Mavzu: O’zbek xalqi va uning nomlanish tarixi

mavzu: O’zbek xalqi va uning nomlanish tarixi
Reja:
1. O’zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari:
a) ilk davr (XI-XIV) asrlar va yeski o’zbek tili.
2. YEski o’zbek tilining tayanch dialekti masalasi.
3. YEski o’zbek tilida fors-tojik va arab tili unsurlarining yanada kuchayib ketishi.
O’ZBEK ADABIY TILI TARIXINI DAVRLASHTIRISH
O’zbek tili uyғur tili bilan birgalikda qarluq tili gruppasiga kiradi. Qarluq tili tarixiy jihatdan O’rta Osiyo gruppasiga, ayniqsa, ғarbiy xun shaxobchasiga kirgan tillar bilan oiladoshdir.
XI asrdan keyingi O’rta Osiyo turkiy tillari, shu jumladan, o’zbek adabiy tilining rivojlanishidagi ma’lum davrlarni belgilash mumkin.
Til tarixini o’rganishdagi yeng muhim masalalardan biri - davrlashtirishdir. Davrlashtirish uchun o’zbek tili va unga uruғdosh bo’lgan turkiy tillarning kelib chiqishi, taraqqiyot bosqichlari, o’zaro munosabatlari aniqlanishi lozim.
Ma’lumki, davrlashtirish turkiy tillarning tasnifi bilan ham boғlikdir. Tasnif ma’lum darajada tillar tarixini davrlashtirish demakdir. CHunki tasnifda ham, davrlashtirishda ham bir xil printsipga amal qilinadi.
Turkiy tillarning tasnifi XI asrda M. Šoshғariy tomonidan berilgan bo’lsa ham XIX asrgacha bu tillarning mukammal tasnifi yaratilmagan yedi. XIX asrdan boshlab turkiy tillarni rus olimlari tasnif qila boshladilar. Bulardan ayrimlarini namuna uchun keltiramiz.
I. V. V. Radlov turkiy tillari to’rt guruhga bo’ladi:
1.SHarqiy guruh (Sibirь tatarlari tili).
2. Ғarbiy guruh (qirғiz, qozoq, boshšird, tatar tillari).
3. O’rta Osiyo guruќi (o’zbek, uyғur tillari).
4. Janubiy guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrim tatar tillari).
II. A.N. Samaylovich Radlov va Korsh tasniflarini birlashtirib oladi.
1. Janubiy - SHarqiy yoki chiғatoy guruhiga hozirgi uyғur, o’zbek tillarini va shevalarini kiritadi.
2. Janubiy - Ғarbiy yoki o’ғuz guruhiga o’zbek tilining o’(uz shevalarini kiritadi.
III. S. E. Malov o’z tasnifida yangi turk tillari guruhiga o’zbek, chiғatoy tillarini kiritadi.
IV. N.A.Baskakov tasnifida turk tillarining Ғarbiy xun tarmoғi qarluq tillari guruhiga kiritiladi; a) qarluq — xorazm guruhi. Bunga qoraxoniy - xorazm tili (Aќmad YAssaviy asarlari), hozirgi uyђur tili va shevalari kiritilgan (bunda ayrim lingvistik belgilar hisobga olingan).
IV. A.M.SHcherbak tarxi (1957)
Til tarixini o’rganishdagi yeng muhim masalalardan biri — davrlashtirishdir. Davrlashtirish uchun o’zbek tili va unga uruғdosh bo’lgan turkiy tillarning kelib chiqishi, taraqqiyot bosqichlari, o’zaro munosabatlari aniqlanishi lozim.
Ma’lumki, davrlashtirish turkiy tillarning tasnifi bilan ham boғlišdir. Tasnif ma’lum darajada tillar tarixini davrlashtirish demakdir. CHunki tasnifda ham, davrlashtirishda ham bir xil printsipga, ya’ni tarixiylik printsipiga amal qilinadi.
Turkiy tillarning tasnifi XI asrda M. Koshғariy tomonidan berilgan bo’lsa ham, XIX asrgacha bu tillarning mukammal tasnifi yaratilmagan yedi. XIX asrdan boshlab turkiy tillarni rus olimlari tasnif qila boshladilar. Bularga ayrimlarini namuna sifatida keltiramiz:
I. V.V. Radlov turkiy tillarni to’rt guruќga bo’ladi:
1. SHarqiy guruh(Sibirь tatarlari tili).
2. Ғarbiy guruh (qirғiz, qozoq, boshšird, tatar tillari...).
3. O’rta Osiyo guruhi (o’zbek, uyғur tillari).
4. Janubiy guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrim-tatar tillari).
II. A.N.Samoylovich, Radlov va Korsh -tasniflarini birlashtirib oladi. 1. Janubi - SHarkiy yoki chiғatoy guruќiga hozirgi uyғur, o’zbek tillarini va shevalarini kiritadi.
