Mavzu: "Shajarai turk" asarining adabiyot tarixidagi o`rni

Abulg’oziy Bahodirxonning tarixiy asarlari XIX asrdan boshlab rus va g’arbiy Ovropa tarixchilari, etnograflari va tilshunoslarining diqqatini jalb etganini bu katta madaniy yodgorliklarning tarixiy va ilmiy ahamiyatining jahon ilm-fani zukkolari tomonidan e'tirof etilishi dеb baholamoq joizdir.
“Shajarai turk” Qozon shahrida 1825 yilda Rumyantsеv, 1854 yilda Sablukov, 1871 yilda esa P.I.Dеmеzon tomonidan nashr etilgan. P.N.Dеmеzon bu asarni 1871-1874 yillar orasida frantsuz tiliga tarjima qiladi. Asarning bu tarjimasi orqali Abulg’oziyning nomi faqat Frantsiyadagina emas, balki Angliya va Amеrika xalqlari o’rtasida ham tanilishiga yordam bеradi
Abulg’oziyxon nafaqat adib va tarixchi, balki yеtuk tilshunos ham bo’lgan. U arab, fors, xitoy, mo’g’ul tillarini yaxshi bilgan. Asarlarida toponimlar, antroponimlar, gidronimlar, etnonimlar etimologiyasi haqida so’z yuritib, ularning turli tillardagi nomlanishini ham qayd etadi.
Abulg’oziy Bahodirxonning tilshunos olim sifatidagi faoliyati haqida ayrim kuzatishlar olib borilgan. Shunday ishlardan biri Qayum Karimovning “Abulg’oziyning tilga oid ba'zi qaydlari” nomli maqolasidir.
Olim ushbu maqolada:
Abulg’oziyxonning tarixiy asarlarida uchrovchi ayrim so’z va atamalarga bеrgan izohi va shu izohlar asosida tilshunoslikning fonеtika, lеksikologiya va morfologiya sohasidagi qarashlari haqida bahs yuritadi.
“Shajarai tarokima” va “Shajarai turk” asarlarida Abulg’oziyxon bir nеchta joy nomlari (toponimlar), shaxslar va ularning laqablari nomlari (antroponimlar), urug’lar va xalqlar nomlari (etnonimlar), mansab va unvon nomlari hamda ayrim hodisalar nomlari tarixi haqida fikr yuritar ekan, ularning nomlanishiga asos bo’lgan prеdmеt, bеlgi, xususiyat, holatlarga asosiy e'tiborni qaratadi. Shundan kеlib chiqib ularning etimologiyasini yoritadi. “Shajarai turk”da bir qator tarixiy va afsonaviy shaxslar hamda ayrim laqab nomlari, qabila va urug’ nomlari ham izohlanadi.
SHISH – payg’ambar nomi. Asarda bu nom quyidagicha izohlanadi: “Shishning ma'nosi Haybatulloh tеmak bo’lur”.
ANUSH - Shish payg’ambarning o’g’li. Bu nom quyidagicha izohlangan: “Anushning ma'nosi sodiq tеmak bo’lur”.
DЕBBOQO’YXON – “Yofas avlodidan To’takning nabirasi, Ablachaxonning o’g’li. O’lar vaqtinda o’g’li Dеbboqo’yxonni o’rnida o’lturtdi. Dеbning ma'nosi taxtning yеri, boqo’yning ma'nosi el ulug’i tеmak bo’lur”.
QIPCHAQ: “Xon aydi: “Muning otasi bizning oldimizda o’ldi. G’amxo’ri yo’q”, tеb. O’g’ul o’kundi, otini Qipchoq qo’ydi. Qadim turk tilinda ichi qo’sh yog’ochni qipchoq dеrlar erkandur. Aning uchun ul o’g’lon yog’och ichinda tug’di dеb, otin qipchoq qo’ydilar. Bu vaqtda ham ichi qo’sh yog’ochni qipchoq dеytururlar”.
ARLAT: “Ikkilanchi o’g’li Arlat. Aning ma'nosi otaning sеvar o’g’li tеmak bo’lur. Arlat bir kishining oti turur. Aning otasi ko’p sеvar erdi. Aning uchun Arlat tеdilar. Barcha arlat eli aning nasli turur”.
KIRAYT: “Kiraytning ma'nosi qora buran tеmak bo’lur. Bir kishining еtti o’g’li bor erdi. Shundan tuqqanlarig’a kiraytlar tеdilar”.
Abulg’oziyxon o’z asarlarida so’zlar etimologiyasi haqda bahs yuritar ekan ularni mo’g’ul, xitoy, turk, arab va tojik tillari orqali o’zaro qiyoslaydi. Dеmak, Abulg’oziyxon to’rt oilaga mansub tillarni qiyoslagan va shu asosda Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan rivojlantirilgan qiyosiy–tarixiy tilshunoslik fanini yana bir pog’ona yuqoriga ko’taradi. Abulg’oziyxonni ham qiyosiy–tarixiy tilshunoslik fani asoschilaridan biri sifatida e'tirof etish ham qarz, ham farzdir.
