Microsoft Word Q12. 14Torpaqlarin mehsuldarliqinin ekspert sistemle teyin edilmesinew docx

2.

  Qeyrialqoritmik, məntiqi, deklarativbiliklərin, təyinedilməmiş, qeyri-

dəqiqvə  zəifformalaşdırılmış  biliklərinsəbəb-nəticə  əlaqəsivə  ya 

ə

gər…ondatipli əlaqə ilə təsdiqlənənfaktvə qaydalar çoxluğu şəklində 

təsviri. Həmdə bubiliklər çoxsaylı sınaqlardan çıxmış, etibarqazanmış 

və habelə şübhəliolabilər. 

Ekspertsistemlərinistifadəsininbirinciistiqamətietibarlı, 

dəqiqelmi 

ə

saslandırılmış 

biliklərə 

arxalanır. 

Butipməsələlərekspertsistemlər 

üçünhəqiqətənperspektivlidirvə 

evristik 

- 

assosiativtəfəkkürqabiliyyətiolan, 

şə

xsiyyətkimitanınmış 

yüksəksəviyyəlidarixtisaslı 

mütəxəssislərinyenivə 

orijinalqabiliyyətlərininreallaşdırılmasını 

nəzərdə 

tutur. 

Lakinbelə 

mütəxəssislərolduqcatəsadüfidir. Elə budaekspertsistemləryaradılmasını zəruriedir. 

Müasirdövrdə  onların  əsasməsələsimüəyyənpredmetsahəsinə  aidbiliklərin  əldə 

edilməsivə 

ekspertlərinqərarqəbuletmə 

qaydasınınreallaşdırılmasıdır. 

onlar 

özspesifikimkanlarınauyğunolaraqintellektualavtomatlar əsaındainkişafedirlər. 

Alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyilə 

təsvirolunması 

hal-

hazırdariyazinöqteyi-nəzərdənyaxşı 

ə

saslandırılmış, 

hesablamatexnikası 

ilə 

təminedilmiş, 

kifayətqədərhazırlanmış 

problemhesabedilə 

bilər. 

Bu, 

proseslərinalqoritmikproqramlarınköməyilə 

təsviriilə 

fərqlənən, 

informasiyalarıntəsvirininsintaksissəviyyəsidir. 

Qeyri-alqoritmikproseslərinavtomatlarınköməyiilə 

təsviriproblemi, 

özinkişafınınbaşlanğıcmərhələsindədir. 

Buzamaninformasiyalarıntəsivirininsemantiksəviyyəsindən, 

biliklərintəsvirininqeyri-alqoritmik, 

məntiqifikirvə 

çıxarışlatəsvirfomalarındansöhbətgedir. 

Proqram, 

müəyyən 

şə

raitdə 

aktivləşənqaydalarınavtomatikistifadəsinəticəsində 

EHM-inməntiqi 

çıxarış 

prosesikimimeydana çıxır. 

KlassikEHM-inistifadəçisi 

ə

vvəlcə 

probleminhəllialqoritminitapmalı, 

proqramyazmalı  və  onuEHM-ə  daxiletməlidir.  Ekspertsisteministifadəçisiisə 

---

özprobleminifaktlarvə 

qaydalar 

şə

klində 

formalaşdırır. 

Həllalqoritmivə 

uyğunproqramekspertsistemin  özstrategiyası  əsasındaavtomatikformalaşdırılır. 

KlassikEHM-lərhesablamalarınicrasındahakimolduğuhalda, 

ekspertsistemlərməntiqi 

çıxarışlarınformalaşdırılmasındahakimiroloynayır. 

BufərqklassikEHMvə 

ekspertsistemlərtərəfindənaşağıdakı 

məsələ 

qruplarınınicrasını mümkünedir [1]. 

