Microsoft Word mulki huquq doc

 

34 

yəti ondan ibarətdir ki, hər bir dövlət özünün bütün təbii və digər resursları və sərvətləri özərində tam və daimi 

suverenliyə malik olub, bu resurslardan istifadə reæimini (xarici şəxslərə konsessiyaya və icarəyə verməyi, bir-

gə müəssisələr yaratmaüı və s.) özü müəyyən edir, onun iqtisadi fəaliyyəti həyata keçirməkdə suveren hüququ 

vardır. Hər bir dövlətin xarici investisiyaları tənzimləməyə və ona nəzarət etməyə ixtiyarı çatır. Investisiyaların 

reæimini  dövlət  özü  müəyyən  edir.  Hər  bir  dövlətin  milliləşdirmə  hüququ  vardır.  Belə  halda  o,  öz  qanunları 

ə

sasında müvafiq kompensasiya ödəyir. Istənilən hər hansı bir dövlətə onun öz təbii resurslarına olan hüquqları-

nın həyata keçirilməsinə maneçilik törədilə bilməz. Hər bir dövlətin təbii və digər resurslardan istifadə etməyə 

görə tam kompensasiya almaq, habelə bu resurslara vurulan zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququ 

vardır. Göstərilən prinsipin əsas cəhətləri bunlardan ibarətdir. Onun mülki hüquq normalarının tətbiqi üçün bö-

yük rola malik olması hər hansı mübahisə doüura bilməz. 

Diskriminasiyaya (ayrı-seçkilik salmaya, hüququ tapdalamaya) yol verməmək prinsipinin mülki hüquq 

üçün  əhəmiyyəti  böyükdür.  Bu  prinsip  dövlətlərin  bərabərliyi  və  əməkdaşlıüı  prinsipindən  irəli  gəlir.  Həmin 

prinsip 1970-ci il Deklarasiyasında və 1974-cü il Xartiyasında öz əksini tapmışdır. Diskriminasiyaya yol ver-

məmək prinsipinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, xarici fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqi vəziyyətinin milli hü-

ququn subyektlərinə nisbətən pisləşdirilməsi hüquqazidd əməldir. Helsinki Yekun aktı da (1975) bu prinsipdən 

çıxış edir.  

Diskriminasiyaya  yol  verməmək  prinsipi  ümumi  məcburi  xarakterli  normadır.  O,  beynəlxalq  hüquqda  uzun 

müddət tətbiq olunma nəticəsində yaranmışdır.  

Insan hüquq və azadlıqlarına hörmət etmək beynəlxalq hüququn prinsiplərindən biridir. Bu prinsip 20 de-

kabr  1948-ci  ildə  qəbul edilmiş  «Insan  hüquqlarının  Ümumi  Bəyannaməsi»ndə  ifadə  olunmuşdur.  Göstərilən 

həmin prinsip mülki hüquq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

Təbii ki, beynəlxalq hüququn prinsiplərinin hamısı mülki hüquqda eyni dərəjədə tətbiq edilə bilməz. Qeyd 

etdiyimiz prinsiplərin xüsusilə mülki hüquq özün vacib əhəmiyyət kəsb etməsi şəksizdir.  

3. Hüquqi adətlər mülki hüququn mənbə  

növlərindən biri kimi  

Azərbaycan Respublikasının yeni mülki qanunvericiliyi hüquqi adətləri mülki hüququn mənbə növlərindən 

biri kimi tanıyır və qəbul edir. Qədim Roma hüququ adətləri hüququn əsas mənbəyi sayırdı. Dünyanın, demək 

olar ki, bütün hüquq ailələri (sistemləri), yəni roman-german, ingilis-amerikan, dini (müsəlman, indus) və s. ai-

lələr müasir dövrdə onlara hüququn mənbəyi kimi əhəmiyyət verir. 

