Microsoft Word Fidan-Qasimova
Yüklə 273,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
15 adlanır. Burada mif tipləri haqqında qısa məlumatlar verilmiş, onların ibtidai cəmiyyətdəki funksiyaları və bu funksiyaları reallaşdıran personajlar barəsində tədqiqat aparılmışdır.
Mədəni qəhrəmanlar haqqındakı miflərin analizi göstərir ki, onların hamısı üçün qəhrəmanın möcüzəli doğuluşu, əfsanəvi mənşəyi xarakterikdir. Belə ki, bəzi miflərdə qəhrəmanlar Göy tanrısının oğulları kimi özünü göstərir. Məsələn, yakut türklərinin yaranışı ilə əlaqədar olan “Ər Soqotok” dastanına nəzər salaq. Göy tanrısı Ər Toyonun oğlu olan Ər Soqotok əvvəlcə öz mənşəyindən xəbərsiz olur. Sonra məlum olur ki, o, göydən yerə endirilmişdir ki, insanları yaratsın. 15 Buna başqa bir nümunə kimi Oğuz Xaqanı da göstərə bilərik. O da dastanda Ay xaqanın oğlu kimi göydən yerə endirilir. 16
mifologiyasının ən qədim motivlərindən biri olan “günahsız mayalanma” haqqındakı miflər geniş yayılmışdır. Burada ilkin insanın - əcdad-qəhrəmanın buluddan, yaxud onu işıqlandıran gün şüasından doğulması göstərilir. Məsələn, bir Altay əfsanəsində dolu dənəsindən törəmədən söhbət gedir. Uyğurların mənşə əfsanəsində uyğurların atası göydən enən nurla ağacdan doğulmuşdur. “Oğuz xaqan” dastanında Oğuzun arvadı da göydən nur içində yerə enmişdir. Eyni zamanda mədəni qəhrəman olan boz qurd da Oğuza yol göstərmək üçün işıq içərisində yerə göndərilir. 17 İşıq ümumiyyətlə qədim türklərdə müqəddəs hesab edilmişdir. Bu haqda C. Heyət yazır ki, əski türk dastanlarında işığın hər yerdə çox mühüm və müqəddəs bir ünsür olduğunu görürük. “Yaradılış dastanı”nda tanrıya yaratma ilhamı verən Aq ana işıqdan doğan bir qadın xəyalıdır. Tanrı Qayıra xanın özü üçün yaratdığı 17-ci göy qatı da bütün bir işıq aləmindən ibarətdir.
Uyğurların xaqanı Buğa xan və dörd qardaşı da bir ağac və ya torpağa düşən səmavi bir işıqdan yaradılmışdır və s. 18
15 Ögəl B. Türk mifologiyası. I c. Bakı: Səda, 2004, s. 113 16 Bayat F. Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı: Sabah, 1993, s. 124 17 Yenə orada, s. 125-126 18
Heyət C. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Azərnəşr, 1990, s. 43
16 Bizim fikrimizcə, işığın qədim türklərdə bu qədər müqəddəs hesab edilməsinin nəticəsidir ki, xalqın qayğısını çəkən, onların yaşayışını asanlaşdıran, bir sıra mədəni fəaliyyətlər həyata keçirən mədəni qəhrəmanların əksəriyyəti göydən düşən işıq şüası ilə doğulmuş, yaxud göydən yerə enmişlər. Mədəni qəhrəmanlar haqqındakı miflərin analizi onlardan bir çoxunun totemik qatını izləməyə imkan verir. Ümumiyyətlə, mədəni qəhrəmanın totem və ya sitayiş edilən heyvanlarla əlaqəsi bir çox mətnlərdə özünü göstərir. Bir sözlə, mədəni qəhrəmanların əsas personaj kimi iştirak etdiyi miflər süjet cəhətdən olduqca müxtəlifdir. Mifologiyada maddi mədəniyyət əşya və nemətlərinin mənşəyi – odun əldə edilməsi, sənətkarlığın və əkinçiliyin icad edilməsi (Prometey haqqında qədim yunan əfsanələri kimi), incəsənət alətlərinin düzəldilməsi (qopuzun Dədə Qorqud tərəfindən düzəldilməsi kimi), həmçinin insanlar arasında müəyyən adət-ənənələrin, mərasimlərin, qanunların mənşəyi barədəki miflər çox mühüm yer tutur. 19 Belə yeniliklərin tətbiqi adətən müxtəlif mədəni qəhrəmanlara mənsub edilir. Elə mifoloji surətlər mədəni qəhrəman hesab edilir ki, onlar insanlar üçün müxtəlif mədəni nemətlər (od, əmək alətləri, becərilən bitkilər və s.) əldə edir və ya ilk dəfə icad edirlər. Mədəni qəhrəmanlar həmçinin insanlara ovçuluq üsullarını, sənətkarlığı, incəsənəti, nigah qaydalarını, mərasimləri, müəyyən sosial-təşkilati işləri və s. öyrədirlər. 20 Məsələn, yakut miflərinin qəhrəmanı olan Ər Elley (Ər-Soqotok) mədəni qəhrəman kimi çıxış edərək, insanlar üçün ilk olaraq məişət əşyalarını və bir çox mərasimləri yaradır. 21
