Mavzu: Tuproqning filtirlash xususiyati
Yüklə 58,6 Kb.
|
|
Mavzu: Tuproqning filtirlash xususiyati Reja; 1.Tuproqning filtirlash xususiyati haqida 2.Tuproq turlari Himoya-filtrlovchi materialning teshiklari suv oqimini erkin o'tkazib yuboradi, ammo qattiq zarralarni ushlab turadi. Tuproqning qatlamlari kuchli gidravlik faollik davomida ham ajralib turadi, yuvilmaydi va aralashmaydi, konstruksiyaning ko`tara olishlik qobiliyati zaiflashmaydi. Geokompozitlarda va drenaj quvurlarda Typar® SF himoya-filtrlovchi materiallardan foydalanishning afzalliklari: Tiqilib qolish yoki loyqalanishni oldini oladi; Oddiy va tez o`rnatiladi; Donador materiallarning yuvilishini bartaraf etadi; Quvursiz drenajlarni o`rnatish imkoniyati mavjud; Drenaj konstruksiyani ko`ndalang kesimini kamaytirish imkoni mavjud. Drenajning butun maydoni bo`ylab drenaj qatlamlarining filtrlovchi xususiyatlarini bir maromliligini ta`minlaydi. ralashmaydi, konstruksiyaning ko`tara olishlik qobiliyati zaiflashmaydi. Tuproqning juda mayda zarralari himoya-filtrlovchi material chegarasida o`tuvchi ko`prik karkasini yaratib, Typar® SF filtri orqali to`siqsiz o`tadi. Ko`prik karkasini tuproq bilan tutashuv joyida vaqt o`tib tabiiy tuproqli filtr hosil bo`ladi. Ushbu jarayonlarning Typar® SF himoya-filtrlovchi materialning noyob filtrlovchi xususiyatlari bilan majmuasi drenaj konstruksiyasini uzoq vaqt va ishonchli ishini ta`minlaydi. Himoya-filtrlovchi materialning filtrlovchi xususiyatlari 20 kN/m2 va 200 kN/m2 yuklamalarda teshiklarning o`lchami 090w, VH50 o`tkazuvchanligi va suv o`tkazuvchanligi bilan aniqlanadi. Geotekstil filtrlarga talablar: Tashqi yuklama va bosimdan qat`i nazar geotekstil filtr siqilmaydigan va doimiy filtrlovchi xususiyatlarga ega bo`lishi kerak; Tuproq zarralarini drenaj qatlamlariga tushishini bartaraf etish uchun polotnoning teshiklari yetarlicha kichik bo`lishi kerak; Polotnoning suv o`tkazuvchanligi suvni o`tishiga to`sqinlik qilmasligi kerak va drenajga yondosh tuproq qatlamining suv o`tkazish qobiliyatidan katta bo`lishi kerak; Polotno yuzasida teshiklarning shakli, o`lchami va taqsimlanishi tuproq teshiklarini tuzilmasiga va taqsimlanishiga imkon qadar yaqin bo`lishi kerak. Birlamchi suv o`tkazuvchanligini saqlab qolish uchun materialda tuproq zarralarini filtrlash yo`li minimal bo`lishi kerak. Mavzu: Axlatlarni yig’ish normalari va klassifikatsiyasi Reja; Axlatlarni yig’ish va saqlash qoidalari Chiqindilar va ularning ijtimoiy jihatlari Axlatlarni klassifikatsiyasi Har qanday ishlab chiqarish, metallurgiya, muhandislik, oziq-ovqat, neft-kimyo va boshqa ixtisosliklarda, keyinchalik ularni yo'q qilish uchun chiqindilarni yig'ish va saqlash qoidalari mavjud. Ushbu talablar ishlab chiqarishning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda tuziladi, ammo bir qator umumiy normalar mavjud. Bularning barchasi chiqindilarni boshqarishni boshqarish, uni xavfsiz va samarali qilish imkonini beradi. Korxonada chiqindilarni va axlatni yig'ish va saqlashni tartibga soluvchi barcha qoidalar qonun bilan tartibga solinadi. Buni boshqaradigan asosiy hujjat SanPiN 2.1.7.728 -99 bo'lib, unda barcha qoidalar ko'rsatilgan. Bundan tashqari, sanoat chiqindilarini saqlash va yig'ish bo'yicha talablar 1999 yilda qabul qilingan "Aholining sanitariya-epidemiologik farovonligi to'g'risida" Federal qonuni asosida ishlab chiqilgan, 2017 yilda o'zgartirilgan va to'ldirilgan. Ushbu qonunning 22-moddasida ishlab chiqarish chiqindilarini yig'ish va saqlashga qo'yiladigan talablar ko'rsatilgan. Qonunchilikda belgilangan barcha talablar sog'liqni saqlash muassasalari, chiqindilarni yig'ish va tashish bilan bevosita shug'ullanadigan korxonalar, xavfli chiqindilarni yo'q qilishga ixtisoslashgan ob'ektlar uchun dolzarbdir. Chiqindilarni yig'ish va tashishning umumiy qoidalari Chiqindilarni yig'ish va keyinchalik tashish uchun ishlatiladigan barcha usullar tabiiy muhitni ifloslanishiga yo'l qo'ymaslik uchun xavfsiz bo'lishi kerak. Chiqindilarni boshqarish bo'yicha asosiy qoidalar quyidagilar: korxona ishlaydigan barcha xavfli moddalar va chiqindilarni yuqori darajada tahdid bilan hisobga olish; chiqindilar miqdori va ularni yo'q qilish bo'yicha hisobot hujjatlarini o'z vaqtida taqdim etish; chiqindilarni vaqtincha saqlash uchun yig'iladigan binolarni jihozlash; xavfli chiqindilar uchun maxsus muhrlangan idishni kerakli belgilar bilan shikastlanmasdan foydalaning; materiallar faqat belgilangan joylarda axlat bilan to'ldirilgan maxsus transport vositalarida tashilishi kerak; yiliga bir marta chiqindilarni yig'adigan va tashiydigan ishchilar uchun T / V bo'yicha trening o'tkazing. Axlat yig'ish qoidalari Chiqindilarni yig'ish va ularni keyingi saqlash korxona xodimlari tomonidan ma'lum bir sxema bo'yicha amalga oshiriladi. Shunga ko'ra, mas'ul shaxslar oldindan tuzilgan reja asosida harakat qilishlari kerak. Ular axlat yig'ish uchun uskunalar va ularni saqlash uchun idishlarga egalik qilishlari kerak: muhrlangan bir martalik sumkalar; yumshoq idishlar; qayta ishlatiladigan tanklar; qattiq idishlar (xavfli, o'tkir va mo'rt chiqindilar uchun). Vagonlar binolardan chiqindilarni tashish va ularni mashinaga yuklash uchun ishlatiladi. Atrof-muhit ifloslanishini oldini olish uchun chiqindilar bilan ish olib boradigan odamlar jihozlarni va idishning butunligini muntazam tekshirib turishlari kerak. Chiqindilarni tashish qoidalari Chiqindilarga ega bo'lgan har bir korxona chiqindilarni tashishda ikkita qoidaga amal qilishi shart: birinchisi - chiqindilarni yo'q qilishning muntazamligi; ikkinchisi - chiqindilarni va xavfli moddalarni yo'qotmaslik uchun transport xavfsizligini ta'minlash. Bundan tashqari, har bir chiqindi turi uni keyinchalik yo'q qilishga imkon beradigan pasportga ega bo'lishi kerak. Chiqindilarni tashiydigan barcha avtoulovlarda avtoulov aniq nima olib o'tayotganini ko'rsatadigan maxsus belgilar bo'lishi kerak. Haydovchilar xavfli chiqindilarni tashishda yuqori malakaga va malakaga ega bo'lishlari kerak. Tashish paytida ular chiqindilarni hujjatlari bilan ta'minlashlari va xom ashyoni o'z vaqtida yo'q qilish uchun ob'ektga olib kelishlari shart. Axlatni yig'ish va tashish bo'yicha barcha qoidalarga rioya qilgan holda, kompaniya nafaqat qonunchilikka rioya qiladi, balki eng muhimi - atrof-muhit ifloslanishining oldini oladi. Bugungi kunda dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda. Tahlillar shuni koʻrsatadiki, soʻngi yillarda maishiy va sanoat chiqindilari yildan-yilga koʻpayib boryapti. Ayniqsa, XXI asrda maishiy chiqindilar hajmining oʻsishi ekologik barqarorlikka juda katta salbiy taʼsir koʻrsata boshladi. Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligini taʼminlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, sanitariya va ekologik holatni yaxshilash borasida izchil ishlar olib borilmoqda. Ishlab chiqarish sohalarini zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash va qayta jihozlash natijasida atmosferaga chiqarilayotgan zararli moddalarning miqdori 2,1-martaga, oqava suvlarning tashlanishi 2-martaga kamaydi. Shu bilan birga, bu borada oʻtkazilgan tahlil natijalari atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat funksiyalarini amalga oshirishda kompleks yondashuv va strategik rejalashtirishning mavjud emasligi, shuningdek, qoʻyilgan vazifalarni samarali bajarish uchun tabiatni muhofaza qilish organining vakolatlari yetarli emasligidan dalolat beradi. Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishlarini belgilash, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlari profilaktikasi, ularni aniqlash va oldini olishning samarali mexanizmlarini joriy etish, respublika aholi punktlarining sanitariya va ekologik holati uchun davlat organlari, xoʻjalik yurituvchi subyektlar rahbarlari va fuqarolarning shaxsiy javobgarligini kuchaytirish Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Qoʻshma qarori bilan tasdiqlangan “Toʻgʻridan-toʻgʻri amal qiluvchi qonunlarda tizimlashtirilishi va unifikatsiya qilinishi lozim boʻlgan qonun hujjatlarini qayta koʻrib chiqish boʻyicha «Yoʻl xaritasi”ga kiritilgan yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasida oʻz aksini topgan. Mazkur hujjat chiqindilar boʻyicha muammolarni hal etishda amalga oshiriladigan ishlarning strategik yoʻnalishi va muvofiqlashtirishning asosi boʻlib xizmat qiladi. Bu jarayonda asosiy eʼtibor avvalo, chiqindilarni boshqarish sohasidagi davlat siyosatini va harakatlar samaradorligini oshirishga va ularni qisqartirishga, imkon darajasida ulardan qayta foydalanish hamda ikkilamchi qayta ishlashga qaratilgan. Chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish hamda chiqindilarga oid ekologik siyosat yuritish maqsadida amaldagi bir qancha normalarning eskirgani sababli yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi ishlab chiqilmoqda. Qonunning asosiy vazifasi chiqindilarning fuqarolar hayotiga va sogʻligʻiga, atrof-muhitga zararli taʼsirining oldini olish hamda chiqindilar hosil boʻlishini kamaytirishdan iboratdir. Shuningdek, qonun loyihasida chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish borasida aniq vakolatli davlat organini belgilash koʻzda tutilmoqda. Mulkchilik shaklidan qatʼiy nazar, sohada faoliyat koʻrsatayotgan yuridik shaxslarga shart-sharoit yaratib berish, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, maishiy roʻzgʻor chiqindilarini utilizatsiya qilishni tashkil etgan holda atrof-muhitga, insonlar sogʻligʻi va mulkiga salbiy taʼsirini kamaytirish bilan bogʻliq meʼyorlar belgilanyapti. Chiqindilarni qayta ishlash sohasini rivojlantirishda iqtisodiy usullardan foydalanishni yoʻlga qoʻyish, xorijiy investitsiyalarga yoʻl ochish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hisobiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etishning huquqiy asoslarini mustahkamlash maqsadga muvofiqdir. — Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligini himoyalash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni taʼminlashga yoʻnaltirilgan islohotlar yana-da izchil davom etishi, chiqindilar boʻyicha muammolarni hal etishda amalga oshiriladigan ishlarning huquqiy asoslari mustahkamlanishi fraksiyamiz elektorati manfaati nuqtayi nazaridan muhim ahamiyatga egadir, – deydi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri oʻrinbosari, Ekologik