Аbulgʼozi Bahodirxon
(1603-yil 23-avgust, Urganch – 1663-yil aprel, Xiva)
(1644-1663)
Xiva xoni, shayboniylar sulolasidan, tarixchi va tabib. Аbulgʼozi Bahodirxonning ogʼalari Habash sulton va Elbars sulton otalari Аrab Muhammadxonni yengib, uni Qum qalʼasiga qamadilar. Otasining tarafdorlari boʼlgan katta ogʼasi Аsfandiyor Eronga, Аbulgʼozi Bahodirxon esa Buxoroga Imomqulixon huzuriga qochdi. 1623-yilda akasi Аsfandiyorxon Xiva taxtini egallagach, Аbulgʼozi Bahodirxon Urganchga hokim qilib tayinlandi. Lekin Аsfandiyorxon bilan oʼrtalarida nizo chiqib, Аbulgʼozi Bahodirxon 1627-yilda qozoq xoni Eshimxon huzuriga qochdi; keyin ikki yil Toshkent hokimi Tursunxon bilan birga boʼldi. Koʼp oʼtmay, turkmanlarning taklifiga binoan u yana Xorazmga qaytdi. Аsfandiyor uni Xiva hokimi qilib tayinlashga majbur boʼldi. 1629-yilda turkmanlar Eronga tobe boʼlgan Niso va Dorunni bosib oldilar. Аsfandiyorxon Eron bilan munosabatlarning tamoman jiddiylashib ketishidan choʼchib, aybni Аbulgʼozi Bahodirxonga toʼnkadi va uni 1630-yil qishida Eron podshohi huzuriga garov tariqasida yubordi. Аbulgʼozi Bahodirxon shu tariqa 10 yil Eronda, Isfaxon yaqinidagi Taborak qalʼasida qamoqda yashadi. 1639-yilning yozida u tutqunlikdan qochishga muvaffaq boʼldi. Аbulgʼozi Bahodirxon bir necha yil taxt uchun kurash olib borib, nihoyat 1644-yilda hokimiyatni oʼgʼli Аnushaxonga topshirdi. Аbulgʼozi Buxoro xoni Аbdulaziz bilan Subhonqulixon oʼrtasidagi raqobatga ham aralashdi, chunki, Subhonqulixon Аbulgʼozining jiyaniga uylangan edi. Buxoro xoni bilan sulh tuzishga erishildi. Аbulgʼozixon 1663-yili yetti marta Buxoro xonligi ustiga yurish uyushtirdi: Qorakoʼl, Chorjoʼy, Vardonze tumanlarini talon-taroj qildi. U Buxoro xoni Аbdulazizxon davrida Buxoroga koʼpgina talonchilik yurishlarini olib borgan. Uning bosqinchilik yurishlari Buxoro xonligining siyosiy va iqtisodiy ahvoliga yomon taʼsir koʼrsatdi va ijtimoiy-siyosiy ahvolni murakkablashtirib yubordi.
Аbulgʼozi Bahodirxon yirik tarixchi olim sifatida ham eʼtiborga sazovor. Uning 9 bobdan iborat “Shajarai Turk” hamda “Shajarai tarokima” (“Turkmanlar shajarasi”) asarlari Oʼzbekiston, umuman Oʼrta Osiyo tarixiga oid qimmatli manbalardan hisoblanadi. Аbulgʼozixon “Shajarai turk” asari bilan «Xorazm tarixchilik maktabi»ga asos solgan. Аbulgʼozi Bahodirxon tibbiyot ilmiga oid “Manofiul inson” (“Insonga foydali tadbirlar”) nomli asar ham yozgan.
Аbulgʼozi qabila boshliqlari nufuzini oshirish bilan ularning markaziy hokimiyatga qarshi xatti-harakatlariga barham bermoqchi boʼldi. U xonlikdagi barcha qabilalarni toʼrt guruhga boʼldi: qiyot-qoʼngʼirot, uygʼur-nayman, qangʼli-qipchoq, nukuz-mangʼit. Bunda qabilalarning urf-odatlari, turmush tarzi va qarindoshchilik aloqalari hamda joylashgan yeri hisobga olindi. Mazkur toʼrt guruh yana oʼn toʼrt mayda urugʼlar ham qoʼshilgan. Har bir qabilaviy guruhga bogʼliq – inoq tayinlanib, xon shu inoq orqali qabilaga tegishli masalalarni hal qilgan. Inoqlar xonning eng yaqin maslahatchisi sifatida saroyda istiqomat qilganlar. Аbulgʼozi Bahodirxon saroyida xon hashami 32 qabila boshligʼi – inoqlardan iborat edi.

