Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
İlahi eşq və türk ədəbiyyatında təcəssümü 55 Allaha gedən yolda ağıl müəyyən bir yerdə dayanmaq məcburiyyətindədir; bu nöqtədən etibarən insanı Allaha eşq qovuşdurur. Mütəsəvviflər eşq ilə mənəvi meraca çata biləcəyindən bəhs edirlər, bunu “merac-ı məhəbbət” və yaxud “merac-ı eşq” adlandırırlar (23,14). Təsəvvüfdə Allah eşqini hər kəsin başa düşəcəyi bir tərzdə izah etmək üçün bir sıra bənzətmələr yaradılmışdır. Bunlardan ən əsası qadın, pərvanə-şam-atəş, gül- bülbül və badə misallarıdır. Mütəsəvviflər ya mövzusu qadın və bəşəri eşq olan musiqi və qəzəlləri ilahi eşqə tətbiq etmişdilər və ya Əttar, Əbdürrəhman Cami və Mövlanada olduğu kimi ilahi eşqi bəşəri eşq şəklində təsvir etmişdilər. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsəri buna ən gözəl nümunədir. Bu səbəbdən mövzusu Allah eşqindən ibarət olan qəzəl, qəsidə və məsnəvilərdə dilbərlərin üz, göz, qaş, yanaq, zülf, qəmzə, boy, işvə və naz kimi xoşa gələn cizgiləri, hal və hərəkətləri simvolik və məcazi nəql ünsürləri qataraq istifadə etmişlər. Gül və bülbül də mütəsəvviflərin ən çox istifadə etdikləri mövzudur. Bülbül aşiq, gül məşuqdur. Güldəki tikan eşqdəki iztirabı, bülbülün yanıq nəğmələri isə aşiqin fəryad və fiqanıdır. Pərvanə və şam misalı da əhəmiyyətlidir. Şam işığına aşiq olan pərvanə şamın ətrafında dayanmadan fırlanır, ən sonda özünü oda atır, yanır və beləcə odda fani olur. Aşiq də eşq atəşində pərvanə kimi yanar və sevgilisi uğrunda özünü fəda edərək yox olur. İnsanın ağlını başdan alan xüsusiyyəti ilə şərab (mey, badə) da eşq mövzusunda mütəsəvviflər tətəfindən çox istifadə edilmiş, qədəh, saqi və meyxanə kimi şərabla bağlı sözlərə geniş yer verilmişdir. Eşq və məhəbbət anlayışları ədəbiyyat, fəlsəfə və təsəvvüf ətrafında böyük ma- raqla qarşılanmışdır. Əsərlərində eşq məsələsinə yer verməyən kəlam alimləri sonra- dan fəlsəfi və təsəvvüfi qaynaqlardan istifadə edərək əxlaq elminə dair yazdıqları əsərlərdə bu mövzuya müraciət etmişdilər. Məsələn Nəsrəddin Tusinin “Əxlaq-i Nasir”ində, Cəlaləddin əl-Dəvvaninin “Əxlaq-i Cəlali”sində və Əzudüddin əl-İcinin “Əxlaq-i Əzudiyyə” əsərində məhəbbət mövzusuna xüsusi bir bölmə ayırmışdır. Eşq sərhəddi aşıb ruhla bütünləşdikdə eşqdir. İki nəfəri sevdiyini iddia edən şəxsin qüsuru buradadır. Onun eşqi xarici görünüşdə məhduddiyyətli eşqdir. Həqiqi aşiq bir sevgiliyə bağlanır. İbn Həzmə görə: “Könüldə iki şəxsə yer yoxdur, ikincisi digərinin yerini tuta bilməz. Ağıl da təkdir. Rəhman olan tək bir Allahdan başqa Yaradıcı tanıya bilməz. Qəlb də təkdir. İstər yaxın, istər uzaq olsun, yalnız bir şəxsi sevər.Əksinə davrananlar eşqin qanununda şirkə yol verərlər” (11,251). İbn Həzm eşq və sevgi mövzusunu işlədiyi “Tövkü’l-həmamə” adlı əsərində eşqin səbəbi, qaynağı və məqsədi mövzusunda filosofların fikirlərini bölüşməklə bərabər müasirlərinin də müşahidələri ilə birlikdə öz fikirləri ilə araşdıraraq bu