partiyasi fraksiyasi rahbari B.Alixonov. – Hozirda mazkur qonun loyihasini yana-da takomillashtirish ishlari olib borilmoqda. Yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun mamlakatimizda ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari takomillashtirishga, chiqindilar qayta ishlanishi rivojiga, eng muhimi, ekologik madaniyatning yuksalishiga xizmat qiladi. Mavzu: Qatti chiqindilarni tozalash Reja: 1.Sanoat qattiq chiqindilarini ajratib olish 2. Sanoat qattiq chiqindilarini qayta ishlash 3. qattiq chiqindilarni qayta ishlash muamolari Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi.Ilmiy-texnik taraqqiyot sanoat korxonalarida texnikani, ishlab chiqarish texnologiyasini uzluksiz takomillashtirishda, ijtimoiy mehnat mahsuldorligining o’sishiga va ish sharoitlarining yaxshilanishiga olib keluvchi mehnatni va boshqarishni tashkil etishda namoyon bo’ladi. Texnologik jarayonlar o’zgaruvchan bo’lib, texnika taraqqiy etgan sari to’xtovsiz ravishda ratsionallashtirib boriladi. Chiqindilarni o’z vaqtida yig’ishtirib olib, zararsizlantirilsa, qayta ishlansa, aholiga maqbul sharoit yaratilib, ekologik xavfsizlik ta’minlangan bo’lar edi. Shahar yoki hudud miqyosida chiqindilarni yig’ib olish tizimini takomillashtirilish tegishli xizmatlar faoliyatini muvofiqlashtirishga bog’liq. Zamonaviy va samarali boshqariladigan chiqindilarni yig’ib olish tizimi fuqarolar orasida kasallanishning oldini olish bilan birga ularning yashash va mehnat qilish sharoitlarini yaxshilaydi. Hozirgi vaqtda, respublikada chiqindilarni boshqarishning asosiy usuli ularni o’z vaqtida yig’ib olish, maxsus chiqindi xonaga tashib ketish va belgilangan maydonda joylashtirishdan iborat. Chiqindilar hosil bo’lgan joyga, morfologik tarkibiga ko’ra uch turga bo’linadi: maishiy chiqindilar yoki uy-joy fondida hosil bo’lgan chiqindilar; sanoat chiqindilari yoki ishlab chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilar; qishloq xo’jaligi chiqindilari, yani qishloq xo’jaligi mahsulotlarini etishtirishda hosil bo’ladigan chiqindilar; Ma’lumki, chiqindilar muammosini hal qilishga sarflanadigan umumiy xarajatlarning yarmidan ko’pi, odatda, ularni yig’ib olish va tashib ketish xarajatlarini tashkil qiladi. Ammo chiqindilarni yig’ib olish ishlarining samarali va rejali tashkil qilishini atrof-muhit toza saqlanishi bilan birga va iqtisodiy foydaga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi” va “Chiqindilar to’g’risidagi” qonunlarga muvofiq chiqindilarni boshqarishni davlat tomonidan muvofiqlashtirish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kegashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari hamda maxsus davlat vakolatlari doirasida amalga oshiriladi. So’nggi yillarda respublikada vujudga kelgan ekologik vaziyatning tahlili shuni ko’rsatmoqdaki, chiqindilar atrof tabiatning xavfli ifloslanishiga va aholi salomatligiga jiddiy xavf tug’dirmoqda. 2004-yilda “O’zgidromet” tomonidan maishiy chiqindixonalarda hosil bo’layotgan gazlar o’rganib chiqildi va hisob-kitoblarga ko’ra Respublikadagi chiqindixonalarda hajmi 274 ming tonna metan gazi hosil bo’lishi aniqlandi. Metan gazi atmosferaga ta’siri koeffitsiyenti 21 ga teng bo’lsa, uning zararli ta’sirini tasavvur qilish qiyin emas. O’zbekiston Respublikasida 2001-yilgacha shahar va tuman markazlarida davlat miqyosda muvofiqlashtiriladigan chiqindilarni boshqarish tizimi sobiq kamunal xizmat ko’rsatish vazirligi tasarrufidagi maxsus avtokorxonalardan iborat bo’lgan. Mazkur vazirlik respublika bo’yicha yagona texnikaviy siyosatni shakllantirib korxonalarning faoliyatini muvofiqlashtirib borgan. Vazirlik tugatilib, korxonalar bevosita mahalliy hokimliklarga bo’ysundirildi. Shu bilan birga, soha faoliyati bo’yicha monitoringni olib borish “O’zkommunxizmat” agentlikning vakolatlaridan chiqindilar muammosi olib tashlanganiga qaramay monitoring ishlari davom ettirilmoqda. 2008-yilning 1 yanvar holatiga respublikada chiqindilarni boshqarish maxsus avtokorxonalarda jami 2228 ta mashina va mexanizmlar mavjud bo’lgan (2001-yilda ularning soni 3472 ta edi). Shundan chiqindilarni yig’ib tashish foydalanadigan kuzov hajmi 7 m3 lik mashina bo’lgan. Hisob-kitoblarga ko’ra, kuzov hajmi 7 m3 lik 1065 ta mashinalarga bo’lgan ehtiyoj 2245 tani, 10 m3 hajmlik mashinalarga ehtiyoj 1684 tani tashkil qiladi. Dastlabki baho ko’rsatmoqdaki, shaharlardagi korxonalar ehtiyoyojiga ko’ra 47-63% maxsus mashinalar mavjud.Maxsus mashinalar oxirgi marta markazlashgan holda 1994 yilda Rossiyadan keltirilgan, ularning foydalanish muddati 5,5 yil bo’lgani uchun foydalanish muddatini o’tab bo’lgan. So’ngi yillarda “Samavto” korxonasidagi chiqindi tashish mashinalar ishlab chiqarila boshlandi va Navoiy, Samarqand, Nukus, Namangan shaharlari korxonalariga yetkazib berildi. Olib borilgan monitoringlar shuni ko’rsatmoqdaki, 1997-2004 yillarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib tashish hajmi kamayib borgan. Bunga yuqorida qayd etilgan mashinalarning etishmasligi sababdir. Hosil bo’lgan maishiy chiqindilar to’liq hajmda tashib ketilmasa, demak, shahar va tuman markazlarida qolgan. Buning oldini olish uchun mahalliy hokimliklar mavjud avtokorxonalar transportini jalb qilib chiqindilar tashib ketini ta’minlamoqdalar. Monitoring natijalariga ko’ra, respublika shahar va tuman markazlarida yiliga 10-13 mln m3 maishiy chiqindilar to’planadi, hisob-kitoblarga ko’ra, 1996-yilda 9510 ming m3, 2004-yilda 3489 ming m3, 2007-yilda 7974 ming m3 maishiy chiqindilar tashib ketilgan. Hozirgi kunda respublikada amalda bo’lgan chiqindixonalarni loyihalashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tasdiqlangan me’yoriy hujjatga asosan shahar va tuman markazlari uchun tashkil qilingan maishiy chiqindixonalar loyihaviy foydalanish muddati kamida 15 yilga mo’ljallangan bo’lishi kerak.Chiqindixonada mo’ljallangan mashina va mexanizmlarning turiga ko’ra, aholidan hosil bo’ladigan chiqindilar miqdori me’yori va chiqindixonaning loyihaviy xizmat muddati, aholi soni, chiqindilarni jipslashtirish darajasiga ko’ra chiqindixonaning umumiy maydoni aniqlanadi. Loyihaviy quvvati yillik qabul qilinadigan maishiy chiqindilar hajmi bilan belgilanadi (30, 60, 120, 180, 240 ... 3000 m3/yil). Chiqindixonaning asosi inshooti chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish uchastkasi yillik hajmidan kelib chiqib umumiy maydonining 85-95% ini tashkil qilishi lozim.Chiqindixona maydoni keltirilgan chiqindilarni joylashtirish navbatlariga (kartalariga) ajratib har bir karta balandligi 2-2,5 metrdan 2-3qavat va joyiga qarab joylashtiriladi. Ishlab chiqarish xo’jalik inshoot va binolar chiqindixonaning chiqindilarini qabul qilish quvvatiga ko’ra 0,3-1 gektar miqdorida bo’ladi. So’ngi ma’lumotlarga ko’ra respublikada 182 ta tuman markazi va shaharda maishiy chiqindixonalar mavjud, shundan 142 tasi davlat, 40 tasi nodavlat korxonalar tasarrufida. Davlat tasarrufidagi korxonalar foydalanishida chiqindilarning umumiy maydoni 919,2 gektarni, xususiylashtirilgan korxonalar va yangi tashkil etilgan xususiy korxonalar foydalanishida 245,1 gektarni tashkil qiladi. Shundan tegishlicha jami 629,2 va 151,8 gektar maydon foydalanishda, ya’ni chiqindilar joylashtiriladi. Chiqindilarning loyihaviy quvvati 34,5 mln m3, shundan davlat tasarrufidagi korxonalar chiqindixonalarning quvvati 27,4 mln m3, xususiy korxonalar tasarrufidagi chiqindixonalarning quvvati 6,8 mln m3. Mavjud chiqindilarning umumiy perimetri taxminan 101,1 km bo’lsa, ma’lumotga ko’ra 7,5 km devor bilan o’ralgan. 38 ta chiqindixonada chiqindi tashish mashinalari keltirilgan chiqindilarni qabul qilish va joylashtirish bo’yicha nazorat punkti, atigi 17 ta chiqindixonada tarozi mavjud. 2006-yilda chiqindixonalarda jami 6684,6 ming m3, 2007-yilda 7973,8 ming m3 maishiy chiqindi keltirilib joylashtirilgan. Jami 1996-yildan 2007-yilgacha chiqindixonalarda 69176 ming m3 chiqindilar to’plangan. Respublikada tasdiqlangan me’yorda bir kishidan 0,9-1,5 m3, o’rtacha 1,2 m3 hosil bo’lishi qabul qilingan va bir yilda jami 12 mln m3 maishiy chiqindi hosil bo’lishi mumkin. Ma’lumotlarga ko’ra joylarda hosil bo’lgan maishiy chiqindilarni yig’ib, tashish tegishli hisob-kitob va hisobot yo’lga qo’yilmagan. Maishiy chiqindixonalarda ishlarni sifatli va o’z vaqtida tashkil qilish uchun tegishli mashina va mexanizmlar mavjudligi ahamiyatga ega. Demak, 182 ta chiqindixonada me’yorlarga ko’ra ishlarni tashkil qilish uchun jami 546 ta turli quvvatga ega buldozer, 182 ta shibbalash mashinasi zarur. Agar chiqindilarni ustidan 15-20 sm qalinlikda toza tuproq solish uchun chiqindixona hududida tuproq olish joyi bo’lmasa, tuproqni tashib olib kelish uchun tegishli ekskavator va ag’darma yuk mashinasi ham kerak bo’ladi. 182 ta chiqindixonadan 17 tasida tarozi mavjud bo’lganligi uchun 165 ta chiqindixonaga tarozi o’rnatish, 38 tasida nazorat punkti bo’lgani uchun 144 tasida nazorat punkti qurish kerak. Chiqindixonalarga begonalar kirishi chek qo’yish uchun 93,6 km perimetrda devor ko’tarish lozim. Rossiyaning Novokuznestk shahrida umumiy maydoni 59 gektarlik yangi chiqindixona qurulishi uchun 250-300 mln.rubl ajratildi, bir gektarining qurulishi o’rtacha 188 ming AQSh dollarni tashkil qiladi. Permda esa umumiy maydoni 10,5 gektarlik chiqindixonaning qurilishiga 113,97 mln rubl ajratilgan, bir gektarga o’rtacha 402 ming AQSh dollar sarflanadi. Chiqindixonada 30 kishi ishchi xizmatchilarning ishlashi mo’ljallangan. AQSh da bir gektar chiqindixonaning qurulishiga o’rtacha 4 mln. dollar sarflanadi. Respublikadagi hosil bo’lgan ahvolni yaxshilash uchun birinchi navbatda sanitariya tozalash korxonalarida va chiqindixonalarida hisob-kitob va hisobotni yo’lga qo’yish sanitariya tozalash korxonalarini zarur maishiy chiqindi tashish maxsus mashinalar bilan, chiqindixonalarni tegishli texnika bilan ta’minlash, xodimlar malakasini oshirish, shu sohaga oid me’yoriy huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish zarur.Yirik shaharlarda maishiy va sanoat chiqindilarni qayta ishlashni rivojlantirish chiqindixonaga tashib keltiriladigan chiqindilar kamayishiga olib keladi.Qayt etilgan ishlarni amalga oshirish uchun chiqindilarni boshqarish tizimini takomillashtirish dasturi loyihasi ishlab chiqilib, tasdiqlanishi chet el investistiyalari jalb qilinishi lozim. Ma`lumki, Asaka avtomobil zavodining yillik ishlab chiqariladigan “Tiko”, “Damas” va “Neksiya” tamg`ali avtomobillari miqdori 200 ming donani tashkil etadi. Zavodning asosiy ishlab chiqarish ob`ektlari -instrumental tsexi, presslash tsexi, payvanlash tsexi, yig`ish tsexi va bo`yash tsexi hisoblanadi. Zaharli chiqindilarning asosiy miqdori bo`yash tsexida va zavoddagi har ikkala qozonxonalarda paydo bo`ladi. Bo`yash tsexidagi quritish o`choqlarida yong`inni avtomatik boshqarish sistemalari mavjud bo`lib, ular yoqilg`i sarfini va chiqindilar miqdorini kamaytirish imkonini beradi. Zavod korxonalarida toluol va bo`yoq zarrachalarini yondirib yuborish qurilmalari mavjud bo`lib, ularda quruq tsiklonlar va Venturi skrubberlari o`rnatilgan. Mavzu: Sanoat chiqindilarini qayta ishlash Reja; 1. Sanoat korxonalardan chiqadigan chiqindi turlari. 