Microsoft Word Design Cihan doc
Yüklə 4,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 179 Şəkil: 13. 1992-2000-ci Đllər Arasında Azərbaycanın Xarici Ticarəti Qaynaq: Azərbaycanın Xarici Ticarəti 1992-1996, D.S.K., Bakı, 1997, ss. 19, 31, 39, 62, 86; Azərbaycanın Statistik Məlumatları, D.S.K., Bakı 1998, s.16; Azərbaycan Rəqəmlərdə 1998, D.S. K., Bakı,1999, s.38; Zaman qəzeti, 18-22 yanvar 2003, s. 2; http://www.azstat.org/publications/yearbook/2002/az/022_1.shtml #t22_1 Qrafikdən də göründüyü kimi, ölkədə illər etibariylə ixracat getdikcə azalmaqda, idxalat isə bunun tam tərsinə gedərək artmaqda- dır. (Qeyd: 2000-ci il xaric. Bu dövrdə ixracatın artmasının səbəbi Neft Kontraktları çərçivəsində ölkədən xam neft ixracatının başlan- masıdır.) Təbii ki, bunun ölkə iqtisadiyyatında doğurduğu neqativ nəticələri vardır. Bunların başında da ölkədə qazanılan pulun (valyutanın) başqa ölkələrə, başqa ciblərə axmasıdır. Đşin maraqlı tərəfi də idxal edilən mallar içərisində ən böyük paya sahib olanın qida məhsulları olmasıdır. Burada maraqlı olan məsələ, 1980-cı illə- rin ortalarında ölkənin qida sənayesi məhsulları ehtiyacının 70-80%- nin ölkə içərisində istehsal edilərək qarşılandığı halda, bu gün, eyni məhsulların 90%-nin idxal malı olmasıdır. Đnvestisiyalar mövzusunda verdiyimiz açıqlamadan 1991, 1992 və hətta 1993-cü illərdə ölkə hökumətinin bu sahədə həssas davran- madıqları anlaşılmaqdadır. Belə ki, 1990-cı ildə ölkə iqtisadiyyatına 0 500 1000 1500 2000 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Years T o ta l Im p ./ T o ta l E x p . ($ ) Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 180 476.667 Mln.$ kapital qoyulduğu halda, 1991-də bu rəqəm 95 Mln.$, 1992-də 236.250 Mln.$, 1993-də 244.755 Mln.$ olmuşdur. 317 Xüsusilə 1994-cü ildə Azərbaycanda hiper inflyasiyanın yaşanmasına gətirən səbəblərin bəlkə də ən birincisi, Rusiya- Çeçenistan savaşı və bu savaş səbəbiylə Azərbaycanın mal daşıma- cılığında xüsusi yerə sahib olan şimal dəmir yolu xəttinin bağlanması olmuşdur. Bunu 1994-1995–ci illər arasında azalma tendensiyası göstərən idxalat qrafikindən anlamaq mümkündür. 1990-1994-cü illər arasında inflasiya həddinin yüksək olma- sına xarici ticarətlə yaxından əlaqəsi olan bəzi bank və ya maliyyə qurumların açılması və fəaliyyət göstərmələri də səbəb olmuşdır. Sözü gedən illərdə yüksək faiz qarşılığı (Məsələn, ayda və faizə faiz tətbiqiylə 30%) əmanət toplayan bəzi qurum və quruluşlar fəaliyyət göstərməkdə idi. Xalqdan pul toplayaraq bu pullarla ölkəyə mal idxal edən bu müəssisələr, öz ticarət mərkəzlərində, dükkanlarında bu malları satmaqda idilər və öz üzvlərinə, daha doğrusu özlərinə əma- nət verən şəxslərə sözdə müxtəlif üstünlüklər təmin etməklə istehlakçıları çəkən bu müəssisələr, mallarını istədikləri qiymətdən satma və suni olaraq inflasiya səviyyəsini yüksəltmə imkanına sahib idilər. Đstədikləri qiymətdən satma imkanı verən faktor, idxalatın sadəcə bunlar tərəfindən reallaşdırılması, inflasiya səviyyəsini suni olaraq yüksəlmədəki məqsədləri əmanət qarşılığı ödədikləri faizlər idi. Ölkənin siyasi həyatında istiqrar əldə edildikdən, yəni 1994-cü ildən sonrakı illər Azərbaycanda demək olar ki bütün sahələrdə islahatların aparıldığı görülməkdədir. Təbii ki, islahatlar ilk başda iqtisadiyyat sahəsində aparılmağa başlamışdır. Bunların da öncülü BVF ilə bərabər hazırlanan 1995-1996 və 1998-2000 iqtisadi inkişaf proqramlarıdır. 