İbtidai cəmiyyətdə təbiət hadisələri ilə insanın yaratdığı mədəniyyət hadisələri barədəki təsəvvürlərin bir-birindən fərqləndirilə bilinməməsi üzündən (məsələn, sürtünmə nəticəsində odun əldə edilməsi ildırımın, günəş şüasının və s. mənşəyinə bərabər tutulurdu) belə hesab edilirdi ki, mədəni qəhrəman dünyanın qurulmasında – göy cisimlərinin yerbəyer
19 Кун Н.А. Легенды и мифы древней Греции. СПб.: Кристалл, 2001, s. 65-84
20 Токарев С.А. Ранние формы религии. М.: Политиздат, s. 76
21
Наука, 1964, s. 5
17 edilməsində, gecə ilə gündüzün əvəzlənməsində, ilin fəsillərinin dəyişməsində və s. məsələlərdə də iştirak edir. 22 Məsələn, Altay və Cənubi Sibir türklərinin mifologiyasında Ülgen yeri və göyü, bütün yer təbiətini, hətta Erliklə birlikdə insanı yaratmışdır. 23 Bəzi miflərdə isə Ülgen nəinki yerin və göyün, hətta Günəşin və Ayın, göy gurultusunun, göy qurşağının, həmçinin odun yaradıcısı kimi təsvir edilir. 24
qədim dövrlərin - əkinçilik və maldarlığın yaranmasından öncəki mənimsəmə təsərrüfatının (ov ovlamaq, yabanı bitki və meyvələrin toplanması və s.) xüsusiyyətlərini əks etdirən miflərdə mədəni qəhrəman təbiətin verdiyi hazır məhsulları ya sadəcə tapır, ya da onları ilkin qoruyucusundan oğurlayır və ya hər hansı bir başqa yolla əldə edir. Qeyd etdik ki, əldəetmə bəzən ilk sahibindən oğurlamaq formasını alır. Belə oğurluq öz növbəsində gücə, ağıla, fiziki bacarığa və yaxud hiyləgərliyə sahib olmağı tələb edir. Bununla paralel və ya zaman baxımından daha sonralar (təxminən e.ə. VIII-VI minilliklərdən başlayaraq) ayrı-ayrı əşyaların mədəni
qəhrəmanlar, demiurqlar tərəfindən müxtəlif əmək alətlərindən istifadə etməklə düzəldilməsi barədə miflər yaranır. Müəyyən dövrlərdə mədəni qəhrəmanlar əjdahalarla, təbiətin qara qüvvələri ilə, dünyanı yenidən xaosa sürükləməyə çalışan iblislərlə mübarizə aparırlar. Bu məqamda mədəni qəhrəman bahadırlar, igid oğullar (Herakl, Persey, Oğuz, Basat və b.) rolunda çıxış edirlər. Öz təkamülünün gedişində mədəni qəhrəman ilk əcdad kimi yaradana da (Tanrıya), Koroğlu obrazında olduğu kimi, epik qəhrəmana da çevrilə bilər. Mədəni qəhrəman bəzən, xüsusilə də arxaik mifologiyalarda (Məsələn, Okeaniyanın və Amerikanın aborigenlərində) əkiz qardaşlardan biri kimi də çıxış edə bilir. 25 Əkiz miflərin surətləri olan əkiz qardaşlar ya bir-birinə kömək edirlər (xüsusilə də qorxulu varlıqlarla mübarizədə), ya da biri xeyir, digəri isə şər qüvvələri
22 Мифы народов мира. Энциклопедия (В 2 томах) / Гл. ред. С.А. Токарев. М.: Советская энциклопедия, 1982, Т. 2, К – Я, s. 25
23 Сагалаев А.М. Алтай вы зеркале мифа. Новосибирск: Наука, 1992, s. 23
24 Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. Л.: Наука, 1991, s. 245
25 Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М., Наука, 1976, s. 183
Yüklə 273,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|