2.Sanoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilarni muqdorini kamaytirish chora tadbirlari. 3. Sanoat korxonalari barqaror rivojlanish dasturiga o’tkazish. Bugungi kunda dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda. Tahlillar shuni koʻrsatadiki, soʻngi yillarda maishiy va sanoat chiqindilari yildan-yilga koʻpayib boryapti. Ayniqsa, XXI asrda maishiy chiqindilar hajmining oʻsishi ekologik barqarorlikka juda katta salbiy taʼsir koʻrsata boshladi.Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligini taʼminlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, sanitariya va ekologik holatni yaxshilash borasida izchil ishlar olib borilmoqda. Ishlab chiqarish sohalarini zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash va qayta jihozlash natijasida atmosferaga chiqarilayotgan zararli moddalarning miqdori 2,1-martaga, oqava suvlarning tashlanishi 2-martaga kamaydi.Shu bilan birga, bu borada oʻtkazilgan tahlil natijalari atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat funksiyalarini amalga oshirishda kompleks yondashuv va strategik rejalashtirishning mavjud emasligi, shuningdek, qoʻyilgan vazifalarni samarali bajarish uchun tabiatni muhofaza qilish organining vakolatlari yetarli emasligidan dalolat beradi.Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining ustuvor yoʻnalishlarini belgilash, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlari profilaktikasi, ularni aniqlash va oldini olishning samarali mexanizmlarini joriy etish, respublika aholi punktlarining sanitariya va ekologik holati uchun davlat organlari, xoʻjalik yurituvchi subyektlar rahbarlari va fuqarolarning shaxsiy javobgarligini kuchaytirish Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Qoʻshma qarori bilan tasdiqlangan “Toʻgʻridan-toʻgʻri amal qiluvchi qonunlarda tizimlashtirilishi va unifikatsiya qilinishi lozim boʻlgan qonun hujjatlarini qayta koʻrib chiqish boʻyicha «Yoʻl xaritasi”ga kiritilgan yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasida oʻz aksini topgan. Mazkur hujjat chiqindilar boʻyicha muammolarni hal etishda amalga oshiriladigan ishlarning strategik yoʻnalishi va muvofiqlashtirishning asosi boʻlib xizmat qiladi. Bu jarayonda asosiy eʼtibor avvalo, chiqindilarni boshqarish sohasidagi davlat siyosatini va harakatlar samaradorligini oshirishga va ularni qisqartirishga, imkon darajasida ulardan qayta foydalanish hamda ikkilamchi qayta ishlashga qaratilgan. Chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish hamda chiqindilarga oid ekologik siyosat yuritish maqsadida amaldagi bir qancha normalarning eskirgani sababli yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi ishlab chiqilmoqda. Qonunning asosiy vazifasi chiqindilarning fuqarolar hayotiga va sogʻligʻiga, atrof-muhitga zararli taʼsirining oldini olish hamda chiqindilar hosil boʻlishini kamaytirishdan iboratdir. Shuningdek, qonun loyihasida chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish borasida aniq vakolatli davlat organini belgilash koʻzda tutilmoqda. Mulkchilik shaklidan qatʼiy nazar, sohada faoliyat koʻrsatayotgan yuridik shaxslarga shart-sharoit yaratib berish, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, maishiy roʻzgʻor chiqindilarini utilizatsiya qilishni tashkil etgan holda atrof-muhitga, insonlar sogʻligʻi va mulkiga salbiy taʼsirini kamaytirish bilan bogʻliq meʼyorlar belgilanyapti. Chiqindilarni qayta ishlash sohasini rivojlantirishda iqtisodiy usullardan foydalanishni yoʻlga qoʻyish, xorijiy investitsiyalarga yoʻl ochish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hisobiga zamonaviy texnologiyalarni joriy etishning huquqiy asoslarini mustahkamlash maqsadga muvofiqdir. Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligini himoyalash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni taʼminlashga yoʻnaltirilgan islohotlar yana-da izchil davom etishi, chiqindilar boʻyicha muammolarni hal etishda amalga oshiriladigan ishlarning huquqiy asoslari mustahkamlanishi fraksiyamiz elektorati manfaati nuqtayi nazaridan muhim ahamiyatga egadir, – deydi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri oʻrinbosari, Ekologik partiyasi fraksiyasi rahbari B.Alixonov. Hozirda mazkur qonun loyihasini yana-da takomillashtirish ishlari olib borilmoqda. Yangi tahrirdagi “Chiqindilar toʻgʻrisida”gi qonun mamlakatimizda ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari takomillashtirishga, chiqindilar qayta ishlanishi rivojiga, eng muhimi, ekologik madaniyatning yuksalishiga xizmat qiladi. Chiqindilarni qayta ishlash chiqindilarni boshqarish siyosatida eng muhim chora-tadbirlardan biri hisoblanadi. Soʻnggi yillarda mamlakatimizda chiqindilarni qayta ishlash masalasiga alohida eʼtibor berilmoqda. Maʼlumot uchun: Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan joriy yilning 2-fevral kuni chiqindilar bilan ishlash tizimini takomillashtirish va hududlardagi ekologik holatni yaxshilash, “Yashil makon” umummilliy loyihasini amalga oshirish boʻyicha 2022-yildagi ustuvor vazifalar yuzasidan videoselektor yigʻilishida maishiy chiqindi toʻplash qamrovini 95 %ga, qayta ishlash hajmini 40 %ga yetkazish vazifasi qoʻyilgan. Biroq, chiqindilarni qayta ishlash sohasida quyidagi muammolar saqlanib qolmoqda: Birinchidan, respublikamizda chiqindilarni qayta ishlash jarayonini qoʻllab-quvvatlash uchun moliyaviy va infratuzilmaviy muammolar mavjud. Chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirishdan tushgan mablagʻlar miqdori chiqindilarni qayta ishlash boʻyicha toʻliq mintaqaviy infratuzilmani yaratishga imkon bermaydi. Maʼlumot oʻrnida: Respublika hududida 2019-yil holatiga koʻra, umumiy quvvati yiliga 894 ming tonna qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlaydigan 183 ta korxona mavjud. Taqqoslash uchun, Fransiyada 2.3 mln tonna quvvatga ega 300 dan ortiq korxona faoliyat yuritadi. Shu sababli mazkur ragʻbatlantirish xalqaro moliya institutlarining imtiyozli mablagʻlari hisobidan amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan joriy yilning 2-fevral kuni oʻtkazilgan yigʻilishda import qilinadigan texnika, butlovchi va ehtiyot qismlar bojxona bojidan 3 yil muddatga ozod etilishi, saralash va qayta ishlash texnikalari xaridi uchun 5 yilgacha imtiyozli kreditlar ajratilishi va ularning qayta moliyalashtirish stavkasidan oshgan qismi qoplab berilishi, bu ishlar uchun xalqaro moliya institutlarining imtiyozli mablagʻlari hisobidan 5 yil muddatga bosqichma-bosqich 500 mlrd soʻm kredit ajratilishi belgilab berilgan. Xorijiy mamlakatlarda mazkur masalani hal qilishda Chiqindilarni boshqarish jamgʻarmasi tashkil etish muhim oʻrin tutadi. Bunday turdagi jamgʻarmalar ekologiya sohasidagi huquqbuzarliklar uchun undirilgan jarimalar, ruxsatnoma va litsenziya uchun toʻlangan mablagʻlar, xorijiy va mahalliy grantlar, subsidiyalar hisobidan moliyalashtiriladi va jamgʻarma mablagʻlari asosan, chiqindilarni boshqarish dasturlarini amalga oshirish, xususiy korxonalarni qoʻllab-quvvatlash uchun sarflanadi. Ikkinchidan, chiqindilarni qayta ishlash sohasida raqobat muhitini yaratish, chiqindilardan qayta ishlangan mahsulotlarga nisbatan talabni ragʻbatlantirish mexanizmlari mavjud emas. Xorijiy davlatlarda qayta ishlangan materiallardan foydalangan holda olingan tovar va xizmatlar bozorini ragʻbatlantirish maqsadida ushbu mahsulotlarga nisbatan davlatning “yashil xaridi” tizimidan foydalanish imkoniyatlarini tartibga soluvchi qonunchilik bazasi yaratilgan. Masalan, Xitoyda chiqindilarni qayta ishlash va qayta ishlangan mahsulotlardan foydalanishga koʻmaklashish maqsadida davlat idoralari, davlat maktablari, davlat korxonalari va tashk ilotlari hamda harbiy idoralar imtiyozli ravishda qayta ishlangan mahsulotlarni sotib olishi qonun bilan belgilangan. Uchinchidan, chiqindilarni qayta ishlashdan koʻra ularni yoʻq qilishning boshqa muqobil usullaridan foydalanish amaliyoti saqlanib qolmoqda. Xususan, mamlakatimizda chiqindilarni asosan poligonlarga joylashtirish yoki ularni yoqish usullaridan keng foydalaniladi. Qayd etish kerakki, poligonlarga chiqindilarni joylashtirish muammoning yechimi boʻlmaydi. Sababi poligonlarga joylashtirilgan chiqindilar atrof-muhitga zarar keltiruvchi asosiy manbalardan biridir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 17-apreldagi PQ-4291-son qarori bilan tasdiqlangan 2019-2028-yillarda Oʻzbekiston Respublikasida qattiq maishiy chiqindilar bilan bogʻliq ishlarni amalga oshirish Strategiyasida umumiy maydoni 1 108,6 gektarga teng 167 ta poligonni yopish va rekultivatsiya qilish bilan bir qatorda, faoliyat yuritayotgan poligonlar oʻrnida umumiy maydoni 693,3 gektarga teng 54 ta modernizatsiyalashgan poligon yaratish va umumiy maydoni 80 gektarga teng 5 ta poligon qurish vazifasi belgilangan. Biroq, xorijiy davlatlarda poligonlarni sonini kamaytirish maqsadida optimal yechimlar ishlab chiqilgan va huquqiy mexanizmlar belgilangan. Masalan, Filippinda 2000-yilda “Qattiq chiqindilarni ekologik boshqarish toʻgʻrisida”gi qonun kuchga kirgandan soʻng ochiq chiqindixonalarni tashkil etish va boshqarish taqiqlangan. Barcha ochiq chiqindixonalar uch yilgacha boshqariladigan chiqindixonalarga aylantirilishi va boshqariladigan chiqindixonalar esa besh yil ichida yopilishi kerakligi belgilangan. Faqatgina chiqindilarni qayta ishlash natijasida hozil boʻlgan qoldiq chiqindilarni toʻplash uchun sanitariya talablariga javob beradigan poligonlar qurilishiga ruxsat berilgan. Shuningdek, Yevopaning koʻplab davlatlarida (Niderlandiya, Belgiya)da poligon soligʻi joriy etilgan. Estoniyada 2009-yilda qayta ishlanmagan chiqindilarni koʻmish taqiqlangan va qatʼiy jazo choralari oʻrnatilgan. 