Mavzu: ong taraqqiyoti va ongsizlik, valeologik ong
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ongsizlik
-kishini o’zini tuta olmaydigan qilib qo’yadigan taaassurotlar bilan bog‘lik psixik jarayonlar harakatlar va holatlar yig‘indisidir. Psixik holat sifatida ongsizlik vokelikni aks ettirishning shunday bir shaqli xisoblanadiki ,bunda harakat urni va vaktini muljal qilish, yaxlitligi yuqoladi, xatti-harakatining nutk yordamida boshqarilshi bo’ziladi. Ongsizlikka qo’yidagi psixik holatlarni kiritish mumkin: Uyqu paytida yo’z beradigan psixik hodisalar (tush kurish) sezilmaydigan lekin Xaqiqatda xam ta’sir kursatadigan kuzatuvchilarga javob reaksiyalari: oldinlari ong harakat bo’lib, lekin takrorlanaverib avtomatlashib ketgan va shunga ko’ra endilikda anglanmaydigan bo’lib qolgan harakatlar faoliyatiga undovchi ammo maqsad xissidan anglanmaydigan ayrim moyillar, ongsizlik hodisalariga bemor kishining psixikasida ruy beradigan ba’zi bir protologik hodisalarni-alaxlash, kuziga yuk narsalarning kurinishi kabilarni xam kurish mumkin. shularga, asoslanib ongsizlikning ongga karama-karshi deb xisoblash, uni xayvonlar psixikasiga tenglashtirish notug‘ri bular edi. Ongsizlik -bu kishining xuddi ong kabi o’ziga xos psixik qiyofasidirki, u kishi miyasida borlikning yetarli darajada bir xil bulmagan kismiga aksi tarzida inson xayotining ijtimoiy shartsharoitlari bilan bog‘lik xolda bo’lgandir. Psixologiya fanining asosiy kategoriyalari ichida (shaxs, motivatsiya, faoliyat, muomala va hokazo) ong alohida o‘rin egallaydi va u borliqda insonning yuksaqlik darajasini egallashga muhim zamin, kafolat negizini yaratadi. Insonni hayvonot olamidan ajralib chiqishining bosh omili ham ong hisoblanadi, xuddi shu boisdan u taraqqiyot va kamolotning eng zarur mezoni, o‘lchami sifatida muhim rol o‘ynaydi. Psixologik nuqtai nazardan ong olib qaralganda, u ijtimoiy-tarixiy (filogenetik) va individual (ontogenetik) taraqqiyotning mahsuli hisoblanmish insongagina xos bo‘lib, psixik aks ettirishning va o‘zini o‘zi boshqarishning yuksak darajasi sanaladi. Ong kategoriyasi amaliy jihatdan tavsif qilinganda: a) u ham hissiy, ham aqliy obrazlarning o’zluksiz ravishda o‘zgarib turuvchi majmuasi sifatida, b) bevosita sub’ektning oldida uning «ichki tajribasi» tariqasida, v) amaliy faoliyatdan kutiluvchi mahsulni oldindan sezuvchi (payqovchi) psixologik hodisa tarzida hukm suradi. Ong muammosi bir qancha fanlarning, jumladan, falsafa (uning asosiy masalasi — bu ongning turmushga nisbatan munosabatidan iboratdir), mantiq, lingvistika, etnografiya, antropologiya, sotsiologiya, neyrofiziologiya, pedagogika kabilarning tadqiqot predmetiga aylangandir. Psixologiya fani individda ongning vujudga kelishi, uning tuzilishi, rivojlanishi va hukm surishini tadqiq qiladi. Ong predmetga faollik, yo’nalganlik, intensiallik xususiyatlariga ega:a) ong doimo nimanidir tushunish sifatida; b) refleksiyaga, nisbatan qobiliyatlilik; v) o‘zini o‘zi kuzatish, ya’ni o‘zligini anglash; g) motivatsion — qadriy xususiyat yaqqollikning yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki bosqichi ekanligi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, har qaysi individning ongi noyob, betakror, ammo u ixtiyoriy emas, chunki birinchi navbatda maxsus tizimda hukm suruvchi tuzilish bilan unga bog‘liq bo‘lgan tashqi omillar hamda hech qanday aloqasi bo‘lmagan omillar shartlangandir. Xuddi shu tufayli ongni tadqiq qilishning ikkita muhim qiyinchiligi mavjud: a) barcha psixologik holatlar individning kuz o‘ngida shunday namoyon bo‘ladikim, bunda birinchidan, ular qay tariqa anglashilmoqda (ongsizlikning roli qanchalik), ikkinchidan, anglash darajasiga yetkazishning maxsus tashqi va ichki mashqi natijasida inson tomonidan anglashiniladi, uchinchidan, bevositalikda ong funksiyasida yanglishlik vujudga keladi. O‘zini kuzatish natijalariga ko‘ra, ong o‘zining yaqqol psixologik o‘ziga xosligidan mahrumdir, chunki uning yagona alomati shundan iboratki, bunda uning sharofati bilan individ oldida (u yoki bu aniqlik, ravshanlik darajasida) yaqqol psixologik funksiyalar mohiyatini yo’zaga keltiruvchi turli holatlar, hodisalar namoyon bo‘ladi. Xuddi shu boisdan ong psixika hukm surishining sifatga ega bo‘lmagan umumiy sharti (sharoiti) tariqasida talqin qilingan, buning natijasida u majoziy belgilangan. Jahon psixologiyasi fani konsepsiyalarida bu hodisa aksariyat hollarda «ongning nuri», «ongning maydoni», hatto «psixik funksiyalarning umumiy hokimi» kabi tahlil etilgan, goho u qaysidir psixik funksiyalar bilan g‘ayritabiiy ravishda (qo‘shimcha diqqat, tafakkur bilan) ayniylashtirilgan. Shu munosabati bilan birinchi galda ongni yaqqol o‘rganish, tekshirish to‘g‘risida umuman gap bo‘lishi mumkin emas. Ikkinchi holda esa ushbu masala unga mutanosib funksiya bilan almashtiriladi. Bunday talqinlarning barchasi shunday fikrni tug‘diradiki, go‘yoki ong ilmiy psixologiya fani uchun shunchaki qayd qilinish, ya’ni fiksiya, xolos (U.Jeyms Tadqiqotchilar ongni o‘rganish uchun ommabop, sodda psixologik metodlarning qo‘llaganliklari tufayli uning ma’lum tavsifini topa olmadilar, jumladan, vaqtning aniq birliklari yordamida uni o‘lchash, muayyan vaqt oralig‘ida ongni solishtirish. Adabiyotlar tahlilining ko‘rsatishicha, ongni konstruktiv tarzda talqin qilishning muhim jabhasi K.I.Kant tomonidan ko‘tarilgan ongning barqaror, invariant tuzilishi va sxemasi mavjudligi, uzluksiz ravishda o‘rin almashtirib turuvchi sensor oqim, axborotlar va uning muayyan darajada tashkil qiluvchanligi to‘g‘risidagi yuksak g‘oyasi hisoblanadi. Bir necha asrlar davomida aylanib kelgan va bunda tabiiy-ilmiy materialistik yondashuv diniy nazariyalarga qarshi kurash olib borgan. Ong muammosining yechimida ilmiy dialektik- materialistik ta’limot hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi, bu borada Gegel g‘oyasiga e’tiroz muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur ta’limotga binoan, ongning tuzilishi ijtimoiy-madaniy xususiyat kasb etib, insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida filogenetik tarzda, ustuvor individualistik hamkorlik jarayonida ijtimoiy ustuvor individualistik tuzilishning ta’sirida, eng avvalo ishlab chiqarish amaliyoti negizida u shaqllangandir. Ilmiy dialektik ta’limotdan kelib chiqqan holda sobiq sovet psixologiyasida ongning ontogenezda shaqllanishi to‘g‘risida umumlashgan ilmiy nazariya ishlab chiqilgan. Umumlashgan nazariyaga binoan, individ ongining tuzilishi ontogenezning ilk davrida bolaning kattalar bilan muomala(muloqot) qilish faoliyatida o‘zlashtirish (egallash, o‘ziniki qilib olish, o‘z ma’naviy dunyosiga aylantirish jarayoni) ning sharofati bilan shaqllanadi. Bunday tarzdagi o‘zlashtirishning kat’iyatlik imkoniyati filogenetik, tarixiy taraqqiyotning negizida ham mavjuddir. Predmetli faoliyatning atributi bo‘lmish muomala, uning tuzilishi tarkibida aks etuvchi quyidagi asosiy xususiyatlarga, xossalarga egadir: 1)ijtimoiy kelib chiqishi va tuzilishi; 2) uning ijtimoiy reglamentatsiyasi; 3) ruhiy qurollar va alomatlar bilvositaligida ifodalanishi; 4) ikki sub’ektning o‘zaro alohidaligi va betakrorligi; 5) ob’ektga yo’nalganligi kabilar. Shaxslararo munosabatda hamkorlik faoliyatining tuzilishi ong strukturasini vujudga keltirib, uning quyidagi asosiy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi: a) ijtimoiy xususiyati, hatto simvolik va verbal tuzilishga ega bo‘lgan belgilar bilvositalanganligini qamrab olinganligi; b) refleksiyaga, ya’ni o‘zini o‘zi tushunishga nisbatan qobiliyatlilik; v) ichki dialogizm, ya’ni ichki nutqqa, fikrlash mexanizmi negiziga qurilishi; g)predmetlilik, ya’ni har qanday psixologik holat muayyan yaqqol tasvirlarga va alomatlarga ega bo‘lishligi va hokazo. Endi ongning psixologik tavsifidan kelib chiqqan holda uning shaqllari yo’zasidan qisqacha mulohaza yuritamiz. Ongning genetik jihatdan talqini ongsizlik birlamchiligini bildirib, u o‘ziga xos xususiyatga ega ekanligini, inson faoliyati va xatti — harakatida muayyan darajada rol o‘ynashini tan olishni taqozo etadi. Chunki inson ongining yuksakroq shaqllari o’zoq ijtimoiy — tarixiy taraqqiyotning keyingi davrida vujudga kelgandir. Xuddi shu boisdan ongning paydo bo‘lishi to‘g‘risida mulohaza yuritilganda ijtimoiy borliq, ijtimoiy taraqqiyot, ularga nisbatan munosabat uslubi asosiy mezonlar vazifasini bajarib kelgan va hozir ham xuddi shunday bo‘lib qolaveradi. Psixologik talqinga ko‘ra, ongsizlik, birinchidan , voqelikning hodisalari bilan shartlangan ruhiy jarayonlar, aktlar va holatlarning majmuasi; ikkinchidan , tashqi va ichki ta’sirlarga nisbatan sub’ektning o‘ziga hech qanday hisobot bermasligi; uchinchidan , psixik aks ettirishning shakli, ya’ni voqelikning obrazi: tasviri, timsoli va unga nisbatan sub’ektning munosabati refleksiyaning maxsus predmeti sifatida vujudga kelmaganligi Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|