Mavzu: Kichik maktab yoshidagi bolalar shaxsini shakllantirishda o‘yin mashg‘ulotlarini shakllantirish samaradorligi Kirish: I bob Bolani maktabga psixologik tayyorgarligi

Muammoli savol: Kichik maktab yoshidagi bolalarning faoliyati yetakchi faoliyati nimadan iborat?:
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning barcha o’qish faoliyati qaxtiiy ravishda maqsadga muvofiqlashtirilgandir. Birinchidan, o’quvchilar o’qish, yozish, va hisoblash malakasini egallashlarini, arifmetika, ona-tili, tarix, geografiya va tabiyatshunoslikdan geometriyaning elementar asoslaridan ancha katta xajmda bilimni ortirishlari kerak. Ikkinchidan, bolaningsh bilim darajasi va bilish qiziqishlari kengayadi hamda rivojlanadi. Uchinchidan bilim jarayonlarininng taraqqiyoti, aqliy rivojlanish yuzaga keladi. Faol mustaqil ijodiy faoliyat uchun qobiliyat tarkib topadi va nixoyat o’qishga bo’lgan yo’nalish o’qishga nisbatan maxsuliyatli munosabat o’qishni yuksak omillarini topishi kerak. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning bilim jarayonlarini va ularning faoliyatida taraqqiy etishini harakterlab beramiz.
Idrok.Kichik maktab yoshidagi bolalar idrokining o’tkirligi sofligi bilan farq qiladilar. O’quvchilarning idroki o’ziga xos bilimga tomoshabin tariqasida berilganlik bilan farq qiladi.
Diqqat.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar diqqatining asosiy hususiyatlari ixtiyoriy zaifligidadir. Kichik maktab yoshida diqqatni iroda kuchi bilan moslash va uni boshqarish imkoniyati cheklangan bo’ladi.
Xotira.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda xotira ta’limining ta’siri bilan ikki yo’nalishda rivojlanadi. So’z mantiq xotirasining va mahnosiga tushunib esda olib qolishning rolg’g’i va uning salmog’i kuchayadi, tartibga solish imkoniyatlariga bo’ladi.
Birinchi signal sistemasining faoliyatining nisbatan ustunligi tufayli kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda so’z mantiq xotirasi deb atalgan xotiraga qaraganda ko’rgazmali-obrazli xotira ko’proq rivojlangan bo’ladi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar qoida va tushuntirishlarga qaraganda konkret ma’lumotlarni, voqeliklarni, qiyofalarni narsalarni va faktlarni yaxshi tez esda olib qoladigan va xotiralarida mustahkam saqlaydilar.
Hayol.Hayol muhim psixik bilish jarayonlaridan biridir. Hayolning faoliyatsiz o’qituvchi gapirayotgan va darslarda yozilgan narsalarning tassavvur qilishni hamda ko’rgazmali obrazlar bilan ishlashni bilmay turib, xech qanday o’quv predmetni chinakkam o’zlashtirishi mumkin emas.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchining hayoli uning o’quv faoliyatining ta’siri va talablari bilan tarkib topadi. SHuning bilan bir qatorda bevosita taxsurotlar (mo’zey, vistavkalarning borib ko’rish, kinokartinalarni ko’rish, ekskursiyalarga borishh, maktab yer uchastkasida ishlash va boshqalar) ham hayolni rivojlantiradi.
Muammoli savol; Kichik maktab yoshidagi bolalar shaxsining rivojlanishi nimalarga bog’liq bo’ladi?.
Garchi kichik maktab yoshidagi davr shaxsning taraqqiyotida xal qiluvchi siljishlar davri bo’lmasa ham bizning fikrimizcha bunday davr o’smirlik davridir, shunga qaramay, bu davrda shaxsning tarkib topishi yetarli darajada sezilarli yuz beradi. Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, maktabga kirish bolaning hayotida burilish momenti hisoblanadi. Kattalar (o’qituvchilar) va tengdoshlari (sinfdoshlari) bilan yangi munosabatlar maydonga keladi. Bolaga butun bir jamoaviylar sistemasiga (umum maktab, sinf) qo’shiladi. O’qituvchi o’z oldiga bir qator jiddiy talablarni qo’ygan o’qishga yangi faoliyat turiga qo’shilish o’quvchining o’z hayotini qatxiy tarzda tashqil qilishga, qoida va rejimga bo’ysunishga majbur qiladi. Bo’larning barchasi tevarak-atrofdagi voqeylikka, boshqa kishilarga, jamoaviyga ta’limga va uning bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlarga nisbatan yangi munosabatlar sistemasining tarkib toptirishga va mustahkamlashga qatxiy ravishda ta’sir qiladi harakterni irodani tarkib toptiradi. qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlar taraqqiyotini belgilaydi.
Axloqiy normalar va xatti-haraktlar qoidalarini o’zlashtirish kichik maktab yoshidagi davrda axloqiy xati-harakat poydevori qo’yiladi, axloqiy normalar va xatti-harakat qoidalari o’zlashtiriladi. Shaxsning ijtimoiy yo’nalishi tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarninng axloqiy onglari 1-sinfdan 4-sinfgacha bo’lgan davr mobaynida muhim o’zgarishlarga uchraydi. Bu yoshning oxirgi davrlariga kelib axloqiy bilimlar tasavvurlar va muloxazalari sezilarli darajada boyiydi, ancha anglangan bo’ladi, turli tushunchalarga ega bo’ladi, umumlashadi- 1 va 2 sinf o’quvchilarining axloqiy muloxazalari o’z xatti-harakatlari tajribasida va o’qituvchilar hamda ota-onalarning konkret ko’rsatmalri va tushuntirishlariga asoslanadi. 3-4 sinf o’quvchilari esa axloqiy muloxazalarida o’z xatti-harakatlari tajribasiga va kattalarning ko’rsatmalariga asoslanish bilan boshqa kishilarning tajribalarini ham analiz qilishga intiladilar bunday adabiyotlarni o’qishda bolalar uchun chiqarilgan kinofilg’mlarni ko’rish ancha katta ahamiyat kasb etadi. Axloqiy xatti-harakatlar ham xuddi shunday tarkib topadi. 7-8 yoshdagi bolalar to’g’ridan-to’g’ri kattalarni jumladan, o’qituvchining ko’rsatmalari bilan ijobiy bo’ladigan ko’rsatmani kutib o’tirmay, bunday ijobiy axloqiy ishlarining boshidan qanchasini tashabbuslari bilan amalga oshiradilar.
Harakter.Kichik maktab yoshdagi bolalarda namayon bo’lgan harakterolg’g’ogik xatti-harakatlarni hamma vaqt ham munosabatlar amalga oshiriladigan barqaror va mustahkam xatti-harakat formalari deb bo’lavermaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda harakter jiddiygina tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalar harakteri, xatti-harakatlari o’zining beqarorligi va qarama-qarshiligi bilan farq qilishi mumkin. Shu munosabat bilan ba’zan ulardagi o’tkinchi psixik xolatllarni xato rivishda hislatiga qo’shib yuborish mumkin. N.D.Letovitov bu xatoga shunday bir misol keltiradi. 1-sinf o’qituvchisi o’z o’quvchi qizlaridan birini har qanday ishni oxirigacha yetkaza oladigan, qiyinchiliklarni yenga oladigan matonatli qiz deb hisoblar edi. Biroq tajribali psixolog tomonidan o’tkazilgan kuzatishdan bu hususiyat ma’lum sharoitdagina maydonga keladigan vaqtinchalik, ya’ni o’tkinchi psixik xolat ekanligi ma’lum bo’ldi. O’quvchi qizdagi xatti-harakatni ko’rganda va dugonasining faoliyati muvaffaqiyatli bo’lganda namayon bo’lgan muvaffaqiyatsizlik qizchani izdan chiqarib qo’ygan.
