20
-sonuncu mərhələdə qiymətləndirilən intellektual mülkiyyətin dəyəri
müəyyənləşdirilir ki, bu da iki variantda olur. Birinci variant mülkiyyətdən istifadə
zamanı əldə olunan pul vəsaitinin eyni ölçüdə daxil edilməsi ilə əlaqədardır. Bu
zaman intellektual mülkiyyətdən istifadəyə düşən xalis gəlir kapitallaşma əmsalına
bölünür və nəticədə qiymətləndirilən intellektual mülkiyyətin dəyərini əldə edirik.
kinci variantda isə daxil edilən pul vəsaiti qeyri-bərabər olur və diskontlamadan
istifadə edərək qiymətləndirilən intellektual mülkiyyətin dəyəri hesablanılır.
ntellektul mülkiyyətin gəlir yanaşması ilə qiymətləndirilməsində aşağıdakı
metodlardan istifadə edilir:
1) Pul axınlarının diskontlaşdırılması (DCF – discounted cash flow) metodu.
Pul axınının diskontlaşdırılma metodunda bütün gələcək dövrlər üçün pul
gəlirləri hesablanılır. Bu daxilolmalara diskontlama dərəcələrini tətbiq etməklə və
hazırki məqama qədər aparılan dəyərin hesablama texnikasından istifadə etməklə
dəyər konventə edilir. Diskontlaşdırılma metodu konkret xidmət müddəti olan
intellektual mülkiyyət obyektləri üçün istifadə olunur.
Pul axınının diskontlaşdırılması metodu aşağıdakı formul üzrə hesablanılır:
M
n
=CF
1
/(1+i) + CF
2
/(1+i)
2
+ CF
3
/(1+i)
3
+....+ CF
n
/(1+i)
n
(1.5)
Burada, CF
1
, CF
2
, CF
3
... CF
n
- n=1,2,3...n illər üçün qiymətləndirilən obyektin
istifadəsindən pul axını, M
n
- n ildən sonra intellektual mülkiyyət obyektinin dəyəri, i-
diskontlaşma dərəcəsidir.
Diskontlaşma dərəcəsi (i) qiymətləndirmə zamanı bazarın məlumatına görə
müəyyən edilir və qiymət multiplikatoru (açıq şəkildə bazarda satılan işlərə və ya
ə
qdlərə görə məlumat əsasında müəyyən edilən) və ya faiz dərəcələri ilə (alternativ
investisiyalar üzrə müəyyən edilən) ifadə edilir. Diskontlaşdırılma norması kimi
məhsul satışı üçün alternativ vəsaitləri, bank depozitlərinə görə faizləri, qiymətli
kağızlara vəsait qoyuluşu zamanı mənfəət norması, təkrar maliyyələşdirmə
dərəcəsinin istiadəsi zamanı nəzərdə tutulan mənfəətin səviyyəsi qəbul edilə bilər.
Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dövlət istiqrazları üzrə diskont
dərəcələrinin aşağı sərhədi kimi gəlirlilik əhəmiyyəti götürülə bilər. Təcrübə
21
həmçinin göstərir ki, qeyri-maddi aktivlərdən gəlir səviyyəsinə nail olunmayan risk
maddi aktiv və xarici dövriyyə kapitalı üçün müəyyən edilən riskdən yüksəkdir.
2) Birbaşa kapitallaşma metodu. Birbaşa kapitallaşma metodu kifayət qədər
sadədir, lakin hərəkətsizdir və ona görə də xalis gəlirin və kapitallaşma əmsalları
göstəricilərinin düzgün seçilməsi üçün xüsusi diqqət tələb olunur.
Ə
gər nəzərə alsaq ki, qiymətləndirmə obyekti uzun illər üçün alınıb-satılması
məqsədilə alınırsa, o zaman diskont edilmiş pul axınının düsturunu kifayət qədər
böyük əhəmiyyətə malik olan aşağıdakı n hesab formulu verəcək.
M
n
=CF
0
/r
k
Burada, CF
0
-hər il sonu üçün orta gəlir, r
k
-isə real diskont dərəcəsi ilə yaranan
kapitallaşma əmsalı və amortizasiya əmsalıdır.