2019-yildan Rossiyada ham qayta ishlanmagan chiqindilarni yoqish taqiqlangan. Respublikamizda chiqindilarni yoqish esa poligonlarni oʻzida amalga oshirilishi atrof-muhitga, aholi salomatligiga jiddiy xavf tugʻdirmoqda. Maʼlumot uchun: Oʻzbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qoʻmitasining 2019-yil 17-oktyabrdagi 12-son qarori bilan Qattiq maishiy chiqindi poligonlarini loyihalashtirish va ulardan foydalanish boʻyicha yoʻriqnomada poligonlarda atmosferaga chiqarilayotgan tashlamalarni monitoring qilish yoki energiya olish maqsadida gazni faol ajratib olish tizimini oʻrnatish maqsadga muvofiqligi keltirilgan xolos, majburiyat sifatida oʻrnatilmagan. Rivojlangan davlatlarda chiqindilarni yoqish va ulardan muqobil energiya manbalari olish usulidan k eng foydalaniladi. Jumladan, Fransiyada qayta ishlanmaydigan chiqindilarni yoqish uchun 130 ga yaqin zavodlar mavjud. Oʻz oʻrnida yoqishda hosil boʻlgan kul yoʻl qurilishida, jarayonda hosil boʻladigan issiqlik esa uylarni issiqlik bilan taʼminlashda foydalaniladi. Ayrim korxonalar yer ostida joylashgan boʻlib, ular tutun, badboʻy hid tarqatmaydigan texnologiyalardan foydalanadi. Mavzu: Pestitsidlarning tashqi muhit bilan aloqadorligi Reja Pestitsidlarning tashqi muhitga ta’siri Pestitsidlarning xafli ta’sirini kamaytirish uchun omillar Pestitsidlar bilan zaharlanish bo’yicha maqsadli harakatlar Pestitsidlar (lot. pestis — maraz, caedo — oʻldiraman), zaharli kim-yoviy moddalar — oʻsimlik zararkunandalari va kasalliklari, begona oʻtlar, shuningdek, yogʻoch, paxta tolasi mahsulotlari, jun, teri zararkunandalari, uy hayvonlarining xavfli kasalliklari qoʻzgʻatuvchilariga qarshi kurashishda foydalaniladigan kimyoviy moddalar. Shuningdek, auksinlar, gibberellinlar, defoliantlar, desikantlar, retradantlar ham P.ga kiritiladi. Tirik organizmlar hujayralariga kirib ularning fizik va kimyoviy xususiyatlarini oʻzgartiradi. Hujayraning oqsil va boshqa moddalari bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, ularni choʻkmaga tushiradi, fermentlar faolligini zaiflashtiradi, modda almashinuvi jarayonini buzadi va hujayrani halokatga olib keladi. qoʻllanish obʼyekti, organizm ichiga kirish yoʻli, taʼsir qilish harakteri va kimyoviy tarkibiga koʻra tas-niflanadi. Qanday zararli organizmga qarshi ishlatilishi, yaʼni qoʻllanish obʼyektiga qarab, Pestitsidlar quyidagi turlarga boʻlinadi: insektitsidla — hasharotlarni qirib tashlaydigan vositalar; antifidantlar — oʻsimliklar va materiallarni zararkunandalardan saqlaydigan moddalar; akaritsidlar — oʻsimlikxoʻr kanalarga; nematitsidlar — oʻsimlik nematodalariga; limatsidlar — shilliqkurtlarga; rodentitsidlar— kemiruvchilarga; fungitsidlar— zamburugʻlar qoʻzgʻatuvchi kasalliklar-ga :bakteritsidlar — bakteriyalarga; gerbitsidlar — qishloq xoʻjaligi ekinlari orasidagi begona oʻtlarga; arboritsidlar — buta va chala buta oʻsimliklarga qarshi qoʻllaniladigan vositalar; attraktantlar — hasharotlarni jalb qiluvchilar, repellentlar— hasharot va qushlarni choʻchitadigan moddalar, algitsidlar — suvoʻtlarga qarshi qoʻllaniladigan preparatlar va h.k. Kompleks taʼsir kuchiga ega boʻlgan P. ham bor. Mas, urugʻlikni dorilashda ishlatiladigan P. fungitsid, bakteritsid, insektitsid va boshqa vazifalarni bajarishi mumkin. Pestitsidlarning organizm ichiga kirish yoʻli va taʼsir qilish harakteriga koʻra tasniflashga zararkunandalarning oziklanishi asos boʻladi. Masalan, kemiruvchi ogʻiz apparatiga ega boʻlgan hasharotlar (chigirtkalar, qoʻngʻiz lichinkalari va yetuk shakllari, kapalak qurtlari)ga moddalar ularning ogʻzi orqali ichiga tushganida, sanchib-soʻruvchi ogʻiz apparatli hasharot (oʻsimlik bitlari, qandalar)ga esa zaharli vositalar ular tanasiga tekkanida, yaʼni teri qoplami orqali (sirtdan taʼsir qiluvchi P.) taʼsir kidali; bugʻ yo gaz holidagi zaharli kimyoviy moddalar nafas yoʻllari orqali, shuningdek, oʻsimlik yoki hayvon shirasi bilan oziklanadigan hasharotlar toʻqima-siga osongina singib, zaharlaydi. Pestitsidlar begona oʻtlar, kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurashda eng samarali usullardan hisoblanadi. P. organik va noorganik birikmalarning turli sinflariga mansub. Ularning koʻpchiligi sunʼiy yoʻl bilan olinadi. Eng muhim P. xlororganik va fosfororganik birikmalar, karbamin kislota hosilalari, oʻsimliklardan olinadigan (piretroidlar), triazinlar ki-radi. Anorganik P.dan mis, oltingugurt va boshqa elementlarning birikmalarini koʻrsatish mumkin. Xlororganik P. universalligi bilan afzaldir. Ular juda koʻp tur zararkunandalarni yoʻq qiladi, taʼsir kuchi uzoq muddat saqlanadi va issiqqonli hayvonlar uchun xavfi kam. Xlororganik P.ning kamchiligi ularning tashqi muhit, tuproq, oʻsimlik va suvda kimyoviy jihatdan barqarorligi, yaʼni uzoq vaqtgacha parchalanmay saqlanib turishidir. Bu esa preparat qoldiklarining oʻsimlik mahsulotlari va hayvon organizmi tarkibida yigilib qolishga olib kelishi mumkin. DDT kabi juda barkaror preparatlardan foydalanish man qilingan. Fosfor organik P. yukrri biologik aktivlikka ega. Bu birikmalar oʻsimlik ichiga singib kirish va zahar kuchini ancha vaqt saqlab turish xususiyati bilan boshqalardan aj-ralib turadi. Baʼzilari barg yoki ildiz orkali singib, oziq moddalari eritmasi bilan birga oʻsimlik tomirlari sistemasi boʻylab tarqaladi. Bundan oʻsimlik shirasi bilan oziklangan zararkunandalar zaharlanib nobud boʻladi; bu birikmalar ichdan taʼsir qiluvchi preparatlar deb ataladi. Boshqa guruh moddalari oʻsimlik toʻqimalariga yuza singib, tomirlar orqali tarqalmaydi va qisman singuvchi preparatlar deb ataladi. Bular organizm ichida tana yuzasidagiga nisbatan koʻproq barqaror saqlanadi va bargning ishlov berilmagan orqa qismidagi zararkunandalarni ham nobud qiladi. Fosfororganik P.ga mansub insektitsidlar, fungitsidlar, nematotsidlar va gerbitsidlar bor. Deh-qonchilikda bunday insektitsid va akaritsidlardan fosfamid (BI-58), fozalon, karbofos, zolon va boshqalardan koʻp foydalaniladi. Sintetik piretroidlar bir necha tur oʻsimlik gullaridan olinadigan piretrum moddasining analogi-dir. Keyingi yillarda piretroidlardan koʻpgina oʻsimliklarni zararkunan-dalardan himoya qilishda koʻp foydalanilmoqda. Bu birikmalar tanlab taʼsir qilish xususiyatiga ega. Ulardan juda kam (bir gektarga bir necha gramm taʼsir qiluvchi modda hisobida) sarf qilinganida ham zararkunandalarga samarali taʼsir koʻrsatadi. Oʻzbekistonda sintetik piretroidlardan ambush, simbush, ripkord, sumitsidin, detsis va boshqalarni qoʻllashga ruxsat berilgan. Ol-tingugurtli P. oddiy oltingugurt (oltingururt kukuni, kolloidli oltingugurt, ohak-oltingugurt qaynatmasi va boshqalar) asosida ishlab chiqariladi; bundan tashqari, oltingugurtli organik birikmalar ham mavjud. Pestitsidlar namlanadigan kukunlar, emulsiyalarning konsentratlari, pastalar, granulalar, dustlar, aerozollar, suvli eritmalar, eruvchan kukunlar va boshqa koʻrinishida ishlab chiqariladi. Shu bilan birga ularning tarkibida boshqa qoʻshimcha komponentlar ham (suyulti-radigan, toʻldiradigan) uchraydi. Pestitsidlar. purkash, changlatish, fumigatsiya va boshqa usullarda qoʻllanadi. Ayrim hollarda P.lardan notoʻgʻri foydalanish flora, fauna, qishloq xoʻjaligi hayvonlari va odamlar uchun xavfli holatlarni vujudga keltiradi. Pestitsidlarc ni tanlashda ularning zaharliligi — kimyoviy moddalarning organizmni zaharlash xususiyatiga katta ahamiyat beriladi. Zaharlilik darajasi — dozalar, yaʼni moddaning organizm hayot faoliyatini buzadigan yoki nobud qiladigan (tajribadagi hayvonlarning oʻrtacha har kg vazniga toʻgʻri keladigan mg hisobidagi zaharli modda) miqdori bilan belgilanadi. P.ning zaharliligi, odatda, tajribadagi bir guruh hayvon (kalamush, sichqon) maʼlum qismining nobud boʻlishi bilan sarflangan dozani qiyoslab aniklanadi. P.ning bundam dozalari OʻD50 (tajribadagi hayvonlarning 50% ni oʻldiradigan doza) belgisi bilan ifodalanadi. Qabul qilingan tasnifga koʻra, P. zaharliligi shartli ravishda 4 guruhga boʻlingan: oʻta zaharli (OʻD50 50 mg/kg gacha); zahari kuchli (OʻD5a 50–200 mg/kg); oʻrtacha zaharli (UD50 200 – 1000 mg/kg), zaharlilik darajasi past boʻlgan P. (OʻD50 1000 mg/kg dan ortiq). Pestitsidlarning rasmiy tavsiya qilingan doza yoki konsentratsiyasidan ortiq olinganda, qoʻllash usuli hamda muddati notoʻgʻri tanlanganda, shuningdek, iqlim sharoitlari hisobga olinmaganda ular oʻsimlikning kuyishiga, gulchangi hayotchanligining pasayishiga, urugʻchining nobud boʻlishiga va natijada hosilning kamayishiga sabab boʻladi. Oʻsimliklar P. bilan ifloslanishi, mevasi esa badboʻy hid va yoqimsiz mazaga ega boʻlib qolishi, shuningdek, oʻsimlik sirtida bu moddalar odam va hayvonlar uchun xavfli miqdorda toʻplanishi mumkin. P.ning muntazam qoʻllanishi tufayli, koʻpincha zararli organizmlarda ularga nisbatan chidamlilik vujudga keladi. Zararkunandalarning maʼlum P.ga chidamli irklarining vujudga kelmasligi uchun har bir zararkunandaga qarshi moʻljallangan preparatlar turi koʻp boʻlishi va ular almashlab qoʻllanilishi kerak. Pestitsidlarning odam, hayvon, oʻsimlik, suv va umuman atrof muhitga salbiy taʼsi-rining oldini olish uchun ularni qoʻllashda faqatgina zararkunandaga emas, balki biotsenozgya ham taʼsirini, yaʼni oqibatini oldindan hisobga olish kerak. P. zararkunandalarni yoʻq qilib yuborish vositasidan ular sonini tartibga solib turadigan vosi-talarga aylanishi kerak. Amalda foydalanilayotgan va ishlab chiqarish ga tavsiya etiladigan P. respublika Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligi huzuridagi maxsus komissiya tomonidan oʻrganib chiqiladi va foydalanishga tavsiya etiladi. Pestitsidlar - inson tomonidan sun’iy yaratilgan kimyoviy birikmalardir. Ular o‘simlik, qishloq xo‘jalik mahsulotlari, yog'och, paxta va jun va charm mahsulotlarini zararkunandalardan himoya qilish va xavfli kasallik tashuvchi hashoratlarga qarshi kurashda qo‘llanadi. Pestitsidlarning har bir guruhi o‘z norniga ega: defoliantlar (barg to‘kadi), insektisidlar (qurt-qumursqalarni yo‘q qiladi), akarisidlar (kanalarni o`ldiradi). O'simliklarni kimyoviy vositalar yordamida himoya qilish uchun murakkab kimyoviy moddalar qo’llanadi. Ular inson va hayvonlar