Microsoft Word Dede-Qorqud-2-51

Dədə Qorqud ● 2014/I I                                                                      42 
Qədim zamanlarda, o vaxt ki, Tanrının dünyası qulyabanilər, ifritə-
lər, su pəriləri ilə dolu idi, çöllərin üzərindən isə bişmiş kəkliklər uçurdu, 
həmin dövrdə Noxud adında bir şah yaşayırdı.  
Ənənəvi formulları tədqiq edən folklorşünasların bu hadisə ilə bağlı 
müxtəlif fikirləri mövcuddur. Məsələn, N.M.Gerasimov “Rus sehrli nağıl 
formulları  (Ənənəvi  mədəniyyətin  stereotipliyi  və  variantlılığı  proble-
minə dair)” məqaləsində nağıl təkərləmələrini belə dəyərləndirirdi: “Elmi 
ədəbiyyatda  belə  bir  fikir  formalaşıb  ki,  nağıllara  məxsus  giriş  və  bitiş 
təkərləmələrindəki  qeyri-ciddilik  rəvayət  olunan  mətnin  real  gerçəkliyə 
qarşı qoyulmasından, yəni uydurma olmasından xəbər verir”. Lakin nəzə-
rə almaq vacibdir ki, təkərləmə öz “gülüş” xüsusiyyəti ilə hər şeydən ön-
cə nağılın ciddiliyini önə çəkir və dinləyicilərin diqqətini nağıl dünyasın-
da baş verənlərin uydurma olması fikrinə deyil, onun nə qədər sərhədsiz 
və real həyatdan uzaq olduğuna yönəldir” (6, 21). 
Folklorşünas alim O.Əliyevin də təkərləmələrlə bağlı özünəməxsus 
fikirləri var. O “Azərbaycan nağıllarının poetikası” adlı əsərində bu haq-
da  yazır: “Əsasən nağılın  bədii  formasını zənginləşdirməyə  xidmət edən 
təkərləmələr  dinləyiciləri  maraqlandırmaq,  fantaziya,  xəyal  aləminə  ke-
çid  üçün  zəmin  məqsədilə  işlədilir.  Ahəngdar  ifadəli,  məzhəkəli,  məz-
munlu təkərləmələr zaman keçdikcə  ağızdan-ağıza düşərək  xalq  nağılçı-
ları tərəfindən müxtəlif dəyişikliklərlə işlədilmişdir” (5, 95). 
Bir çox xalqların  nağıl  yaradıcılığındakı təkərləmələrə nəzər salar-
kən  aydın  olur  ki,  bütün  xalqların  nağıl  yaradıcılığında  təkərləmələrin 
funksiyası eynidir. Rumın, türk və rus nağıl təkərləmələrinin eyni funksi-
yanı icra etməsi qənaətinə gələn L.Q.Baraq bununla bağlı fikrini belə ifa-
də  edirdi:  “Türk,  rumın  və  rus  təkərləmələrindən  gətirilən  nümunələr 
göstərdi ki, təkərləmələrin nağıllardakı hadisələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur. 
Onlar yalnız dinləyicinin nağılı qavramaq üçün xüsusi bir əhval-ruhiyyə-
yə yüklənməsini təmin edir. Onların funksiyası aydındır: dinləyicinin şən 
təbəssümü,  yaxud gülüş partlayışı, söyləyici  və dinləyici arasında  imtim 
və sərbəstlik yaradır bu isə dinləyicinin uzun nağılı dinlənilməsi üçün zə-
min hazırlayır” (8, 43). 
Beləliklə, türk və slavyan nağıllarında başlanğıc formullarına nəzər 
saldıq.  Gətirdiyimiz  müqayisələrdən  də  aydın  olur  ki,  türk  sehrli  nağıl-
larındakı başlanğıc formulları slavyan sehrli nağıllarındakı başlanğıc for-
mullarından daha zəngindir. 
İşin  elmi  nəticəsi.  Məqalədə  başlanğıc-giriş  formullarının  türk  və 
slavyan sehrli  nağıllarındakı  semantik  xüsusiyyətləri  bir  sıra elmi-nəzəri 
mülahizələrlə əsaslandırılmışdır. 

---

Dədə Qorqud ● 2014/I I                                                                      43 
İşin elmi  yeniliyi. Məqalədə ilk dəfə olaraq zamanla, məkanla, həm 
zaman,  həm  də  məkanla  bağlı  giriş  formulları, təkərləməli  başlanğıc-giriş 
formulları türk və slavyan sehrli nağıl mətnləri əsasında öyrənilmişdir. 
İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədən folklorşünaslar, nağıl yaradıcı-
lığını araşdıran tədqiqatçılar faydalana bilər.  
  