Klassik EHM: 

-

  hesablama  (toplama,  çıxma,  vurma,  bölmə,  qüvvətə  yüksəltmə, 

intqerallama, differensiallama...); 

-

  məntiqi əlaqələrdən (və, və ya, inkar, ekvivalentlik...) istifadə etməklə 

iki dəyişənin birləşdirilməsi; 

-

  axtarış, müqayisə, yığma, bölüşdürmə, həll, budaqlanma; 

-

  göndərmə (yadda saxlama), sürüşdürmə, fırlatma; 

-

  təqdimetmə, transformasiya, kodlaşdfrma, dekodlaşdırma, dəyişdirmə; 

-

  yüksək səviyyə dillərində mətnlərin daxil və xaric edilməsi. 

Ekspert sistemlər: 

-

  məntiqi çıxarış (deduktiv, induktiv, abduktiv); 

-

  evristik çıxarış (cümlə, açıqlama); 

-

  təhlil, interpretasiya, izahat, məsləhət; 

-

  diaqnozlaşdırma, identifikasiya, təsnifləşdirmə; 

-

  dərketmə, tanıma, qiymətləndirmə, həll etmə; 

-

  layihələndirmə, sintez, planlaşdırma, proqnozlaşdırma, instruktaj, təşkil 

etmə; 

---

-

  uyğun  çevirmələr,  reduksiya,  abstraksiya,  anlayışların  yaradılması, 

assosiasiya, fərziyyələrin formalaşdırılması; 

-

  problemin təbii təsvir dilində sual-cavab; 

-

  təbii dildə semantik test. 

Hər  iki  qrup  məsələlərinin  müqayisəsi  göstərir  ki,  klassik  EHM-lərdə  miqdar 

ə

məliyyatlarından,  ekspert  sistemlərdə  isə  miqdar  haqqında  daha  əhəmiyyətli 

funksiyalardan  bəhs  edilir.  Buradan  aydın  olur  ki,  avtomatların  köməyi  ilə 

intellektual  fəaliyyətin  qiymətli  xüsusiyyətlərinin  həqiqətən  reallaşdırılması  üçün 

çox onilliklər və ya yüzilliklər tələb olunur. 

Bununla  əlaqədar  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hal-hazırda  ekspert  sistemlərdən 

insan-avtomat-mühit sistemi tərkibində qarşılıqlı təsirdə, məqsədin öz kriteriyaları 

ilə biliklərin evolyusiyası (başqa sözlə yaradıcılıq)  və özütəşkil (özüyaratma) kimi 

vacib  funksiyaların  icrası  tələb  edilmir.  Bu  o  deməkdir  ki,  yaradıcılıq  insana 

məxsus  olaraq  qalır  və  o,  ekspert  sistemlər  tərəfindən  müəyyən  dərəcədə 

stimullaşdırılır. Görünür hələ demək olar ki, insanın yaradıcılıq qabiliyyəti (bu bir 

nömrəli  dünya  problemidir),  özünün  düzgün  anlaşılmasında  (başa  düşülməsində) 

intellektual avtomatların meydana gəlməsi tarixi mərhələsinə borcludur. 

Ekspert  sistemlərin  xarakterik  əlamətlərini  ümumi  təhlil  etdikdən  sonra 

aşağıdakı tərifi ofrmalaşdırmaq olar. 

Ekspert  sistemlər  bir  tərəfdən  alqoritmik  proqram,  digər  tərəfdən  isə  qeyri-

alqoritmik  fakt  və  qaydalar,  habelə  qeyd  olunmuş  strategiyaya  uyğun  məntiqi 

çıxarışlar  formasında  biliklərin  əldə  edilməsi,  saxlanması  və  təsviri  qabiliyyətinə 

malik  olmaqla,  təbii,  professional  dildə  formalaşdırılan  problemin  interaktiv  və 

kooperativ həlli üçün həmin bilikləri işləyən xüsusi avtomatdır. 

Bu tərifin sonuncu variant olduğunu demək olmaz. Lakin o, ekspert sistemlərin 

arxitekturasına  real  və  virtual  avtomatlar  şəklində  baxmağı  nəzərdə  tutur.  Tərifə 

---