uchun turli darajada zaharlidir. Mutaxassislaming hisobi bo‘yicha rivojlanayotgan mamlakatlarda har yili 10 mingga yaqin kishi pestisidlardan zaharlanib olar ekan. Bundan ham ko‘p odamlar ovqat va suv bilan birga iste’mol qilinayotgan pestisidlar bilan zaharlanib azob chekadi. Uzoq yillar davomida qishloq xo‘jaligi va o‘rmonlarda pestisidlarni aviatsiya yordamida qo'llash atrof-muhitning ifloslanishiga olib kelmoqda. Pestitsidlar inson salomatligi uchun xavfli ekan, nega ulardan voz kecha olmaymiz? Hozircha buning iloji yo‘q: gerbesidlar ekinzordagi begona o‘tlarni yo‘q qilish uchun, insektisidlar - qurt-qumursqalarga qarshi kurashish uchun, fungisidlar-o‘simliklardagi zararli zamburug‘larni yo‘q qilish uchun kerak. Pestisidlarning xavfli ta’sirini kamaytirish uchun olimlar qaysi yo`ldan borishmoqda? Birinchi navbatda, qishloq xo‘jaligi zararkunandalarini yo‘q qilishda zararkunanda va kasallikka chidamli bo`lgan o‘simliklarni yetishtirish. Pestitsidlarni zararkunandalarning aniq turiga qarshi qo’llash uchun ham ко`p ishlar qilinmoqda. Olimlar tez ta’sir qiladigan va tabiatga zarar yetkazmaydigan preparatlarni yaratish ustida ish olib borishmoqda. Pestitsidlarni qo`llash usullari ham zararsiz bo`lishi kerak. Pestisidlar samolyotlardan sepilsa, qisqa muddat ichida katta yer maydoniga ishlov berish mumkin. Ammo ishlov berish chog’ida ko’tarilgan shamol pestitsidlarni aholi yashaydigan joy yoki daryoga eltishi mumkin. Bu holda pestisidlar foyda emas, zarar keltiradi. Shuning uchun ushbu usulni juda ehtiyotkorlik bilan qo`llash zarurdir. Pestitsidlar bilan ishlaydigan kishilar ehtiyot bo`lishi kerak. Ularni tashishda to’kib-sochmaslik, emi ifloslantirmaslik lozim. Sabzavot va mevalarni iste’mol qilishdan avval yaxshilab yuvish kerak. Mavzu: Inson, jamiyat va tabiat Reja; Tabiat, jamiyat va inson tushunchalarining mohiyati Inson va tabiat Tabiat va jamiyat o’rtasidagi munosabatlar Inson o‘z hayoti davomida ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan moddiy narsalarning barchasini tabiatdan oladi. U tabiat bilan o‘zaro chambarchas bog‘langan. Fan-texnika rivojlangani sari insonning mehnat qurollari takomillashib boradi. Natijada u o‘zini o‘rab turgan tabiatning xususiyatlarini o‘zgartirib, o‘ziga xos "muhit” yaratadi. Shuning uchun, jamiyat va tabiat munosabatlari haqida gapirganda tabiiy muhit, geografik muhit, atrof-muhit, texnogen muhit kabi tushunchalar qo‘llaniladi. Tabiat – bizni o‘rab olgan borliq, olam. Tabiat vaqt va fazoda cheksizdir, to‘xtovsiz ravishda harakatda, rivojlanishda va o‘zgarishda bo‘ladi. Jamiyat ham tabiatning, moddiy olamning o‘ziga xos bir bo‘lagidir. Tabiiy muhit – tabiiy jism va moddalarning, nimanidir yoki kimnidir o‘rab turuvchi, uning hayotiy faoliyati kechadigan tabiiy sharoit yoki tabiiy sharoitlar mujassamligi. Geografik adabiyotlarda mazkur tushuncha, ko‘pincha, geografik qobiqning inson va uning xo‘jalik faoliyatini o‘rab turgan qismiga nisbatan ishlatiladi. Geografik muhit – jamiyatni o‘rab turgan tabiiy sharoit; ijtimoiy ishlab chiqarishning muayyan tarixiy bosqichida tabiatning jamiyat bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan bir qismi. Geografik muhit jamiyat taraqqiyotining doimiy va zaruriy sharoitlaridan biri, u mehnat taqsimotiga va xo‘jalik tarmoqlarining joylashishiga faol ta’sir etadi. O‘z navbatida, jamiyat ham geografik muhitga ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyat rivojlanib borgani sari geografik muhit doirasi o‘zgarib, kengayib boradi. Texnogen muhit – aholini o‘rab turgan atrof-muhitning bir qismi bo‘lib, inson tomonidan yaratilgan obyektlar, jism va moddalar tushuniladi. Jamiyat rivojlanib borgan sari texnogen muhit takomillashib boradi. Atrof-muhit – aholini o‘rab turgan tabiiy va texnogen muhitni qamrab olgan yashash va mehnat qilish sharoiti. Jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi ta’sir va munosabatlar makon va zamonda o‘zgarib, xilma-xillashib boradi. Inson faoliyati maqsadga to‘g‘ri yo‘naltirilgan bo‘lsa, tabiatdan oqilona foydalanish shu joy, hudud, o‘lkaning yashnashiga olib kelgan. Aks ta’sir esa, noqulay sharoitning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo‘lgan munosabati doim o‘zgarib, murakkablashib borgan. Jamiyatning tabiatga ta’sirining ortib borishi va tabiatga munosabatining o‘zgarib borishini besh bosqichga bo‘lish mumkin . «Inson va Tabiat» kitoblar to'plamining maqsadi maktab o'qituvchisiga atrof-muhit ta'limiga taalluqli g'oyalar, o'tkazish mumkin bo'lgan choratadbirlar va topshiriqlar haqida m a’lumot berish va atrof-muhit ta'limini maktablarda rivojlantirish. Atrof-muhit ta'limi bolalar ta'lim-tarbiyasining muhim qismi bo'lishi lozim va «Inson va Tabiat» kitoblar to'plamini Suv, Havo, Rang-barang tabiat va Tuproq kitoblari Sizga maktabingizda atrofmuhit ta'limini baland saviyaga ko'tarishda kerak bo'lgan bare ha ma'lumotlar bilan ta’minlaydi. Kirish qismining maqsadi atrof-muhit ta’limini la'riflash va bu uchta asosiy savol va muammolar orqali taqdim etilgan. Atrof-muhit ta'limida birinchi muhim muammo dunyoda atrof-muhit krizisi mavjudligi va bu krizisning global muammolar orasiga kirishini anglash. Dunvo global atrof-muhit krizisiga uchrab turgani aniq va bunga dalillar ko'p. Oxirgi o'n yil ichida vazivat keskin qiyinlashib ketishi kuzatilgan edi. To'g'ri, dunyoning bir xil davlatlari ekologik vaziyatni yaxshilash uchun ko'p chora-tadbirlar o'tkazgan va yaxshi natijalarga erishdilar, lekin umuman olganda dunvo miqyosida ekologik vazivat yomonlashgan. Masalan, atmosferaga tashlanadigan karbon dioksid kabi zaharli gazlar «parnik efTekti»ning kelib chiqishiga olib keladi. Ushbu «parnik effekti» boshqa barcha dunvo haroratining o'zgarishidan kelib chiqqan halokatlarning sababchisi bo'lib qolmoqda, masalan, yaqinda Yevropa va Janubiy Osiyo davlatlarida bo'lib o'tgan suv toshqinlari. Suv sifati pasayishi natijasida kundan-kunga toza ichimlik suvi yetishmasligi soni o'smoqda. Dunyoda har kuni 50000 bola vafot etadi va bulling asosiy sabablaridan biri toza ichimlik suvining yo'qligi! Shu kabi faktlarni yana ko'p keltirish mumkin. Shu kabi muammolar dunyoning barcha joylarida mavjud, masalan, Markaziy Osivoda hammaga ma’lum bo'lgan Orol dengizi suvlarining kamayishi va bundan kelib chiqqan barcha ekologik muammolar. (Bu verda O'zbekistonda bo'lgan ekologik muammolardan bir-ikkita misol keltiring.) Biz birsayyorada yashaymiz, bu bizlar uchun bir katta mahalladek, shuning uchun O'zbekistonni dunvo, Markaziy Osivodan chegaralab qo'yish mumkin emas. Shuning uchun atrof-muhit ta'limi o'quvchilarga ekologik krizislar, ular muammolari haqida bilim va tushuncha berishi lozim. 3 Atrof-muhit ta’limi o'quvchilarga ekologik muammoga birtom onlam a qarash mumkin emasligini, ijtimoiy va iqtisodiy muammolar bilan qalin bog'liqligini va ekologik krizis sabablar. natijalar va munosabatlardan kelib chiqishini anglashiga ko'maklashishi lozim. Masalan, o'rmonlar kesilishi muammosi misolini olaylik. Ushbu muammo dunyoning ko'p davlatlarida mavjud. O'rmon kesilishi ekologik jihatdan katta ahamiyatga ega va bundan yerning hosildorligi pasayadi, tuproq eroziyasi paydo bo'ladi va suv toshqinlari ehtimoli ko'payadi. Ammo bunda ijtimoiy muammo ham mavjud. Odamlarni daraxt kesishga yashash uchun mablag'* topish majburligi va o'z havotini yaxshilash zarurligi undaydi. Ijtimoiy va madaniy muammolar kelib chiqishi ehtimoli ham mavjud, masalan, suv toshqini xonadonlarni, qishloqlarni vuvib ketishi va qishloq xo'jaligini vayron qilishi mumkin. Siyosiy tomoni, o'rmonlarni kesilishidan hukumatga soliq daromad keltiradi. O 'rm on kesilishi rna’lum bir davlatda bo'lsa ham bu muammo global xususiyatga ega bo'lishi mumkin. Agar o'rmonlarni kesayotgan tashkilot Xalqaro korporatsiya bo'lib, uning asosiy joylashgan davlati, masalan AQSH bo'lishi mumkin. Shu bilan birgalikda o'rm on kesilishi biologik xilma-xillikni pasaytiradi va global iqlimga ta’sir ko'rsatadi Mavzu: Havoni changdan tozalash Reja; Sanoat korxonalarida havoni tozalash tizimlaridan foydalanishning qonuniy asoslari Havoni tozalash tizimlarini qo'llash sohalari Havoni tozalashning asosiy usullarining tasnifi Rossiya Federatsiyasida ekologik muammolarni tartibga soluvchi asosiy hujjat "Atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risida" gi 7-sonli Federal qonunidir. Aynan u tabiatdan foydalanish qoidasi tushunchasini belgilaydi, atrof-muhitdan foydalanish normalarini o'z ichiga oladi. Atrof-muhit qonunchiligini buzganlarning turlari va jazolari Rossiya Federatsiyasi Fuqarolik va Mehnat Kodekslarida mavjud. Atmosfera havosi ifloslangan taqdirda qoidabuzarlarga quyidagi jazo choralari qo'llaniladi: Atmosferaga zararli moddalarni chiqarish uchun jarimalar belgilanadi: tadbirkorlar uchun 30 dan 50 ming rublgacha, yuridik shaxslar uchun - 180 dan 250 ming rublgacha. Zararli moddalarni chiqarish uchun maxsus ruxsatnoma shartlarini buzganlik uchun yuridik shaxslar uchun 80 dan 100 ming rublgacha jarima belgilanadi. Havoni tozalash tizimlarini qo'llash sohalari Har bir sanoat ishlab chiqarishida u yoki bu shaklda havoni tozalash vositalari mavjud. Ammo ular ayniqsa quyidagilar uchun muhimdir: Atmosferaga chiqaradigan metallurgiya korxonalari: qora metallurgiya - qattiq zarralar (kuyu), oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, marganets, fosfor, simob bug'lari, qo'rg'oshin, fenol, ammiak, benzol va boshqalar. rangli metallurgiya - qattiq zarralar, oltingugurt oksidi, uglerod oksidi, boshqa zaharli moddalar. Atmosferani kuyikish, azot, oltingugurt va uglerod oksidlari, formaldegidlar bilan ifloslantiruvchi kon va qayta ishlash korxonalari; Neftni qayta ishlash zavodlari - ish jarayonida vodorod sulfidi, oltingugurt oksidi, azot va uglerod atmosferaga chiqariladi; Yuqori zaharli chiqindilarni chiqaradigan kimyo sanoati - oltingugurt va azot oksidi, xlor, ammiak, ftor birikmalari, azotli gazlar va boshqalar; Energetika korxonalari (issiqlik va atom elektr stantsiyalari) - qattiq zarralar, uglerod, oltingugurt va azot oksidlari. Havoni tozalash tizimlari tomonidan bajariladigan vazifalar Korxonadagi har qanday havoni tozalash tizimining asosiy vazifalari quyidagilarga qisqartiriladi: Tutib olish zarralari - yonish mahsulotlarining qoldiqlari, chang, aerozol zarralari va boshqalar. ularni keyinchalik yo'q qilish