Qiziqishlar.Maktab ta’limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan bilishga bo’lgan qiziqish, tevarak-atrofdagi olamni bilishga bo’lgan qiziqish ko’proq bilimga bo’lgan tashnalik va intellektual qiziquvchanlik juda sezilarli ravishda rivojlanadi. Psixologlarning tahkidlalariga qaraganda dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olingan yolg’iz xodisalarga nisbatan qiziqishlar bo’ladi. Undan keyin esa sabablarini, qonuniyatlarini, xodisalar o’rtasidagi aloqa va o’zaro bog’liqliklarni bilib olish uchun bo’lgan qiziqishlar rivojlanadi. Agar 1-2 sinf o’quvchilarini «bu nima?» degen savol qiziqtirsa birmuncha kattaroq yoshdagi bolalar uchun «nima sababdan», «qanday qilib?» degan savollar tashqil bo’lib qoladit. O’qish malakasini rivojlanishi bilan kitob o’qishga, qiziqarli bo’lgan muayyan adabiyotlarni, ertaklarni o’qishga, bundan ham so’ngroq qiyin bo’lmagan ilmiy fantastik va sargo’zashtlar xaqidagi kitoblarni o’qishga qiziqish paydo bo’ladi. Texnikaga ayniqsa, xozirgi zamon texnikasiga, raketalarga, oy stantsiyalariga, lunaxodlarga, eng yangi tipdagi avtomobil va samolyotlarga bo’lgan qiziqish tez tarkib topadi. Qishloq maktablarining 3- 4- sinf o’quvchilari qishloq xo’jaligiga nisbatan sezilarli darajada o’z qiziqishlarini namayon qila boshlaydilar. Shuning uchun o’qituvchi kichik maktab yoshidagi o’quvchilarga nisbatan munosabatlarida qiziqishlar rivojlanishining qonuniyatlarini nazarda tutish zarurdir. Yuqorida aytib o’tilgandek xususan o’qituvchining tegishli baxosi bilan aniqlanadigan bolaning o’qishidagi o’z muvaffaqiyatlarini, qo’lga kiritgan yutuqlarini ichdan his qilish katta hususiyatga egadir.
Badiiy-estetik rivojlanish. Kichik maktab yoshidagi davrda bolalar badiiiy-estetik rivojlanishda katta imkoniyatlariga ega bo’ladilar. Bolalar odatda rasm chizishga, loy yoki plastilindan narsa yasash ishlariga, ashula aytish va mo’zikaga juda qiziqadilar. Bunday faoliyatni to’g’ri tadqiq qilish bir tomondan bolalarga estetik hislarning rivojlanishiga yordam beradi, ikkinchi tomondan tegishli qobiliyat komponentlarining rivojlanishiga uchun shart-sharoit yaratadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun mehnatning tarbiyaviy ahamiyati kattadir. Biroq shuni takidlab o’tish lozimki, har qanday mehnat ham shaxsda ijtimoiy jihatdan qimmatli hislatlarini tarbiyalayvermaydi. Mehnat o’z shaxsiy manfaati uchun bajonudil va ko’p mehnat qilishga bo’lgan xudbinni ham tarbiyalaydi.
Bolalar o’z-o’ziga xizmat qilish va o’zlari uchun foydali bo’lgan narsalarni tayyorlash bilan shug’ullanayotganlarida ularda mehnatsevarlikni tarbiyalashga xususan zo’r ehtibor berish kerak. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarni sekin-asta ko’pchilik foydasiga qaratilgan, boshqalar uchun bo’lgan ijtimoiy-foydali mehnatga jalb etish juda muhimdir. O’quv faoliyati kichik maktab yeshidagi o’quvchi uchun nafakat bilish jaraenlarining yukori darajada rivojlanishi .balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki yetakchi bo’lgan o’quv faoliyatidan tashkari boshka faoliyatlar-uyin.mulokot va mehnat faoliyatit ham o’quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta’sir kursatiadi.SHuningdek bu faoliyatlar asosida muvafakkiyatga erishish motivlari bilan boglik bo’lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O’quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o’qishda ma’lum yutuklarga erishish extiyojini kondirishga ,shuningdek tengdoshlari orasida uz urniga ega bulishiga imkoniyat ham yaratadi.Aynan ana shu urin yoki mavkega erishish uchun ham bola yaxshi o’qish uchun xarakat kilishi mumkin.Bu yoshdangi bolalar doimiy ravishda uzlari erishgan muvaffakkiyatini boshka tengdoshlari muvaffakkiyati bilan solishtiradilar.Ular uchun doimo birinchi bulish nixoyatda muxim .Kichik maktab davrida bolalardagi musobakaga kirishish motivi tabiiy psixologik extiyoj hisblanib bu motiv ularga kuchli emotsional zurikishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bogcha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek o’smirlik davrida ham yakkol kuzga tashlanadi.Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u xakidaga fikr va baxolariga karab uzlariga uzlari baxo beradilar.O’quvchining uziga uzi beradigan baxosi asosan tugridan tugri o’qituvchining beradigan baxosiga va turli faoliyatlaridagi muvaffakiyatlariga boglik.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda uz uziga beradigan baxolari turlicha –yukori , adekvat,past bulishi mumkin.Bu yoshdagi bolalarda mavjud bo’lgan ishonuvchanlik, ochiklik, tashki ta’sirlarga beriluvchanlik,itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalash uchun yaxshi imkoniyat yaratadi.Kichik maktab yoshi davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffakkiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin.Bu davrda muvaffakkiyatga erishish motivlari tarkib topish bilan bir katorda mehnatsevarlik va mustaqillik kabi sifatlar rivojlanadi.Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda mehnatsevarlik asosan o’qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Mehnatsevarlik bolada uz kilayotgan mehnati unga zavk bergan takdirdagina yuzaga keladi.Bolada mustaqillik xusuiyatining shakllanishi asosan kattalarga boglik.Agar bola xaddan ziyod ishonuvchan, itoatkor,ochik xususiyatli bulsa unda asta sekinlik bilan buysinuvchanlik mustaqil bo’la olmaslik xususiyati mustahkamlana boradi. Lekin bolani vaqtli mustaqillikga undash unda quloqsizlik yopiqlikni shakllanishiga olib keladi va hayotiy tajribalarni asosan kimlargadir taklid qilgan xolda uzlashtiradi Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni ko’proq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. Shuningdek shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki,unda bolaga biron bir ma’sul vazifani mustaqil bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola o’zini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin .Ana shu his bolada mustaqil bulishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi.
7-11 yoshli davrda bolalar o’zlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolani uz-uzini anglashi ham jadal rivojlana boradi va mustahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o’zlarining ismlariga yanada ko’proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilar tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o’zining tashqi ko’rinishi va gavda tuzilishiga beradigan bahosi ham o’z-o’zini anglashida ahamiyati juda katta. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniksa qizlar o’zlarining yuz-tuzilishlariga aloxida e’tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshdagi o’quvchining o’quv faoliyati jarayonida o’zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o’zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli rivishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o’z faoliyatini o’zi uyushtrishiga,hamda bilim olish jarayoniga bo’lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O’quvchi xulk-atvorining motivlashtirishi ham o’zgaradi. Bunda o’rtoqlar va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo’lib qoladi.Axloqiy his-tuygular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi.
5-6 yoshli davrida bolalarning ko’zga tashlangan xususiyatlari 4 yil davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi hamda o’smirlik davrining boshlariga kelib juda ko’p shaxsiy fazilatlar shakllanib bo’ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko’rinadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, ko’nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib ko’pchilib boalarda umumiy va maxsus layoqatlar ko’zga tashlanadi. Kichik maktab yosh davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o’z-o’zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi.
Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to’liq shakllanib bo’lgani uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo’llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar psixik rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o’qituvchi bilan bo’ladigan munosabati orqali erishishi mumkin. 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz xolda sevimli mashg’ulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi.Bu narsa ana shuning uchun muhimdirki, birinchi sinf o’quvchilarining mehnat faoliyatida shaxsiy motivlar aniq namayon bo’ladi. Birinchi sinf o’quvchisi o’zi uchun zarur bo’lgan narsani katta qunt bilan berilib tayyorlaydi. Boshqalar uchun ishlashga esa, unda xali tajriba yo‘q.
Demak, kichik maktab yoshidagi bolalar tafakkurining asosiy turi obrazli tafakkurdir.6-10 yoshli bola albatta mantikiy xam fikrlay oladi, lekin bu yosh asosan kurganlariga tayanib taxlim olishga senzetiv bulgan davr xisoblanadi. So‘zsiz bugungi jamiyatimizda bolalarning aqliy rivojlanishi yangi bilimlarni tuzilish tipiga xam boglik bulib, ular maxlum darajada shakllangan kattalar tomonidan tuziladi. Chunki intellektual rivojlanish ijtimoii omillar bilan belgilanadi - individ ijtimoiy munosabatlar bilan uzgaradi. Bolaning maktabda muntazam - ravishda ukishga utishi uning atrof-xayotdagi narsa-xodisalarga nisbatan fikrini va munosabatlarini uzgarishiga olib keladi. Kichik maktab yeshdagi ukuvchilarning tafakkuri mantikiy fikrlash, muloxaza yuritish, xukm va xulosa chikarish, takkoslash taxlil kilishning turli usullarini kullashdek uziga xos xususiyatlari bilan maktabgacha yeshdagi bolalardan va usmirlardan fark kiladi. Taxlim jarayenida tafakkur operatsiyalariga, mustakil fikrlashga urgatish kichik maktab yeshdagi ukuvchilarni kamol toptirishning garovidir. Ukuv faoliyat psixik funktsiyalarni yukori rivojlanganlik darajasini talab etadi. Bolaning dikkati, xotira va tasavvuri mustakil tus ola boshlaydi. Lekin odatdagi xolat va vaziyatlarda bolaga uz psixik funktsiyalarini yukori darajada tashkil etish xali birmuncha kiyinrok.