318 Đqtisadi Đnkişaf proqramının ilk tətbiqatı olaraq ölkədə sərt pul siyasəti izlənməyə başladı. Tətbiq edilən bu siyasət qısa bir zamanda öz müsbət nəticəsini göstərdi. Belə ki, manatın dollar qarşısında 317 D.S.K.1998, s.7 318 Diyalog dergisi, 1997, s. 40 Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov arasındakı münasibət və Azərbaycan 181 dəyərini davamlı itirməsinin qarşısı alındı. Hətta bəzi zamanlarda manatın dollar qarşısında dəyər qazanması kimi hallara rast gəlindi. Amma, sərt pul siyasətinin müalicə edici siyasət olmadığına görə uzun dövrdə tətbiqi doğru deyildir. Çünki sərt pul siyasəti, gəlirlərin müəyyən bir ölçüdə tutularaq, məcmu tələbin limitlən- dirilməsidir. Bu eyni zamanda böyük ölçüdə işsizliyin ləğvinə də imkan verməməkdədir. Đqtisad nəzəriyyəsində Phillips əyrisi olaraq tanınan hadisə 1994-dən sonrakı Azərbaycanda özünü tam mənasıyla sübut etməkdədir: Şəkil: 14. Azərbaycanda 1994 –1998-ci Đllər Arasında Đnflyasiya Həddi və Đşsizlik -500 0 500 1000 1500 2000 23592 28314 31935 38306 42329 Unemployment (person) Enflation Level Qaynaq: D.S.K., 1998, s. 7 Bu əsnada iqtisadiyyatda istiqrarı təmin edici siyasətlər məcmu tələbi qarşılayacaq mal və xidmətlərin istehsalı, dolayısıyla, məcmu təklifin artırılması ola biləcəyini söyləmək lazımdır. Uzun dövrdə sərt pul siyasəti tətbiqinin doğru olmadığının bir sübutu, 1998-ci ildə ölkədə inflyasiyanın yerini deflyasiyaya burax- masıdır. Đnflasiya iqtisad siyasətlərində böyük olmadığı və ya dağı- dıcı olmadığı müddətcə iqtisadiyyatda bir təşviq olduğu, iqtisadiyyatı canlandırdığı, deflyasiyanınsa tam əks bir nəticə ortaya çıxardırğı Dr. Cihan Bulut, Nəsimi Kamalov Đnflyasiya, faiz, valyuta məzənnəsi arasındakı münasibət və Azərbaycan 182 söylənməkdədir. Azərbaycan kimi inkişaf etmə ehtiyacı duyulan ölkələrdə deflyasiyanın ortaya çıxması isə, iqtisadiyyatın bir az daha geriləməsi anlamını verməkdədir. Sərt pul siyasəti isə, bu nəticəni gətirməkdədir. 1994-cü ildən sonra böyük ölçüdə investisiyaların da istər vergi dərəcələrində düzəlişlər, istərsə də istiqrarın əldə edilməsiylə təşviq edildiyi görülməkdədir. “Əsrin Müqaviləsi” adı altında imzalanan neft kontraktları və bundan hərəkətlə ölkəyə axan xarici sərmayə ölkə iqtisadiyyatına müsbət yöndə təsir göstərməkdədir. Bu əsnada istər faiz dərəcələrinin azaldılması və müxtəlif sahələrdə kredit təmin etmədə yaradılan imkanlar (məsələn, kənd təsərrüfatı sektorunda) ölkədə yerli sahibkarları kapital qoymağa təş- viq etmişdir. Xarici kredit quruluşlarından əldə edilən kreditlərin iqtisadiyyata investisiya şəklində (əsasən infrastruktur sahəsinə investisiyalar olaraq) axması da böyümə və inkişaf proqramının uğurlarından sayılmaqdadır. 1995-ci ildə Milli Bank və Banklar haqqında qanunun qəbulu, sayəsində 1994-cü ildə 230-a yaxın Bankların sayı 1997-ci ildə 80-a endi. 319 Đnflyasiya üzərində oynayaraq pul qazanan bankların qanunla bu tip fəaliyyətlərinin qadağan olunması, bu zamana qədər onların gətirmiş olduqları mənfi nəticələri ortadan qaldıraraq, bazarın rahat- lamasını təmin etdi. Milli Bankın fəaliyyətlərinin qanuni olaraq müəyyənləşdiril- məsiylə, həqiqi mənada mərkəz bankçılığı funksiyasını yerinə yetirmə- sində sözü gedən qanunun çox böyük faydası olmuşdur. Bunu Milli Bankın əldə etdiyi rezerv miqdarı da göstərməkdədir. Belə ki, 1992-ci ildə 2 Mln. $ olan valyuta rezervlərinin 1998-ci ildə miqdarı 447 Mln. $ olmuşdur. 320 1995-ci ildən sonra Milli Bank həqiqətən də bazarda ortaya çıxan neqativ halların ortadan qaldırılması imkanına sahib olduğunu fəaliyyətləriylə sübut etmişdir. 319 Ercan Sancak, Azərbaycan Đqtisadiyyatı, Bakı, 1999, s. 77 320 Sancak, a.k. ə., s. 59 Yüklə 4,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|