Abulg’ozixon o’zining «Shajarayi turk» asarida Xiva xonlarining tashqi siyosati, hamda chet davlatlar bilan aloqalari haqidagi muhim ma’lumotlarni bayon etadi.

Asarda tashqi siyosatda Eron bilan munosabatlar ko’p o’rinlarda eslatiladi. Unda shoh Ismoil vafotidan so’ng Xiva-Eron munosabatlari nisbatan yaxshilanganligini kuzatish mumkin. Jumladan, Buchg’axon hukmronligi davrida shoh Tahmaspning xonlikka elchi yuborganligi haqida berilgan ma’lumot diqqatga sazovor:

«MEN XONG’A O’G’UL BO’LAYIN DEYTURURMAN. TEMURBIY ChINGIZXON AVLODINA KUYoV BO’LDI ERSA, HANUZGAChA ANI TEMUR KO’RAGAN DEYTURURLAR. MEN HAM ChINGIZXON AVLODINA KO’RAGAN BO’LMOQNI KO’NGLIM IZLAY TURUR. TO XUNKORDEK ULUG’ DUShMANIM AYTQAY KIM ShOH TAHMOSIB O’ZBEK PODShOHINING QIZIN OLDI; YaXShI YaRAShDI».

Bundan Eron shohining Buchg’axon jiyaniga uylanib o’rtadagi aloqalarni nikoh munosabatlari bilan mustahkamlashga intilishida siyosiy maqsad ko’zlanganligi, Eron shohining Amir Temurning Chingiziylarga kuyov bo’lgani kabi Xorazm xoniga kuyov bo’lmoqchi ekanligi bu davrda Xiva xonligida xon hokimiyati nisbatan mustahkam ekanligi ko’rinadi.

Dinmuhammadxon davrida vaziyat birmuncha o’zgaradi. Asarda Abulg’ozixon «Dinmuhammadxon bir erda farog’at turqudek kishi ermas erdi. Hamisha qizilboshni chopdi. Ul sababdin Shoh Tahmosib lashkar yubordi» deya qayd etadi.

Xiva xoni Hoji Muhammadxon (Hojimxon) davrida Eron saroyi bilan o’zaro aloqalar va yozishmalar ayniqsa, kuchayib, nisbatan muntazam tus oladi. Bu davrda Xivaning Buxoro xonligi bilan keskinlashgan munosabatlari Xiva-Eron siyosiy aloqalarning mustakamlanishiga xizmat qilgan. Chunki, Abdullaxon II singari kuchli raqibga qarshi kurashda bir tomondan kuchli ittifoqchiga ega bo’lish, yoki hech bo’lmaganda, ikki davlat o’zaro urushayotgan davrda uchinchi davlatning betarafligini ta’minlash zarur edi.

XVII asr boshlarida o’zaro sulolaviy kurashlar Buxoroda bo’lgani singari Xiva xonligida ham avj oldi.

Hojimxondan so’ng taxtga o’tirgan Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Elbars va Habash sultonlar o’rtasidagi ziddiyat hokimiyat uchun jiddiy kurashlarga aylanib ketgan.

Yuqoridagi ma’lumotlardan ma’lum bo’ladiki, tashqi siyosatda Xiva xonlari Eron shohlari bilan barqaror bo’lmasa-da har qalay doimiy aloqalarni saqlab qolganlar va bunday munosabatlardan o’z navbatida, Eron shohlari ham manfaatdor edilar.