uchun. Chet el aralashmalari - bug ', gazlar, radioaktiv komponentlarni tekshirish. Qimmatbaho zarrachalarni ushlash - saqlanishi iqtisodiy asosga ega bo'lgan zarrachalarning asosiy qismidan, masalan, qimmatbaho metallar oksidlaridan tozalash.Havoni tozalash - uy-joy, jamoat va sanoat binolaridagi havoni texnik vositalar yordamida chang va boshqa zararli moddalardan tozalash; havo ventilyatsiya va havoni konditsirlash tizimlari yordamida tozalanadi. sanoat korxonalarida texnologik jarayonlar vaqtida ajralib chiqadigan va ifloslangan havo atmosferaga chiqarishdan oldin tozalanadi. Havoni tozalash vositalari havoning ifloslik darajasiga va tozalashga qoʻyiladigan talabga qarab tanlanadi. Binolarga beriladigan havoni tozalashda koʻplab qoʻllanadigan qurilmalardan biri — havo filtrlaridir. Bunday qurilmalar ventilyatsiya va konditsirlash tizimlari tarkibiga kiradi. Ular yordamida binolardan atmosferaga chiqarib yuboriladigan (retsirkulyatsion) havoni ham tozalash mumkin. Retsirkulyatsion havo tarkibida chang koʻp boʻlsa, u avval chang yutkichlarda tozalanadi. Sanoat binolarida texnologik jarayonlar natijasida ifloslangan havoni tozalash va zararsizlantirish uchun turli filtrlar, chang va gaz tutkichlar, chang choʻktirgich kameralar, sik-lonlar va boshqa uskunalar qoʻllanadi. If-loslangan havo tarkibidagi qattiq zar-ralar (mas, uchuvchi kullar)ni tutish uchun mexanik kul tutkichlar — sik-lonlar, multitsiklonlar hamda nam kul tutkichlardan foydalaniladi. Sik-lonlarning foydali ish koeffitsiyenti (f.i.k.) 40—70%, qarshiligi 70– 80 mm suv ustuniga teng, tuzilishi sodda, ishlatishi qulay, biroq biroz qoʻpolroq. Multiiiklonlar ancha ixcham, ishi ham samarali. Nam kul tutkichlar xavoni yaxshi tozalaydi, ammo ish jarayonida koʻp suv talab qiladi. Аtmоsfеrа hаvоsini chаngdаn tоzаlаsh usullаri. Atmosfera havosiga chang asosan ikki yul bilan tushadi – tabiiy jаrаyonlar natijasida va insonlarni ishlab chiqаrish faoliyatlari natijasida. Tabiiy jаrаyonlarga - vulqonlarning otilishi, o’rmоn yonginlari, kosmik changning yogilishi va x.k. Changni havoga tushiruvchi ishlab chiqаrish korxonalariga quyidаgilar kiradi: kurilish ashyolari ishlab chiqaruvchi korxonalar - 34,7 % IЕS - 29,5 % avtotransport - 15,8 % kora metallurgiya - 12,4 % kimyo sanoati - 4,6 % rangli metallurgiya - 2,2 % neftni qayta ishlash korxonalari - 0,5 % Changning asosiy xossalari. 1. Chаng zаrrаchаlаrini zichligi -Haqiyqiy zichlik,-Sоchiluvchаn zichlik ,-Nisbiy zichlik 2. Zаrrаchаlаrni dispеrsligi (shakli, o’lchamlari) 3. Zarrachalarning yopishuvchаnligi -O’rta yopishuvchi chаnglаr -Yaхshi yopishuvchаn chаnglаr 4. Аbrаzivlik хususiyati 5. Zаrrаchаlаrni хo’llаnish хususiyati -Аbsоlyut gidrоfоb -Gidrоfоb mаtеriаllаr -Gidrоfil zаrrаchаlаr 6. Gigrоskоpiklik хususiyati 7. Chаng qаtlаmini elеktr o’tkаzuvchаnligi 8. Elеktr zаryadlаnish хususiyati 9. Zаrrаchаlаrning o’z-o’zidаn yonish vа hаvо bilаn pоrtlоvchi аrаlаshmаlаr hоsil qilish хususiyatlаri Sanoat korxonalaridan atmosferaga tashlanayotgan changlar turli shaklga, o’lchamga, zichlikka еga bo’lgаnligi uchun, ularni turli usullar yordamida tozalab olinadi. Hаvoni changdan tozalashning quyidаgi usullari mavjuddir, 1) gravitatsion usuli 2) quruq inertsion va markazdan kochma kuch asosida tozalash usudi 3) xo’llash usuli 4) filtrlash usuli 5) еlektrostatik usul 6) tovush va ultratovush yordаmidа koagullash usuli. 1. Gravitatsion usul bilan changni tozalash uchun cho’ktirish (gravitatsion) kameralaridan foydalaniladi. Ushbu moslama yordаmidа o’lchami 50 dan 500 mkm.gacha bo’lgаn chang zarrachalarini tozalab olinadi. Moslama tuzilishi juda oddiy bo’lib, lekin mayda chang zarrachalarini tozalay olmaydi. 2. Inertsion chang tutgich moslamalar mayda chang zarrachali havoni to’siqlarga kelib urilishi yoki yo’nalishini keskin o’zgarishi xisobiga tozalanishiga asoslanib ishlaydi. Ular quyidаgi tuzilishli moslamalarga bo’linadi: Ushbu moslamalarning samaradorligi 65 - 80% gacha, ulchamlari 45 mkm. bo’lgаn chang zarrachalari tozalashga muljallangandir. Markazdan kochma kuch asosida changni tozalash tsiklonlarda olib boriladi: tsiklonlar yordаmidа changning ulchamlari 4-5 mkm bo’lgаn zarrachalar ham tu-tib olinadi va ularning samaradorligi 98 % gachadir. 1. Xo’llash usuli bilan changni tozalash moslamalari bir vaqtning uzida havoni ham changdan ham zaxarli gazlardan tozalash imkonini beradi. Xo’llash usuli bilan havoni tozalash moslamalari – “yuvuvchi minora” dеb ataladi va quyidаgi tuzilishga еgadir: 1.-yuvuvchi minora qobig’i 2 -nasadka qavati 3 -suv purkagich. Havoni gazdan va changlardan xo’llash usuli bilan tozalovchi jixozlarga gaz-yuvgichlar (tekis, nasadkali, tarelkali), markazdan qochma kuch va urilish inertsiya kuchi ta’sirida ishlovchi (rotatsiklonlar) tezlikli gazyuvgichli (Benturi naychasi) misol bo’la oladi. Ushbu moslamalarning hammasi suyuqlik tomchilari yoki suyuqlik plenkasida gaz va changni yutilishiga asoslanib ishlaydi. Ularni kontakt yuzasini oshirish maqsadida suyuqlik va gaz qarama-qarshi yo’nalishda xarakatlanib xuyuqlik yuqoridan purkaladi. Xo’llash usuli bilan chang yutish samaradorligi asosan changning xo’llanish hususiyatiga bog’liqdir. Yuqorida tekis, nasadkali yuvuvchi minora keltirilgan. Uning tozalash samaradorligi 75-85 % bo’lib, naaadka sifatida “Rashig” xalqalari, koks va kvarts bo’laklari ishlatiladi. Mavzu: Ichki suv resurslarini ifloslanishi Reja; Ichki suv resurslarini ifloslanishi va buzilishi Suv resurslari haqida Ichki suv resurslarini ifloslanishining tabiatga ta’siri Suv resurslarini ifloslanishi va buzilishi deganda suvda har xil organik, noorganik, mexanik, bakteriologik va boshqa moddalar to'planib qolib, uning fizik xossalari (rangi, tiniqligi, hidi va mazasi) va kimyoviy tarkibining(reaksiyasi o'zgarishi, organik va mineral qo'shimchalar ortib, zararli birikmalar paydo bo'lishi va boshqalar) o'zgarishini, suvning ustida har – xil moddalar suzib, tagiga cho'kishi, suvning tarkibida kislorodning kamayib, har xil bakteriyalar turining ko'payib, yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi bakteriyalarning paydo bo'lishi tushuniladi. Suv havzalari antropogen ifloslanishining asosiy manbalari har – xil bo'lib, ularning eng muhimlari qo'yidagilar hisoblanadi: Sanoat va maishiy, kommunal xo'jalik korxonalaridan hamda davolash-sog'lomlashtirish va boshqa tashkilotlardan chiqadigan iflos oqava suvlar; yuvuvchi sintetik moddalar; rudali va rudasiz qazilma boyliklarning qazib olinishidagi chiqindilar; shaxtalarda, konlarda, neft korxonalarida ishlatilgan va ulardan chiqqan iflos suvlar; avtomobil va temir yo'l transportlaridan chiqqan tashlama suvlar; yog'och tayyorlash, uni qayta ishlash va suvda oqizishda, tashishda hosil bo'ladigan chiqindilar; chorvachilik fermalari va komplekslaridan oqib chiqadigan iflos suvlar; qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orish natijasida vujudga kelgan oqava tashlandiq va zovur suvlari. Suv havzalarining neft moyi bilan ifloslanishi juda xavflidir. Neft moyi suv yuzasini qoplab, suvga kislorodning o'tishini qiyinlashtiradi; o'simlik va hayvonlarning ekologik sharoitini yomonlashtiradi. Har yili dunyo okeaniga 2-10 mln. t neft tushadi. 1 t neft 12 km3 suv yuzasida moy pardasini hosil qiladi. Termal yoki issiq iflos suvlarni vujudga keltiruvchi asosiy omillar metallurgiya, kimyo va boshqa zavodlar, issiqlik va atom elektr stansiyalari hisoblanadi. Birgina quvvati 2,1-2,4 mln. kVt/soat bo'lgan GRESda agregatlarni sovitish uchun sekundiga 60 m3 suv sarflanadi. Shunday quvvatga ega bo'lgan AES esa unga nisbatan 1,5-2,0 marta ko'p suv talab qiladi Suv resurslari - foydalanish uchun yaroqli boʻlgan yer usti, yer osti suvlari va tuproqdagi nam zaxiralari. Sr. asriy (yer usti qatlamlari, Qutb va baland togʻ muzliklari, yirik koʻllar va shu kabida toʻplangan chuchuk suvlar) va qayta tiklanadigan (daryo oqimlari, yer osti suvlarining oʻzgaruvchan va dinamik zaxiralari, koʻllar hajmining bir qismi va boshqalar) turlarga boʻlinadi. Suv resurslari deganda suv obʼyektlari — daryo, ko'l, dengizlar ham tushuniladi, chunki ulardan kema qatnovi, gidroenergetika, baliq xoʻjaligi, dam olish, turizm va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. Gidrosferadagi turgʻun suv zaxiralarning faqat 2,5% gina chuchuk suv (uning faqat salkam 1% dan kishilar foydalana oladilar), 70% muzliklar, qolgani tuproq nami shaklida. Daryolar, oqar koʻllar va koʻpchilik yer osti suvlari ham chuchuk. Yerning Dunyo okeani, yer osti suvlari, muzliklar, tuproqdagi nam, daryo(oʻzan) suvlari, atmosfera bugʻlari— gidrosferada, ayrim hisob kitoblarga koʻra, 1454 327,2 ming km³ turgʻun suv resurslari bor. Nazariy jihatdan suv resurslari bitmas tuganmas, chunki bu resurslardan oqilona foydalanilganda suv resurslari aylanib yangilanib turadi. Lekin koʻpgina mamlakatlarda suv resurslaridan qishloq xoʻjaligi., sanoat, kommunal xo'jaligi va boshqa maqsadlarda foydalanishning ortishi hamda turli omillar taʼsirida, birinchi navbatda ishlatiladigan iflos suvlarni tozalamay daryo va koʻllarga oqizilishidan suv manbalarining ifloslanishi natijasida 20-asr oxiriga kelib insoniyat oldida suv takchilligi muammosi paydo boʻldi. BMT tomonidan kelajakda insoniyatni chuchuk suv bilan taʼminlash muammolariga bagʻishlangan Suv resurslari boʻyicha 3jahon forumi oʻtkazildi (2003, Yaponiya, Kioto), 2003 y. Xalqaro chuchuk suv yili deb eʼlon qilindi. Oʻrta Osiyoda Sr., asosan, daryo oqimlari va yer osti suvlarining dinamik zaxiralari (tiklanadigan resurslar), shuningdek, tog'lardagi muzliklar va koʻllarning asriy suv zaxiralaridan tashkil topadi. Daryo oqimlari togʻlarda mavsumiy qor qatlamlari, muzliklar va krrliklarning erishi, shuningdek, yogʻinlar natijasida hosil boʻladi. Togʻlardagi yer osti suvlari yukrridagi sanab oʻtilgan suv olish manbalari hisobiga vujudga keladi. Togʻoldi va sugʻorma mintaqalarda yer osti suvlari, asosan, yer usti suvlari hisobiga toʻyinadi. Daryo va yer osti suvlarining suv resurslari oʻzaro bir-biriga bogʻliq. Yer osti suvlaridan juda katta miqdorda foydalanish daryo oqimini kamaytirib yuboradi. Oʻrta Osiyoning sugʻorma dehqonchilik mintaqalarida daryo suvlarining yillik resurslari 114 km³ ni, jumladan, Amudaryoda (Zarafshon va Qashqadaryo bilan birga) — 74,7 km³, Sirdaryoda — 39 km³, Tajan va Murgʻobda — 2,4 km³ ni tashkil etadi. Suv