33
xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Bunlar hər bir millətə və ya
xalqa xas olan etnik psixoloji xüsusiyyətlər adlanır.
Etnopsixologiya əvvəllər sosial psixologiyanın mühüm bir
sahəsi kimi müəyyən qrupda insanların etnik ümumiliyi və milli
mənsubiyyəti ilə şərtlənən psixi xüsusiyyətlərini, davranış və
rəftar tərzini öyrənmişdir. Hazırda isə etnik psixologiya
fənlərarası bilik sahəsi olub insanların psixikasının etnik
xüsusiyyətlərini öyrənir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti
nəzərə almaqla insanların psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənən
bir elm sahəsidir. Etnik psixologiyanın problemləri rənga-
rəngdir. Buraya bu və ya başqa xalqa məxsus olan etnik
stereotip və yönümlər, adət-ənənələr, milli xarakterlər, hisslər
və s. daxildir.
1
Xalqın tipik tərbiyə üsulları etnik ümumiliyi,
başqa sözlə, etnosun psixologiyasını formalaşdırır.
2
Bu baxımdan xalqların inkişafı onların etnik xüsusiyyət-
lərinin də inkişafına təsir edir. Tarixən geomədəniyyətlər
(məsələn, Şərq mədəniyyəti, Asiyanın müxtəlif bölgələrində
formalaşmış mədəniyyət, Avropa mədəniyyəti-Qərb mədəniy-
yəti), geosivilizasiyalar formalaşmışdır. Geosivilizasiyalar
arasında qarşılıqlı keçid prosesləri də yaşanır. Sivilizasiyaların
daşıyıcı ünsürləri (özləri ilə xüsusiyyətləri daşıyanlar-
məkanlardan məkanlara keçirənlər) əsasən sivilizasiyaların
aralarında olan keçici-qarışıq mədəniyyət məskənlərində olur.
Bu ərazilərdə (Avro-Asiya mədəniyyəti-buraya, rusları, Qafqaz
xalqlarını, bir qədər də Qazaxıstanı aid etmək olar-Qazaxıstan
Rusiya vasitəsilə Avropa mədəniyyətini özündə qismən qəbul
edib. Mərkəzi Asiyanın bir çox xalqları da Rusiyadakı bəzi
elementlərdən faydalanıblar.
XIX əsrin ikinci yarısında Mərkəzi Asiyada elm və təhsildə,
mədəniyyət sahələrində, o cümlədən musiqi və ədəbiyyatda,
incəsənətdə yeni islahatlar həyata keçirildi. 1871-ci ildə kişi
gimnaziyasını, qəza xalq məktəbləri və ibtidai məktəblərin
1
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. B19 Psixologiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı,
“Çinar-çap” Nəşriyyat-Poliqrafiya müəssisəsi, 2006, 620 səh., səh.82-84.
2
Həmin kitab, səh.94.
34
açılmasını nəzərdə tutan tədris işinin qurulması layihəsi
hazırlandı. Buna qədər ərəb dilində mədrəsələr var idi. 1876-cı
ildə Türküstan təhsil müəssisələri idarəsi yaradıldı. Təbiət
elmlərinin öyrənilməsinə başlanıldı. Rus hökuməti Türküstanın
təbiəti, coğrafiyası, etnoqrafiyası və tarixinin tədqiqinə böyük
diqqət ayırırdı. 1871-ci ildə Mərkəzi Asiya Elmi Cəmiyyəti
yaradıldı. 1874-cü ildə Daşkənddə rəsədxana tikildi. 1868-ci
ildə Daşkənddə ilk dəfə mətbəə açıldı. Qəzet və jurnallar
fəaliyyətə başladı. 1870-ci ildə “Türküstan xəbərləri” adlı ilk
qəzet işıq üzü gördü. Mərkəzi Asiya ədəbiyyatında tənqidi
realizm və demokratiya əsas yeri tutmağa başladı. Poeziyada
satirik janr inkişaf etdi. XIX əsrin ikinci yarısında peşəkar xalq
teatrı yaradıldı. XX əsrin I yarısında, xüsusilə 20-ci illərdə ana
dilində orta təhsil məktəblərinin sayı genişləndi, Daşkənd,
Səmərqənd, Buxara, Aşqabad, Alma-Ata, Frunze (Bişkek) kimi
şəhərlərdə ali məktəblər yaradıldı. 1928-ci ildə Alma-Atada ilk
ali təhsil müəssisəsi (pedaqoji institut), 1934-cü ildə isə Qazax
Dövlət Universiteti yaradıldı. 70-ci illərdə respublikada 43 ali
təhsil müəssisəsi var idi. 1946-cı ildə isə Qazaxıstanda SSRİ
Elmlər
Akademiyasının
Qazaxıstan
filialının
bazasında
Respublika Elmlər Akademiyası təsis edildi. Sovetlər dövründə
qazaxların xor və orkestr musiqisi, operası, xoreoqrafiyası,
teatrı yarandı. 1954-cü ildə Qırğızıstanda SSR Elmlər
Akademiyası açıldı. Ümumiyyətlə Mərkəzi Asiyada dünyəviləşmə
prosesləri XX əsr boyu sürətlə həyata keçirildi.
1
Rusiyanın özü də Qərb mədəniyyətini (xüsusilə dövlətçilik,
dövlət quruluşu, qanunvericilik, elm və təhsil, sənaye, tikinti və
digər sahələrdə həyata keçirilən və normalara əsaslanan siyasət
sahəsində) əsasən XVIII əsrdən başlayaraq, 1721-ci ildən birinci
Rusiya imperatoru olmuş Böyük Pyotr I-in islahatları ilə
qazanıb. I Pyotr 1672-1725-ci illərdə yaşayıb, 1682-ci ildə
1
S.Y. Süleymanova, tarix elmləri doktoru, BDU-nun professoru, Türk xalqları tarixi
(ən qədim zamanlardan bu günümüzədək). Ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaiti. Rus
dilindən tərcümə. Bakı, “Elm və Təhsil”, 2011, 352 səh., səh.305-322.