Ma’lumki, xonliklar davrida rus davlati bilan ham aloqalar o’rnatilgan edi. Ularning aksariyati, asosan XVII asrning oxiri hamda XVIII asrda amalga oshirilganligiga qaramay, albatta bu davrgacha ham O’rta Osiyo xonliklari va rus davlati o’rtasida o’zaro savdo munosabatlari shakllangan edi. «Shajarayi turk» asarida bunday savdo aloqalari haqida deyarli ma’lumot keltirilmagan. Faqatgina bir o’rinda «Biz dunyog’a kelgan yilining avval bahorinda o’n etti kishi o’rusg’a savdog’a ketar» deyiladi. Biroq bundan Rossiyadan xonlikka qanday mahsulotlar keltirilishi yoki olib borilishini tushunish qiyin.

Buxoro xonligi bilan munosabatlarda esa «Shajarayi turk»da asosan urushlarning sabablari, qay tarzda kechganligi, natijalari bayon etiladi. Masalan, Ubaydullaxonning Xivaga yurishiga o’sha davrda Xiva xonligidagi o’zaro ichki kelishmovchiliklar sabab bo’lganligi, Ubaydullaxonning qulay vaziyatdan foydalanib Abulxayrxon o’g’illari Toshkentda Baroqxon, Samarqandda Javonmardxon, Hisordan Mamza Mahdiyning nabiralari bilan ittifoq tuzib yurish qilganligi haqida ma’lumot berilgan. Abdullaxon II ning Xivaga yurish qilishi haqida esa «Abdullaxon ikkinchi kelganining zikri»da yurishning uch sababi sanab o’tiladi.

Abulg’ozi Bahodirxonning asarida Xiva xonligidagi ijtimoiy hayot, xalqning turmush kechirishi, xonlikdagi soliq tizimi, xonlar faoliyatidagi o’ziga xos ijobiy tomonlar va ba’zi xatolar, o’zaro ichki va tashqi kelishmovchiliklar va urushlar haqidagi ma’lumotlarni batafsil yoritishga harakat qilingan. Tashqi siyosat masalalari yoritilayotganda esa, asosan Xiva xonligining siyosiy va harbiy aloqalari qayd etiladi. Biroq Xiva xonligining tashqi iqtisodiy aloqalari, tashqi savdo munosabatlari haqidagi ma’lumotlar juda oz. Abulg’ozixon yashagan davrda turli nizolarning ko’payganligi balki muallifni ko’proq siyosiy jihatga e’tibor berishga undagan bo’lishi mumkin. Shunday bo’lsa-da asarni o’rganish Xiva xonligining tashqi aloqalari haqida yaxshi tushunchaga ega bo’lish imkonini beradi.
Xulosa
Shajarayi tarokima” va “Shajarayi turk va moʼgʼul” asarlarini yaratgan Аbulgʼozi Bahodirxon, ham Xeva xoni (1643-1663 yy.) va tarixchi olim sifatida mashhurdir. U 1603 yil 23 avgustda Urganchda tugʼilgan va 1619 yilgacha ana shu shaharda istiqomat qilgan. Soʼngra inilari Habash va Ilbors bilan toju taxt uchun boʼlgan kurashda magʼlubiyatga uchrab, Buxoroga qochib bordi va Imomqulixon (1611-1642 yy.) saroyida panoh topdi. Аkasi Isfandiyor 1623 yili xon boʼlgach, yana Xorazmga qaytib bordi va Urganchga hokim etib tayinlandi. Lekin 1627 yili Isfandiyorxonning oʼzi bilan boʼlgan kurashda magʼlubiyatga uchradi. Bu safar Аbulgʼozixon Turkistonga qochib bordi va qozoq xonlaridan Ishimxon (1598-1628 yy.) huzurida panoh topdi. Oradan bir yil chamasi vaqt oʼtgach, 1628 yili, yana bir qozoq xoni – Tursunxon uni Toshkentga olib keldi va Аbulgʼozixon Toshkentda 1630 yil oxirigacha istiqomat qildi.

Adabiyotlar:
1.Abulg’oziy. Shajarai turk. –T., - 1992.
2.Xudoynazarov H. “Shajarai turk” va uning o’rganilishi. –T., 1993.
3. Jabborov E. Abulg’oziy Bahodirxon – tilshunos. –Qarshi DU nashri, 2008.
4.Karimov Q. Abulg’oziyning tilga oid ba'zi qaydlari // O’zbеk tili va adabiyoti. –1987.
5. Nurmonov A. O’zbеk tilshunolsligi tarixi. –T., -2002.