6,7-10,11 yoshli bolalar bilish jarayonlaridagi ixtiyoriylik irodaviy zo‘rikish asosidagina, bola uzini atrofdagilarning talabi yoki shaxsiy xarakati intilgandagina yuzaga kelishi mumkin. Boshlangich sinf ukuvchilarida dikkatni irodaviy zur berish bilan boshkarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bulmaydi. Buning asosiy sababi ularda ixtiyeriy dikkatning kuchsizligi va bekarorligidir. Bolalarda ixtiyersiz dikkat kuprok rivojlangan buladi. Boshlangich sinf ukuv materiallarining yakkolligi, yerkinligi, jozibadorligi, ukuvchida beixtiyer xis-tuygular uygotadi, irodaviy zurikishsiz, osongina fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1 -2 sinf ukuvchilari dikkatining uziga xos xususiyatlaridan biri uning yetarlicha barkaror emasligidir. Shuning uchun xam ular dikkatlarini muayyan narsalarga karata olmaydilar va dikkat obxektda uzok tura olmaydi.
Ta’lim jarayoni kichik maktab yoshdagi o‘kuvchilarning ixtiyoriy, barkaror, mustaxkam, kuchli, faol ongli dikkatni rivojlantirishga kulay shart-sharoit yaratadi. Bilim olish jarayenida mustakil akliy mexnat kilish, misol-masalalar yechish, mashklar bajarish, takrorlash irodaviy zur berish jarayonida ixtiyeriy, ongli dikkat tarkib topadi.
Bu yoshdagi bolada ixtiyeriy dikkatni jamlash, tashkil kilish, zarur bulsa uni taksimlash, ongli ravishda boshkarish ukuvi shakllana boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bola maxlum darajada uz faoliyatini uzi mustakil rivojlantira oladi. U o‘z rejasini, u yoki bu ishni kanday ketma-ketlikda bajarishini suz bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish suzsiz bolaning dikkatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Ularda ixtiyorsiz dikkat ustunlik kiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar suzsiz uz dikkatlarini intellektual masalalarga karata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yukori motivatsiyalarni tashkil etilishini talab kiladi
Bolaning xayeli tevarak-atrof ta’surotlari, tasviriy sanxat asarlarini yetarli darajada aks ettirishda vujudga keladi. Obrazlar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib ukuvchilarda xayol paydo buladi. Xotiraning rivojlanishi. Ukuv faoliyati boladan berilgan ukuv materiallarini eslab kolishini talab etadi. Ukituvchi ukuvchisiga nimalarni eslab kolishi zarurligi xakida kursatmalar beradi. Ukuvchi nimani eslab kolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga xarakat kiladi.Lekin bu yoshda ixtiyorsiz xotira shubxasiz ustunlik kiladi.Bolaning xotirasida saklab kolishini asosan uning ishga bulgan kizikishi belgilab beradi. Ukuv materialini tushunish eslab kolishning asosiy sharti xisoblanadi. Tasavvurning rivojlanishi. Dars jarayonida ukituvchi turli vaziyatlarni tasavvur kilishini suraydi. Bu xolat albatta biron-bir yordamchi kurollar- predmetlar, maketlar, sxemalar bulgan takdirdagina ukuvchi tasavvurini rivojlantirish mumkin. Aks xolda bu yoshdagi bolalar xali mustakil tasavvur xarakatlari kilishga kiynaladilar.
Bunday pedagoglar ukuvchilarning kizikishlari asosida emas, balki asosan ukuv rejasi asosida dars utadilar. Dars davomida xam baxs munozara uchun deyarli imkoniyat yaratilmagan xolda asosan ukituvchining fikri singdiriladi. Ukuvchilari bilan muomala munosabatda xam ularning individual psixologik xususiyatlari, jumladan, nerv sistemasining kuzgaluvchanlik darajasini xam extiborga olmaydilar. Bu uslub ukituvchini sinfdan, ukuvchidan uzoklashtiradi. Emotsional sovuklik sinfda intizomni, lekin ukuvchida yakkalanish, xavotirlik, ximoya kilinmaganlik xissini xam yuzaga keltiradi. Bu uslub sinfda yukori uzlashtirish kursatgichini berishi, lekin bu uzlashtirish asosan fakat xotira evaziga bulib, lekin mustakil tafakkur, ijodkorlik, xozirjavoblik kabi xususiyatlarni rivojlanishdan orkada kolishiga sabab buladi, unda doimiy xavotirlik uziga nisbatan ishonchsizlini keltirib chikaradi.
Imperativ uslubdagi ukituvchining ukuvchilari ukituvchi sinfda bulmagan vaktlarda uz uzini boshkarish malakasi bulmaganligi uchun xam intizomga mutlako buysunmaydilar. Bu asosan tupolonda namoyon buladi. Bu uslub ukituvchining mustaxkam irodasini kursatadi, lekin bu irodada ukuvchiga nisbatan muxabbat xamda ukuvchining "ustozim meni yaxshi kuradi" degan fikri emas, balki kurkuv xissi mavjuddir.
Demokratik uslub ukituvchi bilan ukuvchi urtasida dustona munosabat urnatilishiga asos buladi. Bu borada darsdagi intizom bu majburiy emas, balki muvafakkiyatga erishishi garovi sifatida tushuniladi. Bu uslub bolalarda ijobiy emotsiyani, uziga ishonch, uz muvafakkiyati, yutuklaridan kuvonishi, dustlari bilan faoliyatda xamkorlik xissini beradi. Demokratik uslub bolalarni birlashtiradi. Shu bilan birga uzining faoliyati natijalariga kizikish uygotgan xolda uzi uchun uzi xarakat kilishi lozimligini anglatadi. Uzini uzi boshkarishga, uz xatti xarakatini uzi nazorat kilishga urgatadi. Xar bir ishga maxsuliyat bilan yondoshish xissi ukituvchining shu yoshdagi bolalar bilan demokratik muomala munosabati asosidagina shakllanadi.
Liberal uslub kasbiy layokati yuk bulgan ukituvchilarga xos bulgan uslubdir.Bunday ukituvchi dars jarayonini yaxshi tashkil eta olmaydi.Bunday darslarda xar bir bola uz tarbiyalanganlik darajasiga karab uzini tutadi. Bola uz majburiyatlarini yaxshi xis kilmaydi. Muomala munosabatdagi liberal uslub psixologiya va pedagogika fanlari mutlako karshi bulgan uslub xisoblanib, bolalar shaxsini shakllantirish va tarbiyalash jarayonida mutlako kullab bulmaydi. Shunday kilib boshlangich sinf ukuvchilari bilan muomala munosabatdagi imperativ uslub asosan maxlum bir chegaralarga asoslangan xolda bola shaxsi rivojiga salbiy taxsir kursatadi. Demokratik uslub ukituvchidan muomala munosabatda juda katta kasbiy maxoratni talab etgan xolda bola shaxsining ijobiy tomonlarini rivojlantiruvchi yagona uslub xisoblanadi. Liberal uslub esa ukuvchini emotsional zeriktirmaydi, lekin uning shaxsi rivojiga xam samarali txasir kursatmaydi.Ukituvchining munosabat uslubi ukuvchining faolligiga bevosita taxsir kursatadi.
Jismoniy faollik - soglom organizmning xarakat kilishga bulgan turli mavjud tusiklarni yengishga tabiiy extiyejidir. Bu yoshdagi bolalar nixoyatda serxarakat buladilar. Bu jismoniy xarakat bolaning atrofdagi narsalarga kizikish bilan karayetganligi, ularni urganishga xarkat kilayetgani bilan xam boglikdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi uzaro juda boglikdir. Chunki psixik soglom bola xarakatchan buladi, charchagan, sikilgan bola esa deyarli xech narsa bilan kizikmaydi. Psixik faollik bu normal rivojlanayetgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan kizikishdir. Psixik faollik deganda bolani uzini bilishga nisbatan extiyeji xam tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada bir kancha kiyinchiliklar yuzaga keladi. Ularga avvalo bir kancha maktab koidalariga buysunish kiyin. Boshlangich sinf ukuvchisi uchun eng kiyin koida bu dars vaktida jim utirishdir. Ukituvchilar ukuvchilarning doimo jim utirishiga xarakat kilishadi,lekin kamxarakatli, passiv, kuvvati kam bulgan ukuvchigina dars jarayenida uzok vakt jim utira oladi. Ukuvchini kanday kilib maktab koidalariga buysunishga urgatish mumkin? Bu borada ukituvchining ukuvchilari bilan kiladigan muomala munosabat uslubining axamiyati juda katta. Kichik maktab yoshidagi ukuvchilarning muxim xususiyatlaridan biri ulardagi ukituvchiga ishonch xissi bulib bunda ukituvchining ukuvchiga taxsir kursatish imkoniyati juda kattadir. Bola ukituvchini akl soxibi, ziyrak, sezgir, mexribon inson deb biladi. Ukituvchining obrusi oldida ota-onalar, oilaning boshka axzolari, karindosh uruglarining nufuzi keskin kamayadi. Shu sababli, bolalar ukituvchining xar bir suzini konun sifatida kabul kiladilar. Demak kichik maktab yoshidagi ukuvchilar rivojida yetakchi bulgan ukuv faoliyati ukituvchi shaxsi va ukuvchi bilan munosabat uslubining axamiyati juda katta.
