Metodologiyasi

Ковальчснко Д .И . Методы исторического исследования. — М.: Наука.
2003. С .204—205.
207

---

l.K o v a lch e n k o to m o n id a n ta k lif etilg an g u ru h la r (tnrlar) dc- 
d u ktiv yo n d ash u v va n aza riy ta h lil jih a tla ri b ilan ajralib turadi. 
Sifat xususiyati b ilan a n iq la s h tiris h n in g belgilari ajratib ko'rsa- 
tilib, ta d q iq o t o b y ek tin in g u yoki bu tipga m an su b lig in i aniqlash 
m u m k in ek an lig i t a ’k id la n ad i. Bu yondashuv keyinchalik un- 
ga m a te m a tik u slu b la rn i tad q iq o t ja ra y o n id a q o ‘llash u ch u n asos 
b o 'lib x iz m at q ilgan edi.
Tarix fani tadqiqotlarida tizimli uslub. 
T arix iy -tizim li uslub 
ta­
rix fani ta d q iq o tla rid a m a te m a tik uslu b larn i va m o d ellash tirish n i 
q o 'llash b ilan b o g 'liq h o ld a q o ‘llan ila b o sh lan d i. M azk u r uslub 
tu rli d arajad ag i ijtim o iy -tarix iy tiz im la rn in g m avjudligidan kelib 
c h iq q a n h o ld a ish lab ch iq ilg a n b o 'lib , v o q elik n in g asosiy kom p o- 
n en tlari (tark ib iy q ism la ri) - individual va ta k ro rla n m a s h o d isa­
lar, voqealar, ta rix iy v aziy atlar va ja ra y o n la r ijtim oiy tiz im la r sifa­
tid a k o 'rib ch iq ilad i. U la rn in g b arch asi vazifalari va b ir jaray o n d a 
so d ir b o 'lish (n am o y o n b o 'lish ) k etm a-k etligi jih a td a n b ir-b iri b i­
lan c h a m b a rc h a s b o g 'liq b o 'lad i. Bu u slu bd an foy d alan ishn in g
d astlab k i b o sq ich id a ta d q iq etilayotgan tiz im n i tiz im la r u m u m iy - 
lig idan va u n in g ta rk ib id a n ajratib o lish kerak. Tadqiq etilay ot­
g an tiz im ajratib (belgilab) o lin g a n d a n so 'n g u n i tu z ilish jih a td a n
ta h lil q ilish va tiz im la rn in g tu z ilish i h a m d a tarkibiy q ism lari- 
n in g o 'z a ro b o g 'liq lig in i an iq lab olish kerak b o 'lad i. Bu ja ra y o n ­
d a m an tiq iy va m a te m a tik u slublar q o 'lla n ila d i. Ik k in c h i bos- 
q ic h d a o 'rg a n ila y o tg a n tiz im (tu zilish )n in g shu tizim (tuzilish) 
ga m a n su b b o 'lg a n u m u m iy tizim (tu zilish) b ilan bog'liqligi va 
u n in g ta rk ib iy q ism id ag i o 'r n i va vazifaviy m o h iy ati h am d a a h a - 
m iyati a n iq la n a d i. M a z k u r uslubni ta rix iy ta d q iq o tla r ja ra y o n id a 
q o 'Ila s h n in g m u rak k ab lig i sh u n d a k i, ijtim oiy tiz im la rn in g m u ­
ra k k ab tu z ilish g a ega ek an lig i va od d iy tiz im (tu zilish )d an m u ­
ra k k ab tiz im (tu zilish )larg a (tu ra r jo y — q ish lo q — viloyat kabi) 
o 'tib b o rish ja ra y o n la rid ir. T ad q iq o tlar ja ra y o n id a ag ar h o d isalar- 
n in g m o h iy a tin i yoritish yoki an iq lash im k o n i b o 'lm ag an ho l­
d a u m u m fa n u slublari va m axsus ta rix iy u slu b la rd an foydalanish 
tavsiya etilad i. S in x ro n ta h lild a n isb atan k o 'p ro q sam araga erish i-
208

---