SH.S.E. Malov o’z tasnifida yangi turk tillari guruhiga o’zbek, chiғatoy tillarini kiritadi.
IV.N.A. Baskakov tasnifqda turk tillarining Ғarbiy xun tarmoғi qarluq tillari guruhiga kiritiladi: a) qarluq-uyғur guruhi; b) qarluq - xorazm guruhi. Bunga koraxoniy-xorazm tili (Ahmad YAssaviy asarlar), hozirgi o’zbek tili va shevalari, hozirgi uyғur tili va shevalari kiritilgan (bunda ayrim lingvistik belgilar hisobga olingan).
V. V.A. Bogoroditskiy (1921) tasnifida O’rta Osiyo guruhiga o’zbek, uyғur, qozoq, qirғiz, qoraqalpoq tillari kiritilgan.
Ularning ba’zilari turkiy tillarni hududiy - jo’ғrofiy jihatdan tasnif qilsa, boqshalari tshsharning bir xil lingvistik beyagisiga asoslanadi. Uchinchilarida turkiy tillar tarixi xalq tarixi bilan etarlicha boғlanmaydi. SHular ichida N.A. Baskov tasnifi ancha mukammal tuyuladi.
A.M. SHcherbek tarxi (1953):
1.YEng kadimgi davr o’zbek adabiy tili (X - XII asrlar).
2. O’rta davr o’zbek adabiy tili (X1U-XU1 asrlar).
3. YAngi davr o’zbek adabiy tili (XUSH-X1X asrlar).
4. YEng yangi davr o’zbek adabiy tili (XIX asr oxiri va XX asr boshlari). Olim Usmon tarxi (1957):
1. Turk xoqonligi davrida qadimgi tug-yu turk tili (U1-1X asrlar). VI-VIII asrlar; VIII - IX asrlar).
2. Qadimgi o’zbek tili (1X-XN asrlar).
3. YEski o’zbek tilining ilk davri (XIII -XIV asrlar).
4. YEski o’zbek tili (XIV asrning oxiridan XIX asr II yarmigacha).
5. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili:
A) XIX asrning II yarmidan Oktyabrь inqilobigacha bo’lgan davr o’zbek adabiy tili.
B) SHo’ro davri o’zbek milliy adabiy tili.
VI. Ғ.Abduraxmonov, SH.SHukurov tarxi (1973):
1. YEng qadimiy turkiy til (VII asrgacha).
2. Qadimgi turkiy til (VII asrdan XI asrgacha).
3. YEski turkiy til (XI asrdan XIII asrgacha).
4. YEski o’zbek adabiy tili (XIV asrdan XIX asrgacha).
5. Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili.
VII. YErgash Fozilov tarxi (1977).
A) Turkiy tillar uchun mushtarak bo’lgan obidalar - VI - X asrning birinchi choragi. B) YEski turkiy yodnomalar - IX - XII asrlar (Šutadђu bilig», «Devonu luғotit turk», «Hibatul haqoyiq»).
I. Tarix oldi o’zbek tili - XP-X1U asrlar (manbalari-»Tafsir», Sayfi Saroyi – «Guliston bit turkiy», «Muhabbatnoma», «Xusrav va SHirin», «Najќul Farodis»...).
II. Ilk o’zbek tili -
Akademik A.Samoylovich O’rta Osiyo turkiy tshsharini quyidagi davrlarga bo’lib ko’rsatadi.
I davr. X1-X1U asrlarni o’z ichiga oladi.
II davr. Mo’ғullar hukmronligi davridagi o’zbek adabiy tili.
III davr. Temuriylar davridagi o’zbek adabiy tili. Bu davr XIX asrning 2-yarmiga qadar davom yetadi.
IV davr. O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olingandan keyingi adabiy til. .
O’zbek tili tarixini uning ichki rivojlanish xususiyatlariga qarab,
shuningdek o’zbek xalqi va millatining shakllanishi, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotiga qarab shunday davrlarga bo’lish mumkin.
I. O’zbek xalq tili taraššiyotining ilk davri. Bu davr XI asrdan XIV
asrning yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
II. O’zbek xalq tili taraqqiyotining O’rta davri. Bu XIV asrning 2-yarmidan XIX asrning 1-yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davr yeski o’zbek adabiy tilining shakllangan va ma’lum tarakiyotga yuz tutgan davridir.
III. O’zbek xalq tili taraqqiyotining so’nggi davri. Bu davr XIX asrning 2-yarmidan oktyabrь revolyutsiyasining ғalabasi va O’zSSR barpo yetilgan davrni o’z ichiga oladi.
IV.Milliy O’zbek adabiy tili. Bu davrda O’zbekiston milliy tili shakllandi va taraqqiy yetdi.