Microsoft Word M?H?MM?D fuzuli-1 cild
Yüklə 1,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
*** Bəllidir ki, Füzulinin yaradıcılığ rəngarəng bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə zəngindir. Şeirdə füsunkar ahəngdarlıq yaratmaq, şəkil və ya mənaca yaxın, həmçinin əksmənalı sözlərdən məharətlə istifadə edə bilmək baxımından Füzuli təkrarsızdır. Dilimizdə çoxmənalı sözlər az deyil. Lakin şair həmin sözləri hazır şəkildə alıb illüstrativ material kimi xalqa qaytarmaqla kifayətlənmir. Söz onun dilində həqiqi və məcazi mənaları ilə qoşa qanad çalıb pərvazlanır, o qiymətli kristal daşa bənzəyir ki, zahirən bir rəngə çalır, ancaq görmə bucağını dəyişən kimi işıq spektrindəki yeddi rənglə alışıb-yanır. Şairin ana dilində yazdığ əsərlərdə “yetmək” sözünün 20 mənası, “çəkmək” sözünün 40 və “tutmaq” sözünün 50-dən artıq mənası vardır. Füzulinin qələmi sözün məna nəbzini həssaslıqla tutur. Şair, sözün məna potensialına qızıl bir sütun kimi arxalanaraq, lüğəvi və poetik-üslubi çalarları “benqal odu”nun qığılcımları kimi hər tərəfə səpələyir. Füzulinin “Divan”ında “yetər”, “yetməzmi?”, “çəkər” və “tutar” rədifli qəzəllər vardır. Həmin qəzəllərdə rədif kimi seçilən sözlər böyük fəallıq göstərir, təkcə poetik ahəngi saxlayan “ölü qəlib” məcrasına sığşmayıb “geri qayıdır”, yeni kontekstlər yaradılmasına xidmət edir və beləliklə, ahənrüba kimi digər sözlərin, ifadələrin monolit birliyini yaradır. Məsələn, bir beytə nəzər salaq:
İlk baxışdan birinci misradakı “çəkər” sözü, eləcə də digər sözlər öz adi mənasındadır; lakin məhz bu sözün təzyiqi və təsirilə misra-cümlə obrazlı dərk edilir: “günəşin ardıcıl axan işıq zərrələri gözəlin hər an göyə yerdən çəkilən ayaq tozu kimi təqdim olunur”. Ikinci misranın əvvəlindən obraz daha da “əsaslandırılır”: “tutiya üçün” ifadəsi “çəkər” sözünün ilk mənasını (“dartmaq”) arxa plana keçirir, “sürtmək” anlayışını yada salır (tutiya gözə sürtülən maddədir), oxucu bədii təfəkkürün zirvəsinə qaldırılır – “minnət çəkmək” ifadəsində sözün mənası gözlənilmədən, lakin ustalıqla psixoloji məzmuna yönəldilir: sən demə, günəş öz gözünə işıq vermək (gözüişıqlı olmaq) üçün hər an gözəlin keçdiyi yolun tozunun tələbində, – həsrətindədir və tutiya kimi göyə çəkdiyi həmin tozcuqlara görə yerdən göyə qədər minnət çəkməkdədir! Istedadlı qələm altında sözdəki mənanın qanad açıb uçması, yerdən göyə ucalması belə olur.