Hüquqi adətlər hüququn ən qədim mənbəyidir. O, tarixən qanunların «sələfi» olmuşdur. Hüquqi adətlər sosi-

al cəhətdən əhəmiyyəti olan elə münasibətləri tənzimləyirdi ki, qanunverici bu münasibətlərin qaydaya salınma-

sını ya vaxtı çatmamış hesab edirdi, ya da ki həmin münasibətlərin nizama salınmasını özü istəmirdi.  

Öz  təbiətinə  görə  hüquqi  adətlər  konservativ  (mühafizəkar,  yeniliyə  zidd)  xarakter  daşıyır.  Belə  ki,  onlar 

ictimai cəhətdən əhəmiyyəti olan insan davranışının daha rasional variantlarının dəfələrlə təkrar olunması, ümu-

miləşdirilməsi və nəsildən-nəslə verilməsi nəticəsində yaranır.  

Adətlər  və  hüquqi  adətlər  (adət  hüququ)  kimi  iki  anlayışı  qarışdırmaq  olmaz.  Adətlər  insanlar  tərəfindən 

müəyyən hərəkətlərin uzun zaman dəfələrlə təkrarlanması nəticəsində faktiki olaraq yaranan davranış qaydası-

dır. Adətlər hüququn mənbəyi hesab edilmir. Əgər bu adətlər dövlət tərəfindən sanksiyalaşdırılarsa, yəni qanun-

la rəsmi surətdə ümumi məcburi qayda kimi tanınarsa və müdafiə olunarsa, onda onlara hüquqi adətlər deyilir. 

Dövlətin sanksiyalaşdırdığı adətlər ümumməcburi davranış qaydasına çevrilir. Buna görə də hüquqi adətlər hü-

ququn mənbəyi kimi çıxış edir. Hüquqi adətlər ona görə hüquqi adlanır ki, onlar hüquqda ifadə edilir, hüquqla 

qorunur və müdafiə edilir və bununla hüquqi qüvvə alır.  

Mülki dövriyyədə adətlər əmlak dövriyyə adətləri anlayışı ilə əhatə olunur. Əmlak dövriyyə adətləri dedik-

də, mülki (əmlak) dövriyyədə faktiki olaraq dəfələrlə təkrar olunmaq nəticəsində yaranan davranış qaydaları ba-

ş

a düşülür. Bu qaydalar ümumi məcburi xarakterə malik deyil. Ona  görə də onlar özlüyündə mülki hüququn 

mənbəyi  kimi  çıxış  edə  bilmir.  Əmlak  dövriyyə  adətlərinə  misal  olaraq  öhdəliklərin  icrası  zamanı  subyektin 

«adətən irəli sürülən tələblərə» müvafiq surətdə hərəkət etməsini göstərmək olar (MM-in 425-ci maddəsinin 1-

ci bəndi). Başqa bir misalda satılan əşyanın komplektliyi «adətən irəli sürülən tələblə» müəyyənləşdirilə bilər 

(MM-in 590-cı maddəsi). Alıcı satılmış əşyanı qəbul edərkən adətən irəli sürülən tələblərə uyüun olaraq hərəkət 

etməyə borcludur (MM-in 596-cı maddəsi). «Adətən irəli sürülən tələblər» dedikdə, mülki dövriyyədə yaranan 

davranış qaydası başa düşülür. Deməli, bu cür tələblər əmlak dövriyyə adətləri hesab olunur.  

Qeyd etdik ki, əmlak dövriyyə adətləri («adətən irəli sürülən tələblər») mülki hüququn mənbəyi kimi tanın-

mır və qəbul edilmir. Bu adətlərin mülki hüququn mənbəyi kimi çıxış etməsi üçün gərəkdir ki, onlar dövlət tə-

rəfindən hüquqi aktla birbaşa sanksiyalaşdırılsın. Belə halda həmin adətlər hüquqi qüvvəyə malik olur və 

ümumməcburi xarakter daşıyır. Buna görə də onlar mülki hüququn mənbəyi kimi çıxış edir. Dövlət tərəfindən 

---