resurslari hududiy jihatdan notekis joylashgan boʻlib, togʻlarda hosil boʻlsada, keng tarmoqli sugʻorish kanallari yordamida, asosan, tekisliklarda foydalaniladi. Suv resurslarining hududiy jihatdan notekisligi suv isteʼmolidagi tanqislikni vujudga keltiradi. Uni bartaraf etish uchun oqimning bir qismi mintaqadan boshqasiga qayta taqsimlanadi. Oqimni qayta taqsimlash Amudaryo (Qoraqum, AmuBuxoro, Katta Hisor, Qarshi kanallari va boshqalar) va Sirdaryo (Katta Fargʻona, Katta Andijon, Katta Namangan, Jan. Mirzachoʻl kanallari va boshqalar) havzalarida juda katta hajmda amalga oshirilgan (qarang Daryolarni havzalararo oqizish, Davlat suv fondoʻ). Yerdagi suv resurslarining katta qismi ifloslangan. Bizning sayyoramiz 70% suv bilan qoplangan bo'lsa ham, ularning hammasi ham odam uchun mos emas. Tezkor sanoatlashtirish, kam suv resurslaridan suiiste'mol qilish va boshqa ko'plab omillar suvning ifloslanishida muhim rol o'ynaydi. Har yili dunyo bo'ylab 400 milliard tonna chiqindi hosil bo'ladi. Ushbu chiqindilarning katta qismi suv havzalariga tashlanadi. Er yuzidagi umumiy suvlarning atigi 3% chuchuk suvdir. Agar bu chuchuk suv doimiy ravishda ifloslanib qolsa, yaqin kelajakda suv inqirozi jiddiy muammoga aylanadi. Shuning uchun suv resurslarimizga to'g'ri g'amxo'rlik qilish zarur. Ushbu maqolada keltirilgan dunyodagi suv ifloslanishi faktlari ushbu muammoning jiddiyligini tushunishga yordam berishi kerak. Mavzu: Shovqindan saqlanish masalalari Reja; Shovqin haqida tushuncha Shovqinning zararli ta'siri, normalari Shovqinga qarshi kurash usullari Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga qarshi kurash masalalari muhim masalalar qatoriga kiradi. Bu masala asosan., mashinasozlik sanoatida transport vositalarini ishlatishda energetika sanoatida juda jiddiy masala bo'lib turibdi. Shovqinning oqibatlari ma'lum. U birinchi navbatda ishlab chiqarishda mehnat qilayotgan kishilarni ma'naviy toliqtiradi, shovqin chiqaruvchi mashinalarni ishlatayotgan ishchilar va ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan operatorlar ishiga xalal berib, ularni har xil xatoliklarga yo'l qo'yishlariga olib keladi. Bu esa o'z navbatida ishlab chiqarish jarohatlanishlari kelib chiqishining asosiy manbayi hisoblanadi. Katta shovqin ta'sirida insonning asab sistemalari zirqillaydi, eshitish organining faoliyati susayishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun ham sanoat korxonalarida shovqinni kamaytirish chora-tadbirlarini belgilash muhim ijtimoiy ahmiyatga ega bo'lib, inson salomatligini saqlashi bilan katta ahamiyat kashf etadi. Odam uchun yoqimsiz har qanday tovushlar shovqi deb ataladi. Jismlarning bir-biriga urilishi, ishqalanishi va muvozanat holatining buzilishi natijasida hosil bo'lgan havoning elastik tebranishi harakati qattiq, suyuq ya gazsimon muhitda to'lqin hosil qilib tarqaladi. Bunda muhit zarralari muvozanat holatiga nisbatan tebranish hosil qiladi va bu tebranish tezligi to'Iqinlar tarqalish tezligidan ancha kichkina bo'ladi. Gazsimon muhitda shovqin tezligi quyidagicha ahiqlanadi: bunda, -gaz adiabati ko'rsatgichi (havo uchun =1.4); st - gazning bosimi; p — gazning zichligi. Normal atmosfera sharoitida (T = 293 °K va Pst = 1034 GPa) tovush tezligi C havoda 344 m/s ga teng. Tovush to'lqinlari ma'lum chegaragacha tarqalishi mumkin. Mana shu chegara oraliq tovush maydoni deb ataladi. Tovush maydonidagi har bir nuqtada havo zarralarining harakat tezligi vaqt birligida o'zgarib turadi. Bir lahzada kuzatilgan havo to'liq bosimining ta'sir kuchidan xoli bo'lgan havoning o'rtacha bosimiga nisbati tovush bosimi deb ataladi va R bilan belgilanada. Tovush bosimining o'lchov birligi Odam qulog'iga tovush bosimining o'rta kvadrat miqdori ta'sir qiladi. P2 = 1/T0 To P 2(t)dt Chiziqlo'rtacha Vaqt bo'yicha odam qulog'iga T0 30- 100 ms davomida paydo bo'ladigan bosimni bildiradi. Tovush bosimining tebranish tezligiga nisbati tebranish amplitudasiga bog'liq emas. U P/V=pc (Pa-s/m) ga teng. Bunda: p — muhitning solishtirma akustik qarshiligi. Bu qarshilik havo uchun 410 Pa s/m, suv uchun 1,5-106 va po'lat uchun 4,8-107 Pa s/m ga teng/ Shovqin to'lqinlari tarqalganda ma'lum miqdordagi eneigiya bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko'chiriladi. To'lqin tarqalayotgan normal yo’nalishning keltirilgan yuza birligiga vaqt birligida muhitning qandaydir nuqtasidagi o'rtacha energiya oqimi tovushning shu nuqtadagi intensivligi deb ataladi va I bilan belgilanib, Vt/m2 bilan o'lchanadi. I=P2/pc Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda keng qo'llaniladigan tovush intensivligi va tovush bosimi birliklari juda katta chegaralarda o'zgarib turadi (masalan, intensivlik 1016 marta, bosim esa 108 marta). Odam qulog'i tovushning mutlaq o'zgarishini emas, nisbiy o'zgarishini farqlaydi. Shuning uchun tovush birliklarini aniqlash uchun tovush intensivligi va bosimning darajasi birligi kiritilgan. Bu birlik odam qulog'i eshitishi mumkin bo'lgan eng minimal tovush intensivligi va bosimiga asoslanib, bu birliklar I=10-14 Vt/m2 va R=2-10-5 Pa ni tashkil qiladi Odam qulog'i B birlikdagi tovushning o'ndari birini ham yaxshi farqlaydi. Shuning uchun sanoat korxonalarida shovqinni o'lchashning dB birligi qabul qilingan. Tovush darajasi quyidagicha aniqlanadi. Tovush bosimi bo'yicha esa L=lg P2/P0=20 Ig P/P0, dB Tovush darajasini intensivligi bo'yicha aniqlash, asosan, akustik hisoblash ishlarida qo'llaniladi, bosim bo'yicha aniqlash esa shovqinni o'lchash va uning inson organizmiga ta'siri darajasini belgilaganda qo'llaniladi. Chunki inson organizmi shovqinning intensivligini emas, bosimning o'rta geometrik miqdorini sezadi. Agar biron nuqtaga bir nechamanbaning shovqini ta'sir qilayotgan bo'lsa, ularning darajasi emas, balki intensivligi qo'shiladi. I=I1+I2+…+In Ularning darajalarini aniqlashda esa ayrim intensivliklarningj minimal eshitilish miqdoriga nisbati olinadi: 10 lg I =10lg( I1 + I2 +…+ In ), yoki I0 I0 I0 I0 L=10lg(10L/10+10L/10+…+10L/10) Bu ko’lrilgan ifodalarninig amaliy ahamiyati sanoat korxonalarida shovqinni kamaytirish vaqtida yaxshi bilinadi. Chunki agar korxonada o'rnatilgan bir necha shovqin manbayi bo'lgan taqdirda, ularning bir nechasining shovqini kamaytirilsa, u umumiy shovqin darajasiga hech qanday o'zgarish kiritilmasligi mumkin. Ammo ish joylarida bar xil shovqin chiqaruvchi mexanizmlar bo'lsa, unda birinchi navbatda eng kuchli shovqin chiqaruvchi sistemani kamaytirishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Agar biror sanoat korxonasida bir xil darajada shovqin chiqaruvchi bir necha mexanizm o'rnatilgan bo'lsa, unda umumiy shovqin darajasi quyidagicha aniqlanadi: L=Li+10 Ign L1 —bitta mashina chiqaryotgan shovqin. Odam qulog'i ma'lum chastotadagi tovushlami eshitish qobiliyatiga ega. Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo'lgan diapazonni tashkil qiladi, 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo'lgan chastotadagi tovushlami odam qulog'i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar deb ataladi Tovushga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilashda shovqinning o'rta geometrik chastota oraliqlari belgilangan. Bu oraliqlar quyidagicha belgilanadi. O'rta geometrik chastota oraliqlari: 63 (45-90) (qavsda shu chastotani ifodalaydigan chegara miqdorlar berilgan), 125 (90-180), 250 (180-355), 500 (355-710), 1000 (710-1400), 2000 (1400-2800), 4000 (2800-5600), 8000 (5600-11200). Shovqinlar GOST 12.1.003-76 ga asosan spektral va vaqt bo’yicha tavsiflariga asosan sinflarga bo’inadi Spektr bo'yicha shovqinlar tonal tovushlar (elektr arraning tovushi) va keng polosali (reaktiv dvigatel tovushi) bo'lishi mumkin. Vaqt bo'yicha tavsifiga esa uning, doimiyligi (8 soat davomida 5 dBA gacha o'zgarsa) va o'zgaruvchanligi (8 soat davomida 5 dBA dan ortiq o'zgarca) hisobga olinadi. O'zgaruvchan shovqinlar o'z navbatida vaqt birligida uzluksiz (impuls) bo'lishi mumkin. Shovqin — 1) keng maʼnoda — nutq va musiqani toʻgʻri qabul qilishga, xordiq chiqarishga va aqliy mehnatga xalaqit beruvchi begona tovushlar. Sh. detsibel bilan oʻlchanadi. Mas, nafas olish, barglarning shitirlashi 10, qattiq gapirish 60—70, transportning shovqini 80—100, reaktiv samolyot ovozi 140—175 detsibelga teng va h.k. Qattiq, suyuq, gazsimon muhitlardagi har qanday tebranishlar, turli dvigatel va mexanizmlar Sh.larning asosiy manbaidir. Mashinalarning detallarini aniq qilib ishlash, mexanizmlarning tovush chiqarishini pasaytirish, tovushni toʻsadigan, yutadigan va titrashni kamaytiradigan vositalarni qoʻllash yoʻli bilan Sh. kamaytiriladi; 2) texnika va fizikada (tebranma jarayonlar bilan bogʻliq boʻlgan radio, elektronika, radiolokatsiya, radioastronomiya, akustika, tovush yozish, optika va boshqalarda) davriy boʻlmagan tartibsiz tebranishlar. Mas, elektron lampalarda elektr tokining tartibsiz tebranishi, oʻtkazgichlarda elektronlarning issiqlik harakati (issiqlik Sh.i), Yer va yer atmosferasidan, Quyosh, yulduzlar, yulduzlararo muhit va boshqalardan tarqalayotgan issiqlik nurlanishlari (kosmik Sh.lar) natijasida Sh. hosil boʻladi. shahrining umumiy foydali jihatlari ham bor. Mas, radioastronomiyada chastotaning maʼlum diapazonidagi Sh. boʻyicha yulduzlar va boshqalar kosmik jismlarning radionurlanishi tekshiriladi, harbiydengiz texnikasida esa suv osti qayiq va kemalari topiladi; 3) gigiyenada — odam organizmiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan va turli kasalliklarga sabab boʻladigan tovushlar. Odam organizmiga uzoq vaqt taʼsir etishi natijasida markaziy asab sistemasi, tomirlar tonusi, hazm yoʻllari aʼzolari, endokrin sistemasi va h.k.ning faoliyati buzilishi, quloq ogʻirligi, karlik paydo boʻlishi mumkin. Sh. taʼsirida harakatning aniq muvozanati buzilib, mehnat unumdorligi pasayadi. Ortiqcha Sh. odamni ham jismoniy, ham maʼnaviy jihatdan kuchsizlantiradi. Inson uchun 20—30 detsibel zararsiz hisoblanadi. Bu tabiiy holatdir. Umuman odamga 80 detsibelli Sh. ruxsat etiladi. Qiymati 130 detsibelga teng Sh. inson quloqlarida ogʻriq paydo qiladi, 150 detsibelga yetganda chidash qiyin boʻladi, 180 denibelda hatto metall chatnab ketadi. 