O’quv faoliyati kichik maktab yeshidagi o’quvchi uchun nafakat bilish jarayenlarining yukori darajada rivojlanishi balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun xam imkoniyat yaratadi. Shuni aloxida taxkidlash lozimki yetakchi bulgan ukuv faoliyatidan tashkari boshka faoliyatlar-uyin.mulokot va mexnat faoliyatit xam ukuvchi shaxsi rivojiga bevosita taxsir kursatiadi.Shuningdek bu faoliyatlar asosida muvafakkiyatga erishish motivlari bilan boglik bulgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. Ukuv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda ukishda maxlum yutuklarga erishish extiyojini kondirishga,shuningdek tengdoshlari orasida uz urniga ega bulishiga imkoniyat xam yaratadi.Aynan ana shu urin yoki mavkega erishish uchun xam bola yaxshi ukish uchun xarakat kilishi mumkin.Bu yoshdangi bolalar doimiy ravishda uzlari erishgan muvaffakkiyatini boshka tengdoshlari muvaffakkiyati bilan solishtiradilar.Ular uchun doimo birinchi bulish nixoyatda muxim .Kichik maktab davrida bolalardagi musobakaga kirishish motivi tabiiy psixologik extiyoj xisblanib bu motiv ularga kuchli emotsional zurikishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bogcha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek usmirlik davrida xam yakkol kuzga tashlanadi.Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u xakidaga fikr va baxolariga karab uzlariga uzlari baxo beradilar. Ukuvchining uziga uzi beradigan baxosi asosan tugridan tugri ukituvchining beradigan baxosiga va turli faoliyatlaridagi muvaffakiyatlariga boglik.Kichik maktab yoshidagi ukuvchilarda uz uziga beradigan baxolari turlicha –yukori, adekvat,past bulishi mumkin. Bu yoshdagi bolalarda mavjud bulgan ishonuvchanlik, ochiklik, tashki taxsirlarga beriluvchanlik,itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalash uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab yoshi davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffakkiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustaxkamlash davri deb xisoblash mumkin.Bu davrda muvaffakkiyatga erishish motivlari tarkib topish bilan bir katorda mexnatsevarlik va mustakillik kabi sifatlar rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi ukuvchilarda mexnatsevarlik asosan ukish va mexnat faoliyatida rivojlanadi va mustaxkamlanadi.Mexnatsevarlik bolada uz kilayotgan mexnati unga zavk bergan takdirdagina yuzaga keladi.Bolada mustakillik xusuiyatining shakllanishi asosan kattalarga boglik.Agar bola xaddan ziyod ishonuvchan, itoatkor,ochik xususiyatli bulsa unda asta sekinlik bilan buysinuvchanlik mustakil bula olmaslik xususiyati mustaxkamlana boradi.Lekin bolani vaktli mustakillikga undash unda kuloksizlik .yopiklikni shakllanishiga olib keladi va xayetiy tajribalarni asosan kimlargadir taklid kilgan xolda uzlashtiradi Mustakillini shakllantirish uchun bolaga mustakil bajaradigan ishlarni kuprok topshirish va unga ishonch bildirish nixoyatda muximdir Shuningdek shunday bir ijtimoiy psixologik muxit yaratish kerakki,unda bolaga biron bir maxsul vazifani mustakil bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola uzini tengdoshlari, kattalar va boshka odamlarning lideri deb xis kilsin .Ana shu xis bolada mustakil bulishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi.
7-11 yoshli davrda bolalar uzlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolani uz-uzini anglashi xam jadal rivojlana boradi vamustaxkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar uzlarining ismlariga yanada kuprok axamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilar tomonidan ijobiy kabul kilinishiga xarakat kiladilar. Bolani uzining tashki kurinishi va gavda tuzilishiga beradigan baxosi xam uz-uzini anglashida axamiyati juda katta. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniksa kizlar uzlarining yuz-tuzilishlariga aloxida extibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yeshdagi ukuvchining ukuv faoliyati jarayenida uzidagi xulk-atvorni va faoliyatni uzi tomonidan muvofiklashtirish kobiliyati rivojlanadi, ongli rivishda bir fikrga kela olish kobiliyati rivojlanadi, uz faoliyatini uzi uyushtrishiga, xamda bilim olish jarayeniga bulgan kizikishining karor topishiga yerdam beradi. Ukuvchi xulk-atvorining motivlashtirishi xam uzgaradi. Bunda urtoklar va kollektivning fikrlari asosiy motivlar bulib koladi. Axlokiy xis-tuygular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi. 5-6 yoshli davrida kuzga tashlangan bolalarning xususiyatlari 4 yil davomida rivojlanadi va mustaxkamlanadi xamda usmirlik davrining boshlariga kelib juda kup shaxsiy fazilatlar shakllanib buladi.Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida xam kurinadi.Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chukurlashadi, kunikma va malakalari takomillashadi.3-4 sinflarga borib kupchilib boalarda umumiy va maxsus layokatlar kuzga tashanadi.Kichik maktab davrida xayot uchun nixoyatda axamiyatli bulgan muvafakkiyatga erishish motivi mustaxkamlanadi, bu esa uz-uzidan boshka layokatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi.
Bu yoshdagi bolalarda idrok, dikkat, xotira, tafakkur va nutk tulik shakllanib bulgani uchun xam ularga taxlim berishda kattalarga kullaniladigan uslublardan foydaolanish mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar psixik rivojlanishga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniksa ukituvchi bilan buladigan munosabati orkali erishishi mumkin.3-4 sinflarga borib bola uchun uning urtoklari bilan munosabatining xam axamiyati ortadi.Bu munosabatlardan kattalar taxlim-tarbiya maksadlarida foydalanishlari mumkin.Bu yoshdagi bolalar soatlab yolgiz xolda sevimli mashgulotlari bilan shugullanishlari mumkin va shu asosda ularda mexnatsevarlik va mustakillik fazilatlari shakllanadi.
"Aloqa" tushunchasining ta'rifiga ko'ra - bu qo'shma faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan odamlar o'rtasidagi aloqalarni rivojlantirishning ko'p qirrali jarayoni, bu umumiy natijaga erishish uchun sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish va birlashtirishga qaratilgan odamlarning o'zaro ta'siri. (M.I. Lisina). Insoniy muloqot to'rt tomondan iborat bo'lgan o'ziga xos piramidaga o'xshaydi: biz ma'lumot almashamiz, boshqa odamlar bilan muloqot qilamiz, ular bilan tanishamiz va shu bilan birga muloqot natijasida paydo bo'ladigan o'z holatlarimizni boshdan kechiramiz. Muloqot odamlarni birlashtirish, shuningdek, ularni rivojlantirish yo'li sifatida qaralishi mumkin. Boshqa odamlar bilan muloqot qilish orqali inson umuminsoniy tajribani, tarixan shakllangan ijtimoiy normalarni, qadriyatlarni, bilim va faoliyat usullarini o'rganadi, shuningdek, shaxs sifatida shakllanadi. U o'qituvchi A.S.ning muloqotini va so'zini yuqori baholadi. Makarenko. "Bolalarga yaxshi aytilgan ishbilarmonlik kuchli so'z, - dedi u, - juda katta ahamiyatga ega va bizda tashkiliy shakllarda hali ko'p xatolar bordir, chunki biz ko'pincha yigitlar bilan qanday gaplashishni bilmaymiz. Lekin siz irodangni, madaniyatingni, shaxsiyatingni so‘zingda his eta oladigan darajada ayta olishi kerak. Axloqiy tarbiyada muloqotning roli ayniqsa katta. Bolalar bilan maqsadli muloqot ularni o'z-o'zini tarbiyalashga, xatti-harakatlarini yaxshilashga intilishlariga sabab bo'ladi. 1. Muloqot - bola rivojlanishining asosiy sharti, shaxsni shakllantirishning eng muhim omili, inson faoliyatining asosiy turlaridan biri, boshqa odamlar orqali o'zini bilish va baholashga qaratilgan. Bola hayotining birinchi kunlaridanoq muloqot uning aqliy rivojlanishining eng muhim omillaridan biridir. Maktabgacha yoshda bola va kattalar o'rtasidagi muloqotning to'rtta shakli ketma-ket bir-birini almashtiradi: Situatsion-shaxsiy; Vaziyatli biznes; Ekstrasituatsion-kognitiv; Ekstrasituatsion - shaxsiy. (M.I. Lisinaga ko'ra) Muloqotning mazmuni, uning motivlari, muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlari o'zgarmoqda. Bolaning maktabga psixologik tayyorgarligining tarkibiy qismlaridan biri - kommunikativ shakllanmoqda. Bola kattalarga tanlab munosabatda bo'ladi, ular bilan munosabatlarini asta-sekin anglay boshlaydi: ular unga qanday munosabatda bo'lishadi va undan nima kutiladi, u ularga qanday munosabatda bo'ladi va ulardan nimani kutadi. Birinchi shakl muloqotning vaziyatli-shaxsiy shakli- go'daklik davrining o'ziga xos xususiyati. Bu vaqtda muloqot bola va kattalar o'rtasidagi lahzalik o'zaro ta'sir xususiyatlariga bog'liq bo'lib, u bolaning ehtiyojlari qondiriladigan vaziyatning tor doirasi bilan chegaralanadi. To'g'ridan-to'g'ri hissiy aloqalar muloqotning asosiy mazmunidir, chunki bolani o'ziga jalb qiladigan asosiy narsa bu kattalarning shaxsiyati va qolgan hamma narsa, shu jumladan o'yinchoqlar va boshqa qiziqarli narsalar fonda qoladi. Erta yoshda bola ob'ektlar dunyosini o'zlashtiradi. U hali ham onasi bilan iliq hissiy aloqalarga muhtoj, ammo bu endi etarli emas. U yangi tajriba va faoliyatga bo'lgan ehtiyoj bilan birgalikda kattalar bilan birgalikdagi harakatlarda amalga oshirilishi mumkin bo'lgan hamkorlikka muhtoj. Bola va kattalar tashkilotchi va yordamchi sifatida harakat qilib, ob'ektlarni birgalikda manipulyatsiya qiladilar va ular bilan tobora murakkab harakatlarni bajaradilar. Voyaga etgan odam turli xil narsalar bilan nima qilish mumkinligini, ulardan qanday foydalanishni ko'rsatadi, bolaga o'zi kashf eta olmaydigan fazilatlarni ochib beradi. Bolaning birinchi savollari paydo bo'lishi bilan: "nima uchun?", "Nima uchun?", "Qaerda?", "Qanday qilib?" - bola va kattalar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirishning yangi bosqichi boshlanadi. Vaziyatli biznes aloqasi. Hayotning birinchi yilining oxirida bolaning va kattalarning birlashuvining ijtimoiy holati ichkaridan portlaydi. Unda ikkita qarama-qarshi, lekin bir-biriga bog'langan qutblar paydo bo'ladi - bola va kattalar. Erta yoshga kelib, kattalardan mustaqillik va mustaqillikka intilish paydo bo'lgan bola, u bilan ob'ektiv (chunki u kattalarning amaliy yordamiga muhtoj) va sub'ektiv (chunki u kattalarning bahosiga muhtoj bo'lganligi sababli) u bilan bog'lanib qoladi. E'tibor va munosabat). Bu qarama-qarshilik o'z yechimini bola rivojlanishining yangi ijtimoiy holatida topadi, ya'ni hamkorlik yoki bola va kattalarning birgalikdagi faoliyati. Bola va kattalar o'rtasidagi aloqa chaqaloqlikning ikkinchi yarmidayoq o'zining bevositaligini yo'qotadi: u ob'ektlar tomonidan vositachilik qila boshlaydi. Hayotning ikkinchi yilida bola va kattalar o'rtasidagi mazmunli hamkorlikning mazmuni alohida bo'ladi. Ularning birgalikdagi faoliyatining mazmuni ob'ektlardan foydalanishning ijtimoiy rivojlangan usullarini o'zlashtirishdir. Rivojlanishning yangi ijtimoiy holatining o'ziga xos xususiyati, D. B. Elkoninning fikricha, hozirda bola "... Kattalar bilan emas, balki kattalar orqali, uning yordami bilan yashaydi. Katta yoshli odam buni uning o'rniga emas, balki u bilan birga qiladi. Voyaga etgan odam bola uchun nafaqat e'tibor va xayrixohlik manbai, nafaqat ob'ektlarning "etkazib beruvchisi", balki insonning o'ziga xos ob'ektiv harakatlarining modeliga aylanadi. Garchi erta yoshda kattalar bilan muloqot shakli situatsion va ishbilarmon bo'lib qolsa ham, ishbilarmonlik muloqotining tabiati sezilarli darajada o'zgaradi. Bunday hamkorlik endi bevosita yordam yoki ob'ektlarni namoyish qilish bilan cheklanmaydi. Endi kattalarning ishtiroki, u bilan bir vaqtning o'zida amaliy mashg'ulotlar, xuddi shu narsani bajarish kerak. Bunday hamkorlik jarayonida bola bir vaqtning o'zida ham kattalarning e'tiborini, ham bolaning harakatlarida ishtirokini, eng muhimi, ob'ektlar bilan harakat qilishning yangi, adekvat usullarini oladi. Voyaga etgan odam nafaqat bolaning qo'liga narsalarni qo'yadi, balki ob'ekt bilan birgalikda u bilan harakat qilish tartibini etkazadi. Bolaning ob'ektiv faoliyatdagi yutuqlari va ularning kattalar tomonidan e'tirof etilishi u uchun uning o'ziga xosligi va o'z qadr-qimmatini himoya qilish usuliga aylanadi. Bolalarda o'z faoliyatining mahsuli, natijaga erishish uchun o'ziga xos istagi bor. Ushbu davrning tugashi 3 yillik inqiroz bilan belgilanadi, bunda bolaning mustaqilligining kuchayishi va uning harakatlarining maqsadga muvofiqligi o'zini namoyon qiladi.
Bola shaxsini rivojlantirish uchun ekstrasituatsion-shaxsiy muloqot muhim ahamiyatga ega. Bu ma'no quyidagicha. Birinchidan, bola xulq-atvor normalari va qoidalarini ongli ravishda o'rganadi va o'z harakatlarida va harakatlarida ularga ongli ravishda amal qila boshlaydi. Ikkinchidan, shaxsiy muloqot orqali bolalar o'zlarini tashqi tomondan ko'rishni o'rganadilar, bu ularning xatti-harakatlarini ongli ravishda nazorat qilishning zaruriy shartidir. Uchinchidan, shaxsiy muloqotda bolalar turli kattalar: tarbiyachi, shifokor, o'qituvchi va boshqalarning rollarini farqlashni o'rganadilar va shunga muvofiq, ular bilan muloqot qilishda o'z munosabatlarini turli yo'llar bilan quradilar. Kattalar bilan muloqotda maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiyatini rivojlantirish Insonning shaxsiyati haqida gapirganda, biz doimo uning etakchi hayotiy motivlarini, boshqalarni bo'ysundirishini tushunamiz. Har bir insonda har doim eng muhim narsa bor, buning uchun siz hamma narsani qurbon qilishingiz mumkin. Va inson o'zi uchun nima muhimligini qanchalik aniq anglasa, u qanchalik qat'iy harakat qilsa, uning xatti-harakati ixtiyoriy bo'ladi. Biz insonning irodaviy fazilatlari haqida gapiramiz, agar odam nafaqat nimani xohlashini biladi, balki o'jarlik va qat'iyat bilan o'z maqsadiga erishadi, uning xatti-harakati xaotik emas, balki biror narsaga qaratilgan. Agar bunday yo'nalish bo'lmasa, individual impulslar qo'shni bo'lsa va oddiy o'zaro ta'sirga kirsa, insonning xatti-harakati o'zi tomonidan emas, balki tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Bunday holda, bizda shaxsiyatning parchalanishi, sof vaziyatli xatti-harakatlarga qaytish tasviri bor, bu ikki yoki uch yoshli bola uchun odatiy holdir, lekin katta yoshdagi tashvishlarni keltirib chiqarishi kerak. Shuning uchun bolaning rivojlanishidagi davr juda muhim bo'lib, tashqi sharoitlarga bog'liq vaziyatli xatti-harakatlardan shaxsning o'zi tomonidan belgilanadigan irodalilikka o'tish sodir bo'ladi. Bu davr maktabgacha bolalik davriga to'g'ri keladi (uch yoshdan etti yoshgacha). Shunday qilib, agar harakat va harakat natijasi o'rtasidagi bog'liqlik bolaga tushunarli bo'lsa va uning hayotiy tajribasiga asoslangan bo'lsa, u harakat boshlanishidan oldin ham, kelajakdagi mahsulotining ma'nosini tasavvur qiladi va uning jarayoniga hissiy jihatdan moslashadi. Ishlab chiqarish. Bu bog'liqlik o'rnatilmagan hollarda, harakat bola uchun ma'nosiz bo'lib, u o'z xohish-istaklarini tushunishga (ro'yobga chiqarishga) va vaziyatli vaziyatlarga qaramay, ularni saqlashga yordam berish uchun buni yomon qiladi yoki undan butunlay qochadi. Ammo bolaning o'zi ishni bajarishi kerak. Sizning bosimingiz yoki bosimingiz ostida emas, balki o'z xohishingiz va qaroringiz bilan. Faqatgina bunday yordam uning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga yordam beradi. Oiladagi muloqotning xususiyatlari. "Yolg'izlik eng og'ir jazodir", - degan edi 19-asrning mashhur yozuvchisi. F. M. Dostoevskiy. Hech qachon yordamga muhtoj bo'lgan, tushunish va eshitishni istagan har bir kishi bu aforizmga qo'shiladi, ammo hozir biz kattalar haqida emas, balki sevgi va e'tibor etishmasligidan aziyat chekayotgan bolalar haqida gapiramiz. Bolaning ota-onalar bilan muloqot qilishni xohlashi uchun, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi muloqotning asosi retsept shaklida yozilishi mumkin bo'lgan oltita tamoyil ekanligini unutmaslik kerak. Ushbu retsept oilada bolalarni tarbiyalashning asosiy qonuniga aylanishi mumkin: qabul qiling, unga e'tirof qo'shing, ma'lum miqdorda ota-ona mehrini va mavjudligini qo'shing, o'z mas'uliyatingizni qo'shing, mehribon otalik va onalik obro'siga ega. Eng muhim tamoyil - bu bolani qabul qilish printsipi. Bu ota-ona mehrining namoyon bo'lishi, bola uni nima bo'lishidan qat'iy nazar sevishini tushunganida. Farzandni chinakam qabul qilish - uning oilaning mavjudligidagi ahamiyatini e'tirof etishning zamirida ahamiyat yotadi. Bola va uning ota-onasi o'rtasidagi yaxshi munosabatlar uning ota-onasi tomonidan tan olinishidir. Bu bolaning o'zini o'zi qadrlashi va o'ziga bo'lgan ishonchini, qobiliyatini saqlab qolishdir. Ota-onalar tomonidan bu bolaning umidlarini oqlashiga cheksiz ishonchdir. Tan olish bolada o'zini o'zi qadrlash va uning oilasida zarurat hissini shakllantiradi. E'tirof - bu uydagi devorlarga bolaning rasmlari va she'rlari, uning hunarmandchiligi uchun eng ko'zga ko'ringan joy, bayram gazetalari va tabriklari, maqtov yorliqlari va tashakkurnomalari. Ota-onalarning o'z farzandlarining qiziqishlari va qobiliyatlarini tan olish qobiliyatining etishmasligi juda istalmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin. Farzand uchun muhim tuyg'u ota-ona mehridir. Shunday bolalar borki, ota-onasi bor, lekin sevgi nimaligini bilmaydi. Bola yoshidan qat'iy nazar sevgi va mehrga muhtoj. Bolalarni kuniga kamida 4-5 marta quchoqlash va o'pish kerak. Ba'zida ota-onalar o'smir bola uni ichkariga kiritmasligidan, ota-onaning quchoqlashidan qochishidan shikoyat qiladilar. Bunday vaziyatda sababni faqat boladan izlab bo'lmaydi. Ehtimol, yoshligida bola kamdan-kam hollarda ota-onasidan o'ziga bo'lgan sevgi va mehr-muhabbatning namoyon bo'lishini his qilgan va u ota-onaning e'tiboriga muhtoj emas edi. Siz mehr va muhabbatni bolalikda ekasiz, uni o‘smirlik chog‘ida asrab-avaylab, asrab-avaylaysiz – keksalikda esa uni to‘liq o‘rib olasiz: u sizga g‘amxo‘rlik va e’tibor, allaqachon voyaga yetgan bolalarning sabri va bag‘rikengligi bilan qaytadi. Agar bola jismonan va ruhan ota-ona mehrini, mehrini his qilsa, ota-onasining talablarini dushmanlik bilan qabul qilmaydi. Bolalar va ota-onalar o'rtasidagi muloqotda juda muhim printsip bu mavjudlik tamoyilidir. Mavjud bo'lish - bolangiz bilan muloqot qilish uchun har qanday vaqtda barcha ishlaringizni, ishingizni bir chetga surib qo'yish uchun o'zingizda kuch topishdir. Siz uni ishdan bo'shata olmaysiz, uni ishga qabul qilish uchun yoza olmaysiz, uni "keyinroq" ga o'tkaza olmaysiz. Agar kattalar bugun bola bilan muloqot qilishga ulgurmasa, ertaga kattalar ota-onasi bilan muloqot qilishga ulgurmaydi. Biroq, ota-onalar esda tutishlari kerakki, bola bilan vaqt o'tkazish, unga axloqni cheksiz o'qish yoki u bilan uy vazifasini bajarish degani emas. Bolaga qulay bo'lish - bu savolni o'z vaqtida o'qish, unga javob berish, bolaga o'z boshidan kechirganlarini ishonib topshirish va uning azob-uqubatlaridan omon qolishga yordam berish, ularni o'z vaqtida gapirish va muhokama qilishdir. Bola haqiqatni orqa ko'chada, yomon kompaniyada qidira boshlaganida, bu holatning sabablaridan biri ota-onaning bolaga befarqligi, befarqligidir. Bolada mas'uliyat va o'z-o'zini tarbiyalash ota-onalar tomonidan oilada ana shu fazilatlarning namoyon bo'lishiga bog'liq. Har kuni ota-onalar o'z farzandlariga ularga nisbatan mas'uliyatni namoyon etishlari kerak. Mas'uliyatli ota-onalarning donoligi shundaki, ular doimo farzandlariga bergan va'dalarini bajaradilar va agar biron sababga ko'ra bu sodir bo'lmasa, ular o'zlarining va'dalarini bajara olmasliklarini tan olish uchun jasorat topadilar va o'z xatolarini tuzatishga harakat qiladilar. Bolada mas'uliyat va o'z-o'zini tarbiyalashning asosiy shartlaridan biri - u har kuni bajarishi kerak bo'lgan muayyan vazifalarga ega bo'lishidir. Agar o'g'il yoki qizning mas'uliyati uyni tozalash yoki axlatni olib tashlash bo'lsa, ular uchun buni boshqa hech kim qilmasligi kerak. Albatta, har xil vaziyatlar bo'ladi, lekin agar bolaning sog'lig'i yaxshi bo'lsa va shunchaki hech narsa qilishni xohlamasa, u jazolanishi kerak va shu bilan birga jazo unga nisbatan ongli bo'lishi kerak. Bolalarning barcha harakatlari uchun javobgarlikni o'z zimmangizga olish noto'g'ri bo'ladi, chunki. Ota-onalarning bunday xatti-harakati bolani uning harakatlarini tushunishga o'rgatmaydi. Ota-onalarning o'z farzandlarida mas'uliyatni oshirishdagi asosiy qobiliyatlaridan biri bu qat'iyatlilik va bolaga "yo'q" deyish qobiliyatidir. Agar ota-onadan biri ruxsat bersa, ikkinchisi taqiqlasa, ta'limda bundan yomoni yo'q. Ota-onalardan biri bolasi bilan birga uning g'azabidan qo'rqib, boshqa ota-onadan nimanidir yashirsa, bundan ham yomoni. Bolani o'zining nomaqbul ishlariga jalb qilish, noto'g'ri xatti-harakatlarini yashirish, biz ruxsat berishga hissa qo'shamiz, biz ota-ona hokimiyatining qoldiqlarini yo'qotamiz. Ota-ona hokimiyati muvaffaqiyatli tarbiyaning muhim tarkibiy qismidir. O'z farzandlarining ko'z o'ngida hokimiyatga ega bo'lish ota va onaning mashaqqatli mehnatidir. Ota-onalarning qarindoshlari va do'stlari, ularning atrofidagi odamlar, ishdagi hamkasblar haqidagi fikri, ota-onalarning oila davrasidagi va undan tashqaridagi xatti-harakatlari, ota-onalarning xatti-harakatlari, ularning mehnatga va kundalik hayotda begonalarga munosabati, ota-onalarning munosabati. Bir-biri - bularning barchasi ota-ona hokimiyatining tarkibiy qismlari. Ota-onalarning vakolati ovozini ko'tarish, kamarni ko'tarish, quloq pardasi turolmasligi uchun baqirish emas, balki xotirjamlik bilan, keraksiz tantrumlarsiz vaziyatni tahlil qilish va bolaga tushunishi uchun talablar qo'yishdir: bu haqda u bir marta va umuman ayting. Dunyo o'zgarmoqda, 21-asrning bolalari boshqa axborot imkoniyatlariga ega, ular ota-onalari qanday qilishni bilmaydigan ko'p narsalarni bilishadi. Farzandlarining ko'z o'ngida hokimiyatni saqlab qolishni xohlaydigan ota-onalar ham ulardan o'rganishlari kerak. Bola uchun qanday musiqa qiziqarli, u qanday kitoblarni o'qiydi, u qanday nutq burilishlarini ishlatadi va ular nimani anglatadi - bu va boshqa ko'p narsalar o'z farzandi uchun obro'li shaxs deb da'vo qiladigan ota-onalarni qiziqtirishi kerak. Farzand tarbiyasi ota-onaning uzoq muddatli vazifasi, fidokorona mehnatidir. Muvaffaqiyatli ota-ona uchun qoidalar:
1. Ota-onalar farzandining bolalik va o‘smirlik chog‘larida qancha ko‘p vaqt o‘tkazsa, keksa ota-onalar katta yoshdagi bolalarni otasining uyida ko‘rish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi.
2. Ota-onalar bolaligida bolaga nisbatan sabr-toqat va bag'rikenglik ko'rsatishni qanchalik tez o'rgansa, keksa ota-onalar katta yoshdagi bolalarning o'zlariga nisbatan sabr-toqat va bag'rikenglik namoyon bo'lishini his qilishlari mumkin.
3. Bolalikning qo'polligi va qo'polligi deyarli har doim noqulay va xafa bo'lgan keksalikda, juda qayg'uli va juda g'amgin holda qaytadi.
4. Ota-onalar o‘z farzandlarini oilaviy hayotiy muhim masalalar, axloqiy muammolarni muhokama qilishga qanchalik ko‘p jalb qilsalar, keksa ota-onalarning voyaga yetgan farzandlari hayotida shunchalik ko‘p muammolarga duch kelishlari mumkin.
5. Farzandni tarbiyalayotgan ota-onalar o‘zlariga nafaqat qanday bolani tarbiyalamoqchi, balki keksalikni qanday tasavvur qilishlari haqida ham savol berishi kerak.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, muloqot bola rivojlanishining asosiy sharti, bolalarning kattalar bilan munosabatlarining rivojlanishini belgilaydigan eng muhim nuqtalardan biridir. Eng muhimi, bola allaqachon zarur bo'lgan muloqot mazmunidan qoniqish hosil qiladi. Bolaning boshqalarni tushuna olishi, kattalar bilan muloqot qila olishi uchun ular bolaga insoniy munosabatda bo'lishlari, bolani boshqa odamlar bilan faol aloqada bo'lishga o'rgatishlari va bolaga hurmat va muhabbat bilan munosabatda bo'lishlari kerak. Biroq, kattalar bolalarga maqsadli va faol ta'sir ko'rsatishning o'ziga xos vositalaridan biri sifatida muloqotga doimo zarur e'tibor bermaydilar. Ammo bu ta'sir taklif va tushuntirish, taqlid va ishontirish, ko'niktirish va mashq qilish, talab va nazorat qilish, rag'batlantirish va jazolash orqali amalga oshirilishi kerak. Va agar ushbu usullardan foydalanish kerakli samarani bermasa, bu ko'pincha kattalar tomonidan bolalar bilan muloqotda va munosabatlarda yo'l qo'yiladigan kamchiliklar va xatolar bilan bog'liq bo'lib, bu ko'pincha bolalarda norozilik va oiladagi oqsoqollardan begonalashishni keltirib chiqaradi. Erta yoshda rivojlanishning ijtimoiy holati va bolaning etakchi faoliyati o'zgaradi. Kattalar bilan situatsion-ishbilarmonlik aloqasi bolaning ob'ektiv faoliyatini tashkil etish shakli va vositasiga aylanadi. A. S. Makarenko ota-onasiga murojaat qilib, shunday dedi: “Bolani faqat u bilan gaplashganda yoki unga o'rgatganingizda yoki unga buyruq berganingizda tarbiya qilasiz, deb o'ylamang. Siz uni hayotingizning har bir daqiqasida, hatto uyda bo'lmaganingizda ham tarbiyalaysiz. Siz qanday kiyinasiz, boshqa odamlar bilan va boshqa odamlar haqida qanday gaplashasiz, o'zingizni qanday baxtli yoki qayg'uli his qilasiz, do'stlaringiz yoki dushmanlaringiz bilan qanday munosabatda bo'lasiz - bularning barchasi bola uchun katta ahamiyatga
Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish jarayonida bola atrofdagi tabiatni sevish, uni his qilish, unga g'amxo'rlik qilish, undan mehr-oqibat, sezgirlik, fidoyilikni o'rganish, barcha yaxshi narsalarni o'tkazish qobiliyatiga ega bo'lish qanchalik muhimligini tushuna boshlaydi. Tabiatni odamlar bilan muloqot qilish. Asta-sekin, maktabgacha tarbiyachi o'z ehtiyojlarini, his-tuyg'ularini turli og'zaki va og'zaki bo'lmagan aloqa vositalari orqali ifodalash imkoniyati haqida g'oyalarga ega. O'z "men" ni tushunish bolalarning o'zini o'zi qadrlashini shakllantiradi, bu ularning harakatlarini to'g'ri baholashga yordam beradi va ular asosida aloqa va hissiyotlarning ifodali vositalaridagi farq, boshqa bolalar va kattalarning his-tuyg'ulari. Bolada eng yaqin odamlarga nisbatan mehribon va samimiy tuyg'ular, oilaga bog'liqlik tarbiyalanadi. Bolalar yaxshi munosabatlarni qadrlashadi va o'z yaqinlari bilan muloqot qilishdan xursand bo'lishadi, ularga g'amxo'rlik qilishadi va har qanday yordamni taklif qilishadi. Kattalar bilan muloqot qilish mahorati asta-sekin tengdoshlar bilan muloqotga o'tadi. Bolalar bir-birlari bilan muloqot qilish jarayonida g'amxo'rlik va e'tibor, mehr-oqibat, sezgirlik, xayrixohlik, sheriklik va hamkorlikni namoyon etadilar. Bola o'z kayfiyatini nazorat qilishni, turli vaziyatlarda ijobiy his-tuyg'ularni ko'rsatishni, tashqi dunyo bilan muloqot qilishda o'ziga va boshqalarga quvonch keltirishni o'rganishga qodir. Odamlarning xatti-harakatlari va odatlari haqida tasavvurga ega bo'lgan bolalar kelajakda ijobiy xulq-atvor uchun ijtimoiy ahamiyatga ega motivlarni rivojlantiradilar, yaxshi namunalarga taqlid qilish istagini rivojlantiradilar. Bilim va ta'limning qo'yilgan asoslari bolada o'z harakatlari uchun mas'uliyat hissini, o'ziga nisbatan talabchanlikni rivojlantirishga yordam beradi, unga to'g'ri o'zini o'zi qadrlashni shakllantirishga imkon beradi, bu esa kelajakdagi shaxsning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalarga bir-birlari, kichik yoshdagi bolalar va kattalar bilan muloyim muloqot qilish usullari, vositalari va usullari haqida bilim berish bir xil darajada muhimdir. Bu ularga uyda, ziyofatda, ko'chada turli vaziyatlarda imo-ishora va nutq vositalaridan foydalangan holda odob-axloq qoidalarini qo'llashga yordam beradi. Muloqot qobiliyatlari, shuningdek, gender farqlari, o'g'il bolalar va qizlar o'rtasidagi muloqot madaniyati va psixologiyasi haqidagi g'oyalarni o'z ichiga oladi. Bolalar qarama-qarshi jinsdagi sheriklarning fikrlarini tushunish va hurmat qilishni o'rganadilar. Bolalarda bu ko'nikmalarning barchasi o'yin faoliyati jarayonida yaxshi o'zlashtiriladi. O'yin nafaqat ijtimoiy muloqot ko'nikmalarini egallashga va xulq-atvor normalarini o'rganishga yordam beradi, balki bolalarning hissiy rivojlanishi uchun ham muhimdir. O'yinda bolalar o'zlarining muayyan muammolarini hal qilish uchun tanish vositalardan foydalangan holda real vaziyatlarni takrorlaydilar. Muhim nuqta - o'yinni tanlash. O'yinlar har bir bosqich oldingisiga tayanadigan va keyingisini tayyorlaydigan maxsus qurilgan tizim bo'lsa yaxshi bo'ladi. Har bir bosqichda bolalar o'rtasidagi munosabatlarning muayyan tomonlarini rivojlantiradigan o'yinlar ketma-ketligi mavjud. Bolalar bilan uch yoki to'rtta o'yin o'ynaganingizdan so'ng, keyingi bosqichlarning dastlabki o'yinlariga o'tishingiz mumkin. O'yinlarni o'tkazayotganda, takrorlashdan qo'rqmang. Xuddi shu o'yinlarning takroriy takrorlanishi ularning rivojlanish ta'sirining muhim shartidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar yangi narsalarni turli yo'llar bilan va turli sur'atlarda o'rganadilar. Muayyan o'yinda tizimli ravishda ishtirok etish orqali bolalar uning mazmunini yaxshiroq tushuna boshlaydilar va o'yin harakatlarining bajarilishidan zavqlanishadi. Bolalarning o'zlari tanish o'yinlarni o'ynashni juda yaxshi ko'radilar va ko'pincha o'yinni takrorlashni so'rashadi. Bunday hollarda, u darsning birinchi yarmini bag'ishlashi va yangi o'yinni ikkinchi yarmiga qoldirishi yaxshiroqdir. Shunday qilib, bola o'sib ulg'ayishi va to'laqonli va rivojlangan shaxs bo'lishi uchun u hatto erta bolalikdan ham shaxslararo muloqot tajribasiga ega bo'lishi kerak, chunki usiz sotsializatsiya jarayoni to'liq bo'lmaydi va dunyoga kirish. Odamlar og'riqli bo'ladi. Bu jarayon ijtimoiy kompetentsiyani rivojlantirish deb ataladi, u inson rivojlanishining ajralmas qismidir.
Bolaning bolalar bilan munosabati, shuningdek, ko'p jihatdan maktabgacha tarbiyachining bolalar bog'chasi o'qituvchisi, uning atrofidagi kattalar bilan muloqot qilish xususiyati bilan belgilanadi. O'qituvchining bolalar bilan muloqot qilish uslubi, uning qadriyatli munosabati bolalarning o'zaro munosabatlarida, guruhning psixologik mikroiqlimida namoyon bo'ladi. Pedagogning pedagogik pozitsiyasi bolaning individualligini, uning o'ziga xosligini tan olishda, uning ehtiyojlarini, qiziqishlarini, motivlarini bilishi va tushunishida, bolaning shaxsiyatiga barqaror, manfaatdor, ijobiy munosabatda, hatto salbiy xatti-harakatlar va xatti-harakatlarning namoyon bo'lishida namoyon bo'ladi. Ishlar. Bolaga sub'ekt sifatida, qadriyat sifatida munosabat o'z-o'zidan bolaning potentsiali, ijodkorligi va faolligini ochib berishga yordam beradigan pedagogik shart-sharoitlarni yaratishni o'z ichiga oladi. Ma'lumki, muloqot turli kommunikativ vositalar yordamida amalga oshiriladi. O'zining ichki his-tuyg'ularini tashqi tomondan ifodalash va sherikning hissiy holatini to'g'ri tushunish qobiliyati muhim rol o'ynaydi.
Insonning shaxsiyati haqida gapirganda, biz doimo uning etakchi hayotiy motivlarini, boshqalarni bo'ysundirishini tushunamiz. Har bir insonda har doim eng muhim narsa bor, buning uchun siz hamma narsani qurbon qilishingiz mumkin. Va inson o'zi uchun nima muhimligini qanchalik aniq anglasa, u qanchalik qat'iy harakat qilsa, uning xatti-harakati ixtiyoriy bo'ladi. Biz insonning irodaviy fazilatlari haqida gapiramiz, agar odam nafaqat nimani xohlashini biladi, balki o'jarlik va qat'iyat bilan o'z maqsadiga erishadi, uning xatti-harakati xaotik emas, balki biror narsaga qaratilgan. Agar bunday yo'nalish bo'lmasa, individual impulslar qo'shni bo'lsa va oddiy o'zaro ta'sirga kirsa, insonning xatti-harakati o'zi tomonidan emas, balki tashqi sharoitlar bilan belgilanadi. Bunday holda, bizda shaxsiyatning parchalanishi, sof
Xulosa:
Xulosa qilib shuni ta'kidlash mumkinki, muloqot bola rivojlanishining asosiy sharti, bolalarning kattalar bilan munosabatlarining rivojlanishini belgilaydigan eng muhim nuqtalardan biridir. Eng muhimi, bola allaqachon zarur bo'lgan muloqot mazmunidan qoniqish hosil qiladi. Bilamizki kichik yoshdagi o'quvchilarning tabiati ba'zi xususiyatlarda farqlanadi. Avvalo, ular impulsivdir - ular tasodifiy sabablarga ko'ra, barcha holatlarni o'ylamasdan va tarozida o'ylamasdan, darhol impulslar, motivlar ta'sirida darhol harakat qilishga moyildirlar. Buning sababi yoshga bog'liq zaiflik bilan faol tashqi oqimga ehtiyoj. ixtiyoriy tartibga solishxulq-atvor. Yoshga bog'liq xususiyat ham umumiy irodaning etishmasligi: kichik o'quvchi mo'ljallangan maqsad uchun uzoq vaqt kurashda, qiyinchilik va to'siqlarni engib o'tishda hali ko'p tajribaga ega emas. Ko'pincha injiqlik, o'jarlik bor. Ularning odatiy sababi oilaviy ta'limning kamchiliklari. Bola uning barcha istaklari va talablari qondirilishiga odatlangan, u hech narsada rad etishni ko'rmagan. Injiqlik va qaysarlik maktabning unga qo'yadigan qat'iy talablariga, o'zi xohlagan narsani qurbon qilish zarurligiga qarshi bolaning noroziligining o'ziga xos shaklidir.Yosh talabalar juda hissiy.Bolalar kuzatadigan hamma narsa, ular nima haqida o'ylashlari, nima qilishlari ularda hissiy rangdagi munosabatni uyg'otadi. Ikkinchidan, yosh o'quvchilar o'zlarining his-tuyg'ularini qanday ushlab turishni, ularning tashqi namoyon bo'lishini nazorat qilishni bilmaydilar, ular quvonchni to'g'ridan-to'g'ri va ochiq ifoda etadilar. Qayg'u, qayg'u, qo'rquv, zavq yoki norozilik. Uchinchidan, emotsionallik ularning katta emotsional beqarorligi, kayfiyatning tez-tez o'zgarishi, ta'sir qilish tendentsiyasi, quvonch, qayg'u, g'azab, qo'rquvning qisqa muddatli va zo'ravonlik namoyon bo'lishida namoyon bo'ladi. Yillar davomida his-tuyg'ularini tartibga solish, ularning istalmagan ko'rinishlarini cheklash qobiliyati tobora rivojlanib bormoqda. Boshlang'ich maktab yoshi kollektivistik munosabatlarni tarbiyalash uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Bir necha yillar davomida kichik maktab o'quvchisi to'g'ri tarbiyalangan holda, uning keyingi rivojlanishi uchun muhim bo'lgan jamoaviy faoliyat tajribasini to'playdi - jamoada va jamoada.

Foydalangan adabiyotlar

1. Venger L.A., Muxina V.S. "Psixologiya". - M., 1998 yil.
2. Lisina M.I. "Aloqa ontogenezi muammolari". - M., 1996 yil.
3. Nemov R.S. "Psixologiya. 2-kitob". - M., 1995 yil.
4. “Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining aqliy rivojlanishi”. Ed. I.V. Dubrovin, A.G. Ruzskaya. - M., 1990 yil.
5. "Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi" // Ed. Zaporojets A.V., Elkonina D.B. - M., 1964 yil
6. ChechetV.V. "Biz bolalar bilan qanday muloqot qilishni bilamizmi?" - M., 1983 yil
7. Ananiev BG Pedagogik baholash psixologiyasi//Sevimli. psixologik ishlar. M., 1980. T.
8. Bojovich L.I. Shaxsiyat va uning bolalik davrida shakllanishi. M., 1968 yil.
9. Bondarenko E. A. Bolaning aqliy rivojlanishi to'g'risida. Mn., 1974 yil.
10.Vallon A. Bolaning aqliy rivojlanishi. M., 1967 yil.
11.Vygotskiy L. S. Sobr. Op.. 6 jildda.Bolalar psixologiyasi. M., 1984. T.

12. 
    Kolominskiy Ya.L. Bolalar jamoasining psixologiyasi. Mn., 1984 yil.
    
13. 
    Leontiev A. N. Bola psixikasining rivojlanish nazariyasi to'g'risida
    
14. 
    Psixikaning rivojlanish muammolari. M., 1981 yil.
    
15. 
    Klyueva N.V., Kasatkina Yu.V. Biz bolalarni muloqot qilishni o'rgatamiz.
    
16. 
    Yaroslavl "Taraqqiyot akademiyasi" 1996 yil
    
17. 
    Shipitsyna L.M., Zashchirinskaya O.V. - ABC aloqasi. - Sankt-Peterburg: CHILDHOOD_PRESS, 2000 y.
    
18. 
    Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017
    
19. 
    G‘oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010.
    
20. 
    Do‘stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013