3) zafi gəlirlər metodu. Patentlərin və lisenziyaların, ticarət markasının,
françizin, əmlak hüquqlarının qiymətləndirilməsi zamanı bir qayda olaraq, izafi
gəlirlər metodundan istifadə edilir. Qeyri-maddi aktivlərdən əldə edilən gəlirlərlə
iqtisadi səmərənin hesablanılması üçün izafi gəlir metodu yaradılıb. Belə ki, bu
metod gəlirin dəyər konvertasiyası üçün istifadə olunur. Bu metodla qiymətləndirilmə
aparılarkən, gəlirin tipik həcmi kapitallaşma dərəcəsinə bölünür və ya gəlir
multiplikatoruna vurulur.
M
n
=M
r
/r
k
Burada, M
n
-qiymətləndirilən obyektin cari dəyəri, M
r
-gəlirin həcmi, r
r
-real
diskont dərəcəsi ilə yaranan kapitallaşma və amortizasiya əmsalıdır.
4) Ekspres qiymətləndirmə metodu. Bu metod investisiya
layihəsinin həyata
keçirilməsinin bütün dövrü üçün pul axınının ümumi dəyişməsi dinamikasının təhlili
ə
sasında səmərəliliyin ümumiləşdirilmiş göstərici hesabını nəzərdə tutur.
nvestisiya layihəsinin həyata keçirilməsinin yekun göstəricisi xalis pul axınları
dəyərinin həcmi vaxt funksiyası kimi NCF (net cash flow) hesab edilir. O özündə
layihənin reallaşması zamanı baş verən pul vəsaitlərinin daxilolmalarını və
xaricolmalarını birləşdirir. NCF-nin minimal mənfi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, PC
layihəsinin dəyərini müəyyən edən investisiyaların həcmini xarakterizə edir. NCF-nin
22
müsbət əhəmiyyəti layihənin gəlirliliyini göstərir. Çünki xərclər və gəlirlər müxtəlif
vaxtlarda formalaşdığından onları yeni bir başlanğıca gətirmək üçün diskontlama
ə
məliyyatı tətbiq olunur. Nəticədə, diskontlama əmsalı NCF ilə bağlı olan xalis
diskontlaşdırılmış gəlir NPV alınır.
5) Royalti dəyərinin hesablanması metodu. Royalti dərəcəsi özündə intellektual
mülkiyyət sahibinin xeyrinə ümumi dəyər həcmindən ayırmaların həcmini təqdim
edir. Royaltinin iqtisadi mənası hüquq sahibinin (lisenziya alan, françayzer)
istifadəsindən əldə etdiyi gəlirin lisenziya sahibi ilə arasında razılaşdırılmış nisbətə
görə hüquq sahibinin xeyrinə istehsal edilən və satılan məhsulun qiymətinin müəyyən
faizinin müəyyən edilməsi ilə bağlıdır. Yəni, intellektual mülkiyyət obyektinin sahibi
obyektdən istifadəyə görə digər şəxsə lisenziya verir, o isə öz növbəsində onun
satışından, istehsalından əldə etdiyi gəliri müqavilədə qeyd edilən nisbət əsasında
mülkiyyət sahibi ilə bölüşdürməlidir.
Royalti dərəcəsi bir qayda olaraq, 1-12% arasında dəyişir. Ən çox isə royalti
dərəcəsi 2-6% arasında müəyyənləşdirilir. Bəzi sahələr üçün tez-tez bazar qiyməti
adlandırılan orta statistik bazar royaltisinin empirik şkalası mövcuddur. Lakin
royaltinin orta qiyməti dünya ölkələri üzrə çox dəyişə bilər. Belə ki, əczaçılıq
sənayesi üçün royalti diapazonu ABŞ-da 3-10%, Almaniyada 2-10%, Fransada 4-5%
təşkil edir.
Royalti dərəcələri lisenziya müqaviləsinin illər üzrə, qüvvədə olduğu müddətdə
dəyişdirilə bilər: lisenziya müqaviləsinin fəaliyyət müddəti artdıqca royalti dərəcəsi
ya artır, ya da azalır.
stehsalın həcmindən və ya məhsulların satışından asılı olan dəyişən royalti
dərəcələrinin istifadəsi mümkündür. Məhsul istehsalının həcminin artırılması zamanı
royalti azalır, istehsal həcminin azalması zamanı isə artır. Dəyişən royalti dərəcəsi
lisenziatı məhsul istehsalı və satışı üçün stimullaşdırır. Bu zaman lisenziarın vəziyyəti
pisləşmir, çünki gəliri artır.
Lisenziya müqaviləsinə istənilən halda lisenziata ödənilməli olan mükafatın
(qonorarın) minimum məbləği haqqında bəndi əlavə oluna bilər.
Dostları ilə paylaş: |