20-asr 70-yillarida shahar koʻchalaridagi Sh. 60—70 detsibelni tashkil qilgan, 21-asr boshida bu koʻrsatkich 100 detsibel va bundan yuqori qiymatga yetdi. Shahrining inson salomatligiga taʼsiri haqida ibtidoiy jamoa davridan maʼlum. Uning taʼsirini kamaytirish uchun, mas, temirchilar, tunukachilar va misgarlarning kechasi ishlashi taqiqlangan. Rim diktatori Yuliy Sezar kechalari shaldirab yuradigan aravalarning shahar koʻchalarida yurishini taqiqlagan. Odam organizmiga shahrining taʼsirini oldini olish uchun hozir ham baʼzi tashkiliy, texnik va tibbiy choratadbirlar koʻriladi. Aholi yashaydigan punktlarda shahriga qarshi kurash choralari: koʻkalamzorlashtirish, koʻcha harakatini tartibga solish, transportlar signalini man etish, turar joy binolariga tovush oʻtkazmaydigan oynali (mas, plasmassa, alyuminiy) derazalar qoʻyish, lift, nasos, ventilyator kabi uskunalar Sh.ini kamaytirish va h.k. Ishlab chiqarishda shahriga qarshi kurash choralari: Sh.siz texnologik jarayonlarni qoʻllash, yangi uskunalarni Sh. oʻlchovi nazoratidan oʻtkazish, korxona binosini tovushdan izolyatsiya qilish, tovush yutuvchi qurilish materiallari ishlatish va boshqalar Shuningdek, sershovqin sex ishchilari individual himoya vositalari bilan taʼminlanadi. Bunday ishchilar shifokor (terapevt, otolaringolog, nevropatolog) koʻrigidan oʻtkazib turiladi va h.k. Mavzu: Temir yo’l transportining ifloslantirishi Reja; Temir yo'l transportining atrofidagi ta'siri Termachilik bilan ifloslanish manbalari va turlari Ekologiyaga turli transport turlarining ta'sir. Ushbu turdagi transport ijobiy va salbiy xarakterga ega. Bir tomondan, yuk tashish bo'yicha temir yo'l transportida transportning boshqa turlari qatorida, yo'lovchi tashish nuqtai nazaridan yo'lovchi tashish nuqtai nazaridan avtotransportda ikkinchi o'rinni egallaydi. Boshqa tomondan, temir yo'l xalq ekologiyasi va sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Buning sababi yangi yo'nalishlar, korxonalarning ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyati, temir yo'llar va elektr yo'llari, shovqin ta'siri, shovqin ta'siri, o'rmon chiziqlarida pestitsidlardan foydalanib, ko'p miqdordagi yoqilg'ini yoqish va boshqalar. Ekologiyada temir yo'l transportining umumiy ta'siri: temir yo'l transporti ekologiyaga yoqilg'i, o'rmon va er resurslari, mineral va qurilish materiallari sifatida ta'sir qiladi. Boshqa transport turlari (ayniqsa avtomobil turlari bilan taqqoslaganda), u atrof-muhitning shikastlanishiga olib keladi; temir yo'l transporti bo'yicha temir yo'l transportining salbiy ta'siri tarkibi tabiiy landshaftlarning eroziyalar va ko'chkilarni rivojlantirish orqali transport infratuzilmasi orqali tabiiy landshaftlarning mustahkamligini buzishni o'z ichiga oladi; egzoz gazlari atmosferasining ifloslanishi; yerning neft, qo'rg'oshin, puflash va yutish mahsulotlari (ko'mir, ma'dan, tsementni yutish darajasining doimiy o'sishi. Termachilik bilan ifloslanish manbalari va turlari Havoning ifloslanishi; Temir yo'l transporti atrof-muhitning ekologik foydalari asosan ishlangan ishning birligi uchun atmosferaga ancha zararli chiqindilar bilan bir qatorda. Atmosfera ifloslanishining asosiy manbai dizel lokomotivlarining chiqindi gazlari. Atrof-muhit xizmatlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, uglerod oksidi, azot oksidi, sulfous anhidridi atmosfera havosining maksimal maksimal konsentratsiyasidan yuqori ekanligini ko'rsatmoqda. Bu dizel lokomotivlarning egzoz gazlari tomonidan temir yo'l stantsiyalarining sezilarli darajada ifloslanishini anglatadi. Azot oksididan 150 m masofada, stantsiyadagi kabi konsentratsiyada aniqlanadi. Suvning ifloslanishi Har yili yo'lovchilarga har bir kilometr uchun, patogen mikroorganizmlarni o'z ichiga olgan 200 m³ oqava suvlar quyiladi. Bu temir yo'l kanvasi va atrof-muhitning ifloslanishiga olib keladi. Tuprayar va suv omborlarida aylanayotgan temir yo'lni yuvishda, oqova suv, sintetik sirtlar - faol moddalar, neft, phenalastik xrom, kislota, ishqor, organik va noorganik va noorganik va noorganiklar, kislota, ishqorli va noorganiklar. Lokomotivni yuvish paytida oqava suvlarning mazmuni, tanklar ostidagi tanklar ostidagi tanklar bilan yuvish juda ruxsat etilgan kontsentratsiyadan oshsa. Hexavalent xromasining MPC bir necha marta, sovutish suyuqligi lokomotiv dizel dvigatellari bilan almashtiriladi. Tuproqda ko'p marotaba tuproq va buyumlarni yuvish va yuvish zaxirasini yuvish joyi ifloslangan. Inson tanasida issiqlik nurlari ta'sirining xavfi. Temir yo'l transporti korxonalarida issiq sanoatlar uchun issiq tarmoqlarga, ularda nurlanish inson tanasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, u erda quyish va temir va payvandlash idishlari, shuningdek dizel lokomotivlarning uchastkalari mavjud. Eng katta kirib boradigan qobiliyat ko'rinadigan spektr va qisqa infraqizil nurlari, to'qimalarga va teriga singib ketgan charm yuzasiga chuqur kirib boradi. Qisqa infraqizil nurlarga uzoq vaqt ta'sir qilish ko'z kataraktga olib keladi. Payvandlash yoyi ko'rinadigan va ko'rinmas spektrning kuchli nurlanish manbai. Ko'rinadigan spektrning ko'r ta'siri bor. Ko'rinmas spektr uzoq vaqt davomida ta'sir qilish, ko'pincha ko'rish va qisqa muddatli - chiroqlarga sarflaydi. Payvandlash yoyining nurlanishi, shuningdek, yuzning terisini va payvandchilarning qo'llarini himoya qilinmagan qismlarini kuydiradi. Poezdlarni harakatga keltirganda shovqin va tebranish va ularning aholining sog'lig'iga ta'siri: poezdlardan shovqin salbiy oqibatlarga olib keladi, asosan uyqusizlikni buzganlikda, xatti-harakatlarning o'zgarishi, giyohvand moddalarni iste'mol qilishni ko'paytiradi; poezdlar shovqinini idrok etish, shovqin fonida bog'liq. Shunday qilib, shaharlarning zavodida shaharlarning chetida turar-joylarga qaraganda kamroq og'riqli deb qabul qilinadi. Stansiyalardan va ayniqsa saralash stantsiyalaridan shovqin poezdlarning odatdagi harakatidan ko'ra salbiy oqibatlarga olib keladi; avtomobillarning shovqinining asosiy manbai bo'g'imlar va relslarning buzilishlari, shuningdek, temir yo'lning javonlari va g'ildiraklar tizmasining sirtlanishi. Kema va to'lqinlar bilan payvandlangan temir yo'l bilan g'ildirak bo'ylab aylanib yurish keng chastotalar oralig'ida shovqin paydo bo'lishiga olib keladi. Relslarning sirtning kamchiliklari tebranish va zarbalarni keltirib chiqaradi, relslarning barqarorligini kamaytiradi, relslar va umuman yo'lning yuqori tuzilishini kamaytiradi, rulman qo'zg'alishi va shovqin darajasining oshishi. Atrof-muhit sharoitlarini yaxshilash usullari Temir yo'l chiqindilarini qayta ishlash: Atrof-muhitga chiqindilarni iste'mol qilish va iste'mol qilishning salbiy ayirboshlash va iqtisodiy ayirboshlashning maksimal darajada jalb qilinishini pasaytirish uchun tizim ishlaydi; Chiqindilarning 30 foizdan ortig'i ikkinchi darajali xom ashyo sifatida, chiqindilarning tarkibiy qismi maxsus installyatsiyalar bo'yicha temir yo'llarning tarkibiy bo'linmalari joylarida zararsizlantiriladi Zamonaviy shovqin nazorati texnologiyalari Temir yo'llarda yangi passiv va faol shovqinni kamaytirish vositalarini qo'llang. Polimer qistirlari polimerik chiziqlar kiradi, ular relslar va shpallar orasidagi shpallar va hubliya balasti orasiga o'rnatiladi. Ushbu mablag'lar shilliq relsklar va g'ildiraklarni o'z ichiga oladi. Bunday tadbirlarni o'tkazish shovqin va tebranishni sezilarli darajada kamaytiradi va bu erda 35-40 dBada atrof-muhitga ta'sir ko'rsatish darajasiga erishishga imkon beradi, bu kunduzi joiz bo'lgan shovqin darajasidan ancha past. Faol shovqinni kamaytirish vositalari shovqin spektrini tahlil qilib, shovqin spektrini tahlil qiladi va shovqinli va dinamikada ishlaydigan murakkablik signalini tashkil qiladi. Signallar bir-birlariga juda katta bo'lib, ma'ruzachilar ustidan shishiradi. Temir yo'l transporti aholining ekologiya va sog'lig'iga (ayniqsa, temir yo'l liniyalari yaqinida yashovchi ishchilar va odamlar) salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Insonning muhiti tabiiy muhit millionlab yillar tashkil etildi. U quyidagilardan iborat: odamlar tomonidan ishlab chiqarilgan sun'iy muhit, sanoat, transport, energetika, uy-ro'zg'or va boshqa infratuzilmalar; yer va hayotni evolyutsion shakllantirish jarayonida shakllangan tabiiy muhit. Tabiiy muhit er, tuproq, subogrammani, atmosfera, flora, fauna, peyzajni o'z ichiga oladi; jamiyatning mavjudligi va rivojlanmagan tabiiy boyliklari imkonsizdir. Temir yo'l transporti va uning korxonalari atrof-muhitga va tabiiy muhitga doimiy ta'sir qiladi. Ta'sir darajasi ruxsat etilgan muvozanat va inqiroz chegaralarida bo'lishi mumkin. Transportning atrof-muhitga ta'sirining texnogen omillarining tarkibi, ularning ta'siri intilishi, tabiat elementlariga ekologik vazning ta'siri bilan belgilanadi. Texnogen effoglar bitta omil yoki majmuadan mahalliy bo'lishi mumkin - ularning turiga (mexanik, termal, biologik, biologik, biologik, elektron, qavatli, elektromagnit va boshqalar). Muddatli), ob'ekt ta'siri (temir yo'llar, korxonalardan foydalanish). Temir yo'l transporti transportning boshqa turlari bilan taqqoslaganda tabiiy muhitning ifloslanishining eng faol manbai emas, ammo ob'ektlar bilan mos keladigan - boshqa sohalarni ifloslantiruvchi moddalar jiddiy tahdid soladi. Amaliyotni amalga oshirish, barcha yangi kimyoviy moddalar ko'proq ishchilarning ta'siri zonasida ishlashiga olib keladi. Shuning uchun, zaharli va boshqa zararli moddalar bo'lgan shaxsga murojaat qilganda, insoniy xavf-xatarlarni tashish va qattiqqo'llikni saqlash va maxsus, alohida shaxsni tashish uchun xavf omilini kamaytirish choralarini ko'zdan kechirish kerak. kuchli idishlar va boshqalar. Birga etakchi transport korxonalari bilan muloqot qilishda atrof-muhit holati temir yo'llarni qurish, aylanma uskuna va boshqa qurilmalarni ishlab chiqarish va boshqa qurilmalarni ishlab chiqarish uskunalarini ishlab chiqarish, ishlab chiqarish uskunalarini ishlab chiqarish va boshqa qurilmalarni, rullik zaxiralari faoliyatining intensivligidan ishlab chiqishga asoslanadi va boshqa sanoat ob'ektlari. Mavzu: Chiqindi pasporti, yutuq va kamchiliklar Reja; 1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y. 2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b. 3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b. 4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b. 5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994. 6. www.ziyonet.uz Yüklə 58,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|