1
24
Diqqəti çəkən mühüm əlamətlərdən biri də Füzuli əsərlərində xalq ifadələrinin - sabit söz birləşmələrinin (frazemlərin) sıxlığıdır. Qətiyyətlə demək olar ki, ədəbi dilimizə ilk dəfə ən çox sabit söz birləşməsi gətirən və bədii dildə xalq ifadələrindən ardıcıl, həm də yaradıcı istifadə edən, onların ekspressivlik imkanlarını genişliyi ilə açıb göstərən, onlara söz ustalarının inamını artıran və nəhayət, həmin kateqoriyanı öz fərdi dil üslubunun qüdrətli, çevik amilinə çevirən yazıçı Füzulidir. Şair sabit söz birləşmələri sisteminə ümumxalq dilinin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu məhvərində nitq və təfəkkür vərdişləri, sınaqları nəticəsində formalaşan ən normal, nümunəvi təbəqə kimi baxır. Füzuli frazeoloji vahidləri ümumxalq dilinin dərinliyindən, bünövrəsindən ədəbi dilin zirvəsinə ucaldaraq, bu canlı təbəqənin bütün perspektivlərini açmış, onu bədii dildə obrazlar sisteminin örnəyinə çevirmişdir. Yeri gəlmişkən, şairin dilindəki bir çox metaforik ifadələr (ibarələr) də istər lüğəvisemantik, istərsə də bədii-estetik qidasını frazeologiyadan almışdır. Hiss olunur ki, Füzuli bəzi frazemləri dil vahidlərinin donuq, çılpaq və cansız sxemi kimi almaqdan ehtiyat edir, onları statik vəziyyətdən çıxarmamağ yanlış hesab edir və bunu xalq dilinin enerjisindən sui-istifadə etmək kimi başa düşür. Xalq ifadələri Füzuli üçün bədii dildə əvəzsiz emosionallıq və obrazlılıq mənbəyidir. Şair belə ifadələrin bətnində xalqın həssas müşahidəsini, səmimiyyətini və davranışını görür. Dilin frazeoloji ehtiyatına isnadən fikri maddi şəkildə, – söz vasitəsilə deyil, ideal şəkildə, – dolayı olaraq (bədii məntiqlə) ifadə etmək böyük məharətdir və Füzuli bu cəhətdən də dünya ədəbiyyatının nadir şəxsiyyətlərindəndir. Füzulini Azərbaycan ədəbi dili tarixində klassik şeir üslubunda yazan yeganə şair hesab etmək olar ki, ana dilinin leksik-qrammatik və üslubi sistemindəki xəlqi istiqaməti, daxili qanunauyğunluqlarla sabitləşən cəhətləri əsas götürüb, yaradıcılığ boyu mühafizə və inkişaf etdirmiş, ədəbi-bədii dil sahəsindəki məramını axıradək əməli olaraq həyata keçirmişdir. Şairin belə bir yol seçməsi öz şeir dilini ən əsas profillərdə xalq dilinə yaxınlaşdırmaqdan irəli gəlmişdir. Başqa cür ola da bilməzdi, çünki Füzuli üçün “dilin dühası... yazıçılardan daha ağıllıdır”.
*** Yüz illər, min illər keçəcək, dünyaya gələn yeni nəsillər Füzuli şeirlərini təkrar-təkrar oxuyub şərh edəcək, lakin şərhlər bitib-tükənmək bilməyəcək. Şairin qədim dünyaya və gələcəyə doğru gərilmiş xəyal şəhpəri sənət göylərində inamla süzəcək. Onun ölməz əsərləri əbədi olaraq insanlığın xidmətindədir. 25
Nə yaxşı ki, tarixlər yaşamış bu keşməkeşli dünyaya ara-sıra Füzuli kimi insanlar gəlir: müdrik və həssas, hər cür tamahdan, təkəbbürdən uzaq, məğrur olduğu qədər də sadə və təvazökar, ləyaqətsiz bir mühitdə ləyaqət və şərəfini qorumağ bacaran, tükü tükdən seçən, sözdən söz çəkən, yer üzündə ülvi sevgini, sədaqəti, gözəlliyi və gözəllik duyğusunu, haqqı, ədaləti, azadlıq və əməksevərliyi, səbir və təmkini, yaxşılığ, dostluq və mərdliyi, neçə-neçə bəşəri məziyyət və fəziləti təbliğ və təlqin edən zərif ruhlu şair-insanlar! Tarixdə Füzuli kimi şəxsiyyətlər yaşamasaydı, təbii ki, bəşəriyyət mənəvi iflasa uğrayar, qəbahətlər dolu həyat üçün ancaq xəcalət çəkərdi. Füzuli paklıq mücəssəməsidir, – bu gün də öz bədii sözü ilə ürəklərə məhəbbət və xeyirxahlıq körpüsü salmaqdadır. Füzuli sənəti xalqın dilindən və zəkasından od alıb şölə saçan, insan qəlbində min illər boy atan ali və müqəddəs duyğuların hərarəti ilə zamanzaman daha gur yanan bir ocaqdır. Bu ocağın odunda yanmaq səadətdir... Füzuli “Divan”ından, – bu dərin zəka və parlaq istedad mücrüsündən hələ oxucular çox şey öyrənəcək, çox qəlblər riqqətə və ehtizaza gələcəkdir. Bu dirilik suyundan içən hər bir adam canlanacaq, həyatın mənası haqqında sonsuz düşüncələrə – xəyallara dalacaq, bu dünyaya gəldiyinə sevinəcək. Nə qədər ki, dünya və məhəbbət var, Füzuli də olacaq. Bir millətin və dilin nəyə qadir olduğunu göstərmək üçün Füzuli kimi bir şairin varlığ kifayətdir... Türk xalqları və türk dili durduqca Füzuli yaşayacaq. Füzuli tarix içində mənəvi mənliyimizdir, – dilimizin, mənəviyyatımızın əbədi və canlı heykəlidir! Samət Əlizadə 1995
Yüklə 1,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|