Nigar İsmayılzadə 56 sahədə ən gözəl əsər meydana gətirmişdir. İbn Həzm eşq və məhəbbət mövzusunu “Tökvü’l-həmamə”də çox gözəl psixoloji təhlillər və təsvirlərlə vermişdir. Həm İbn Davud, həm də İbn Həzm əsərlərində yalnız dünyəvi eşq mövzusunu işləmişlər, mütəsəvviflərin ilahi eşq mövzusuna müraciət etməmişlər. İbnü’l-Cəzəri, İbnü’l Teymiyyə və İbnü’l Qəyyimə görə eşq ağlı, düşüncəni məhv edir. Ağlın dünyaya hakim olmasına fəzilət, duyğunun ağla hakim olmasına isə rəzilət deyilir. Eşq bir kamal halı olmadığı üçün Allahın vəsfi deyildir. Onlara görə qəlb Allahı sevmək üçün yaradıldığından ondan başqasını sevə bilməz. Allahı ihlasla sevdiyi üçün Yusif Züleyxaya aşiq olmamışdır. Züleyxa müşrik olduğu üçün Yusifə aşiq olmuşdur. Eşqin yeganə səbəbi imandakı əksiklikdir (23,11). “Telbisü İblis” əsərində mütəsəvviflərin eşq anlayışını tənqid edən İbnü’l-Cəvzi “Seydü’l-Xatır” əsərində gözəl eşq hekayələrindən bəhs edir. Ona görə məhəbbət xoş bir duyğu olmaqla bərabər hədsiz dərəcədə olduqda pis olur. Çünki eşq insanın gözünü kor, qulağını kar edir. Bu səbəbdəndir ki, həqiqəti görməyən aşiqlərin sonu ayrılıqla bitir. Eşqi uğrunda intihar edənlər, hətta dinini dəyişən insanlar da var. İbn Teymiyyəyə görə eşq ruh və qəlblə bağlı xəstəlikdir. Bədən üzərindəki təsiri artdıqca cismani bir xəstəliyə çevrilə bilər. Eşq əqllə bağlı olmadığı üçün Allahın vəsfi deyildir. Allaha aşiq və ya məşuq da deyilə bilməz. Bu halda qulun Allah sevgisi məhəbbət adlandırılmalıdır. İbnü’l Cəvzi, İbn Teymiyyə və İbnü’l Qəyyim kimi müəlliflərin təsəvvüfi eşqə hücum edərək onu şiddətlə rədd edərkən məhəbbət ünsürünü bütün genişliyi və dərinliyi ilə işləmişlər və İslam dininin bir sevgi dini olduğunu izah etmişlər. İslam ümmətinin mədəniyyət və ədəbiyyatının hər sahəsində eşq anlayışının təzahürlərini görmək mümkündür. Mütəsəvviflər ilahi eşqlə bağlı duyğu və düşün- cələrini daha çox təşbihlərdə əks etdirdiklərindən təsəvvüf ədəbiyyatı məcazlar ədəbiyyatı şəklini almışdır. Bəzən bir mənzumənin ilahi eşq, yoxsa dünyəvi eşq olduğunu anlamaq çətinlik yaradır. Türk ədəbiyyatında eşq mövzusu mahiyyəti və işlənməsi baxımından çox geniş rəğbətə səbəb olaraq müxtəlif əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Mahiyyəti etibarilə bəşəri, fəlsəfi və təsəvvüfi ilahi həqiqi eşq mövzusu ədəbi əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Qədim ərəb şeirində qəsidə və yaxud qəsidənin nəsib, təqəzzül və təşəbbüb adlanan şəkillərində maddi və bəşəri eşq tərənnüm olunmuşdur. Fars şeirində isə qəsidənin bu növləri ilə yanaşı qəzəldə eşq əsas mövzuya çevrilmişdir. “Qəzəl-i aşiqanə” adlanan bu qəbildən olan şeir divan ədəbiyyatının ən qiymətli şeir şəklidir (23,18).
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|