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Azərbaycan nağılları. Beş cilddə. I cild. Bakı, 2005 
2. Azərbaycan nağılları. Beş cilddə. III cild. Bakı, 2005 
3. Azərbaycan nağılları. Beş cilddə. IV cild. Bakı, 2005 
4. Azərbaycan nağılları. Beş cilddə. V cild. Bakı, 2005 
5. Əliyev O. Azərbaycan nağıllarının poetikası. Bakı, 2001  
6.  Герасимов  Н.  Формулы  русской  волшебной  сказки  (К  проблеме 
стереотипности и вариативности традиционной культуры) // Советская ет-
нография. Москва, 1976, №5, с. 18-28 
7. Народные Русские сказки. из сб. А.Н. Афанасьева. Москва, 1976 
8. Рощияну Н. Традиционные формулы сказки. Москва, 1974 
9. Русские волшебные сказки Сибири. Новосибирск, 1981  
10.  Украинские  народные  сказки.  (Перевел  с  украинского  Г.Петни-
ков). Москва, 1955 
11. Boratav P.N. Zaman Zaman İçinde. 2 baskı. Ankara, 2009 
 
 
Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Muxtar İmanov 
 
 
 
 
 
 
 

---

Dədə Qorqud ● 2014/I I                                                                      44 
Əminə UĞURLU 
Türkiyə Cumhuriyyəti Hacettepe Universiteti  
Dil Öyrətimi Uyqulama və Araşdırma Mərkəzi 
e-mail: [e-mail] 
 
TÜRK NİNNİLƏRİNDƏKİ QOHUMLUQ ƏLAQƏLƏRİ İLƏ 
BAĞLI SÖZLƏR 
Xülasə 
Ninnilər –  laylalar  folklor  mətnlərinin  ən  qədim  janrıdır.  Laylalar  ananın  və  ya 
nənənin  –  ailədəki  qadınların  körpə  uşağı  yatırtmaq  üçün  beşik  başında  oxuduğu  nəğ-
mədir. Laylalar bayatı şəklində olur, lakin çox vaxt ona nəqarət hissəsi də əlavə edilir və 
“laylay”, “balam” ifadələri təkrarlanır.  
Dərgimizin  bu  sayında  təqdim  etdiyimiz  yazı ninnilərin  – laylaların mənalarını, 
qohum-əqrəbalarla bağlı xüsusiyyətlərini, ərin və ya arvadın qohumlarının dilindən söy-
lənən  laylaların  fərqli  cəhətlərini  nəzərə  çatdırır.  Qohum-əqrəbaların  da  adları  çəkilən 
laylalarda layla deyənin onlara münasibəti özünü açıq şəkildə büruzə verir. 
Məqalə Azərbaycan dilinə transliterasiya edilmiş, bu zaman mətnin sintaksisi ol-
duğu kimi qorunub saxlanılmışdır. Türkiyə türkcəsində baba, hala, yengə, kardeş, koca, 
karı və s. bu kimi kəlmələr müvafiq olaraq Azərbaycan dilində ata, bibi, qardaşın/əmi-
nin arvadı,  bacı/qardaş, ər,  arvad  və  s.  verilmişdir. Transliterasiyanın  qaydalarına zidd 
olsa da, bu sözlər Azərbaycan dilində baba, xala, yengə, qardaş, qoca, qarı və s. bu kimi 
yanlış mənaları ifadə etdiyindən onların tərcüməsi verilmişdir. 
Açar sözlər: ninni, qadın, qohumluq, körpə 
 
THE WORDS DEALING WITH THE FAMILY TIES IN  
TURKIC LULLABIES 
Summary 
Lullabies – cradle songs are the most ancient genre of folk text. Lullabies are the 
songs that a mother or a grandmother – the women in the family sing in order to put to 
sleep the baby. Lullabies are in the form of bayati (quatrains) but most of the time the 
refrain part is added to it and the expressions such as: “laylay”, “balam” (baby) are re-
peated.  
In  this  issue  of  the  magazine  the  presented  article  takes  into  account  the 
meanings of lullabies, the features dealing with the relatives, different features of lulla-
bies singing by relatives  of husband or a wife. In the lullabies where the names of the 
relatives are mentioned the attitude of lullaby singer to them are obviously seen.  
The  article  is  transliterated  into  Azerbaijani  language,  meantime  the  syntax  of 
the text is kept. The words such as “baba”, “hala”, “yenge”, “kardesh”, “koja”, “kari” in 
Turkic  language  are  given  as  father,  aunt,  the  wife  of  brother/uncle,  sister/brother, 
husband, wife in according to Azerbaijani language. Though it is contrary to the rules of 
transliteration  as  these  words  mean  the  incorrect  meanings  such  as:  grandfather,  aunt, 
wife of one’s brother, brother, husband, wife in Azerbaijani language, their translitera-
tion is given.  
Key words: lullaby, woman, kinship, baby 
 
 

---