
                          10.4.4. Qəzanın min illiyə uzanan tibbi nəticələri    ....................         282 
               10.5. Nüvə silahlarının bilavasitə istifadəsinin və onların sınaqdan   
                       keçirilməsinin yaratdığı ekoloji   problemlər   .............................            283 
               10.6. Atom sualtı qayıqlarında qəzalar   .............................................            285 
               10.7. Radioaktiv tullantıların basdırılması problemi   ..........................           287 
                        10.7.1. Dəniz və okeanların dibində basdırılma    ........................          288 
                        10.7.2. Duz çöküntülərində basdırılma  ........................................         289 
                        10.7.3. Geoloji basdırma   .............................................................         289 
                        10.7.4. Plutonium problemi     ................................................ ....           289 
               10.8. İşlənmiş nüvə yanacağının emalı və onun perspektivləri   ...........         290 
               10.9. Atom energetikasına alternativ yoxdur  .......................................        291 
 
ƏDƏBİYYAT     ................................................................................................              293 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
328 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Elimxan Süleyman oğlu Cəfərov 
 
 
 
RADİOBİOLOGİYA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
329 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
“ELM”  REDAKSİYA‐NƏŞRİYYAT  VƏ   
POLİQRAFİYA  MƏRKƏZİ 
 
 
Direktor:  Hafiz Abıyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
330 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                           Çapa imzalanmışdır  15.09.2014 . 
                                             Formatı: 70 x 100   1/16.  Həcmi 26.6  ç. v. 
                                             Tirajı:   300 nüsxə. Sifariş № 61 
 
 
 

---

 
 
331 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                             “ELM” RNPM –in mətbəəsində çap olunmuşdur 
                                                                    (istiqlaliyyət, 28) . 
 
 
 
 

---

 
 
332 
 
Cəfərov  Elimxan Süleyman  oğlu 9 aprel 1955 ‐ci ildə    
Qərbi  Azərbaycanın  (sonradan  Ermənistan  SSR  adlandırılan) 
Kalinino   rayonunun   Soyuqbulaq   kəndində   ziyalı   ailəsində  
anadan  olmuşdur. O, 1972 ‐ci   ildə  orta məktəbi qızıl medalla  
bitirərək, Azərbaycan  Dövlər Universitetinin  fizika  fakültəsinə   
daxil  olmuş  və  1977  ‐ ci  ildə   həmin  fakultəni  əla  və   yaxşı  
qiymətlərlə bitirmişdir.  
Üçillik   pedoqoji  fəaliyyətdən  sonra  Azərbaycan  SSR  
Elmlər   Akademiyasının  Fizika   İnstitutunda    elmi    fəaliyyətə   
 başlamış, 1981 – ci  ildən  isə SSRİ  EA  ‐nın  Moskva  şəhərində  
yerləşən,  Nobel  mükafatı  laureatı  N.N.  Semyonovun  rəhbərlik  etdiyi  Kimyəvi  ‐  Fizika 
İnstitutunda əvvəlcə təcrübəçi‐tədqiqatçı, sonra isə aspirant olmuşdur.  Həmin illərdə SSRİ 
EA ‐nın akademiki V. İ. Qoldanskinin rəhbərliyi altında qan plazmasının əsas zülallarından 
olan  albuminin  fəza  quruluşunun  tədqiqi  ilə  məşğul  olmuşdur.  Tritiumla  nişanlama 
metodunun  tətbiqi  tədqiqatçıya,  ilk  dəfə  olaraq,  molekulun  səth  sahəsini,  polipeptid 
zəncirin  bükülmə  və  molekulun  səthinin  kələ  ‐  kötürlük  əmsallarını  müəyyən  etməyə 
imkan  vermişdir.    Tədqiqatçı‐  alim  həmçinin  zülal  molekulunun  səthində  “hidrofob 
ciblərin”  olması  ideyasının  ilk  dəfə  təcrübi  təsdiqini  verə  bilmiş,  makromolekulu  intakt 
domenlərə bölməklə, həm domenlərarası əraziləri tətqiq etmiş, həm də riyazi hesablama 
yolu ilə molekulu təşkil edən domenlərin sayını müəyyənləşdirmişdir.  
 
Tədqiqat  işlərinin  nəticələrinə  görə 01.04.17  ‐“Kimyəvi  fizika”  ixtisası  üzrə  kimya 
elmləri namizədi (1986, Moskva ş.) və 03.00.02 – “Biofizika” ixtisası üzrə biologiya elmləri 
doktoru  (2004, Bakı ş.) elmi dərəcələri almışdır. 
E.  S.  Cəfərov    AMEA  ‐  nın    Radiasiya    Problemləri    İnstitutunun    Radiobiologiya 
laboratoriyasının müdiri, “Radiobiologiyanın müasir problemləri” üzrə Beynəlxalq Şüranın 
üzvüdür. Əsas fəaliyyət istiqaməti radiobiologiya və radioekologiya sahələridir. Bu sahədə 
E.S.Cəfərovun  rəhbərliyi  ilə  Abşeron  yarımadasının  radionuklidlərlə  lokal  çirklənmə 
zonalarından  birində  (Romanı  yod  zavodunun  ərazisində)  radionuklidlərin  keyfiyyət  və 
kəmiyyət  tərkibi  müəyyənləşdirilmiş,  onların  həm  torpağın  ayrı  ‐  ayrı  profilləri  üzrə,  həm 
də  üfiqi    müstəvidə  yayılma  arealları  və  “torpaq  ‐  bitki”  zənciri    üzrə    miqrasiya 
xüsusiyyətləri  öyrənilmişdir.  Həmçinin  də  ərazini  çirkləndirən  radionuklidlərin  yaratdığı 
ionlaşdırıcı  şüalanmanın  xroniki  təsir  şəraitində  yabanı  halda  formalaşmış  ot  bitkilərinin 
biomorfoloji və reproduktivlik xüsusiyyətləri, bu şəraitə həssas olan fotosintez prosesi və 
bitkilərin antioksidant müdafiə sisteminin  fəaliyyəti  tədqiq edilmişdir.   
E.S.Cəfərov  həm  də  Sumqayıt  Dövlət  Universitetində  müəllimlik  fəaliyyəti  ilə 
məşğuldur. O, Universitetin “Ekologiya və Təbiətdən İstifadə” kafedrasının professorudur. 
140 ‐ ə qədər elmi məqalənin, 2 müəlliflik şəhadətnaməsinin, 2 monoqrafiyanın və 2 dərs 
vəsaitinin müəllifidir. 
1983 ‐ cü ildə  SSRİ EA ‐ nın Kimyəvi ‐ Fizika İnstitutunun (Moskva ş.) gənc alim və 
aspirantlarının  müsabiqəsinin  qalibi  (II  yer),  1984  ‐cü  ildə  Ümumittifaq  Lenin  Kommunist  
Gənclər  İttifaqının  Moskva  şəhəri  üzrə  gənc  alim  və  aspirantların  arasında  keçirdiyi 
müsabiqənin qalibi (III yer) olmuşdur. 
2005‐ci  ildə  biologiya  elmləri  sahəsində    xidmətinə  görə  AMEA  –nın  Rəyasət 
Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdur.