Mavzu: Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish. Reja

Mavzu: Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish. Reja

Mavzu:Ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish.
Reja:
1. Xalq og‘zaki ijodida yosh avlodni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash.
2. O’quvchilarini ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda xalq maqollarining ahamiyati.
3. Maqollarning bola tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati, uni qo‘llash imkoniyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Xalq pedagogikasini o‘qitish jarayonida o‘qitishning yangi noan’anaviy, interfaol usullaridan keng foydalanish nazarda tutilgan. Avvalo, ma’ruzalarning muammoli shakllari, talabalar bilan fikriy hamkorlik, amaliy mashg‘ulotlarda esa davra suhbati, bahs, munozara, uchrashuv, ekskursiyalar uyushtirish, intervyu olish, debat o‘tkazish, dars jarayonining samaradorligini oshiruvchi turli ta’limiy usullar:

«aqliy hujum», «klaster», ven diagramma, sinkveyn, quticha usullarini qo‘llash, uch bosqichli modelli dars tashkil etish yaxshi natijalar beradi. Bu predmetni o‘qitishning o‘ziga xos yana bir muhim xususiyati -o‘qitilayotgan va o‘tkazilayotgan tarbiyaviy mavzu va tadbirlarni bevosita xalqimiz hayoti, tajribasi hamda yurtimiz tabiati, etnografik va hududiy xususiyatlari bilan bog‘lash mumkin.

Xalq pedagogikasining hozirgacha yashovchanligi asosan og‘zaki tarzda bo‘lib, har bir avlod unga o‘z tajribasini, qarashlarini, fazilatlarini qo‘shgan holda bizgacha yetib kelgan. Xalq pedagogikasida tarbiyaning birlamchi, ikkilamchisi bo‘lmaydi. Hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chekkadan qolmasligi, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o‘lchab bir kesishga amal qilinadi. Shuningdek, xalq tarbiyasida kecha, bugun va ertani o‘ylab ish tutiladi, ya’ni tarbiyani o‘tmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boriladi. Unda hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, ko‘rinish, qisqasi jonli jonsiz neki bor undan mukammal foydalanadi.
Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og‘zaki ijodi, qadrshunosligi, udumshunosligi va marosimshunosligining yetakchi yo‘nalishlarini, diniy-axloqiy ta’limotni qamrab olishi bilan harakterlanadi. U xalqimizning asrlar davomida to‘plagan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, falsafiy, ma’rifiy, estetik, ma’naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini lo‘nda, ammo bag‘oyat teran; donishmandnamo tarzda ifodalaydi. «O‘zbek xalq pedagogikasi» dono xalqimizning ta’lim-tarbiya, axloq, odob, inson qadriyatlari va uning ma’naviy ustuvorligi, iymon-e’tiqodi butunligi sohasidagi dunyoqarashi, amaliy faoliyati, usul-metodlari, an’analari tabarruk islomning odob-axloq, ilm-u fan haqidagi ta’limotiga bog‘liq holda, muqaddas Qur’oni karim va payg‘ambarimiz Muhammad (s. a. v) rasulullohning muborak hadisi shariflariga suyanadi. Xalq pedagogikasida ollohning ilohiy mo‘jizasi - hayot sarvari insonning ona qornida paydo bo‘lishidan tortib, to tug‘ilganiga qadar, ilk tarbiyasidan tortib, to voyaga yetguncha hamda oila qurgunga qadar, yoshini yashab to omonatni topshirgungacha bo‘lgan axloqiy, aqliy, estetik mehnat, ekologik tarbiyasi, shuningdek jismoniy chiniqish bilan bog‘liq o‘yinlar, xalq pedagogik an’analarining hozirgi zamon yosh avlod ta’lim-tarbiyasida tutgan o‘rni hamda ahamiyati aks etadi. Shu bilan birga o‘zbek an’anaviy, ommaviy bayram-sayllari, rasm- rusmlari, odatlari va udumlarida aks etgan axloqiy qarashlar, ularning o‘ziga xos odobnomasi, ibratnomasi kabi bag‘oyat dolzarb mavzularni o‘z ichiga oladi.
Xalqning oilaviy-maishiy hayoti, ta’lim-tarbiyaviy axloq-odobga oid hayotiy yo‘l-yo‘riqlari, usullari, ibratli tajribalariga oid turfa misollar - dostonlar, ertaklar, mehnat-mavsum marosim qo‘shiqlari, asotirlar, naqllar, rivoyatlar, afsonalar, maqollar, matallar, hikmatlar, qayroqi so‘zlar, aforizmlar, topishmoqlar, tezaytishlar, bolalar o‘yinlari, allalar, to‘y va aza qo‘shiqlari, aytimlari, olqish va qarg‘ishlar, suyush-erkalash qo‘shiqlari, erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar, yalinchoqlar, hukmlagichlar, chorlamalar, cheklashmoqchalar, guldur-guplar, sanamalar, o‘yin-kulgular bilan bog‘liq lapar, aytishuv, o‘lan, termalar, bolalar tarqalish, chorlash qo‘shiqlari ramazon, boychechak, yomg‘ir, quyosh, yulduzsuv aytimlari, chandishlar, tegishmachoqlar, masharalamalar, Navro‘z, Mehrjon, bahor, kuz, qish, yoz aytim-qo‘shiq ashulalari, dexqonchilik, chorvadorlik, kasb-hunarmandchilik bilan bog‘liq nasriy va nazmiy asarlar; inson, tabiat va hayvonlar dunyosiga oid namunalar hamda mifologik tasavvurlar aks etgan asarlar bilan boyitilgan. Qur’oni karim, hadis hamda sharq mutafakkirlarining axloq-odobga oid qarashlari ham xalq pedagogikasining tarkibiy qismiga kiradi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, xalq nazdida, inson ona qornidan yaxshi yo yomon bo‘lib tug‘ilmaydi - u birday tug‘iladi. Yaxshi-yomonga aylanishi tarbiyadan, dastavval ota-ona, oila, mahalla-ko‘y, qishloq-ovul, qolaversa, jamiyat-tuzumdandir. Bunda ajdodlar qoldirgan ota meros - oilaviy pedagogika, xalq pedagogikasi, shuningdek udumshunoslik, qadrshunoslik, elshunoslik an’analari, jamiyatning bu sohadagi sa’y-harakatlari hal qiluvchi o‘rin tutadi. Xalq ta’kidlashicha, bola boshdan to‘g‘ri, haqqoniy tarbiyalansa u kelgusida yaxshi inson bo‘lib yetishadi, egri yo‘lda tarbiyalansa - yomon kishiga aylanadi. Zero, «Ko‘chat boshdan, bola yoshdan» maqoliga amal qilish xalq an’anaviy pedagogikasining bosh yo‘nalishidir. Shu boisdan, xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda- chuydasi, ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo‘lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi, hech bir soha chetda qolmasligi, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e’tiborga olingan holda, yetti o‘lchab bir kesishga amal qilinadi. Harakterlisi yana shundaki, xalq tarbiyada kecha, bugun va ertani o‘ylab ish tutadi, ya’ni tarbiyani o‘tmishni unutmaslik, bugunni qadriga yetishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi. Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jihati bor. Bu hayot, tabiat va jamiyatdagi har bir voqea-hodisa, predmet, ko‘rinish, qisqasi jonli-jonsiz neki bor, undan mukammal
foydalanishdir.
Kezi kelganda xalq an’anaviy pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta’sir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash ham alohida o‘rin tutishini aytib o‘tish zarur. Xalq bisotidagi eng yaxshi tabarruk so‘zlar - duo-olqishlar ham tarbiyaga qaratiladi. Darvoqe, xalq an’anaviy pedagogikasida yaxshi so‘z, duo-olqishning ta’sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma’naviy ustuvorligi, iymon- e’tiqod butunligi, kishilarning har tomonlama mukammal kamoloti borasida tutgan o‘rni va roliga alohida ahamiyat beriladi. El-yurt uchun har tomonlama mukammal insonni tarbiyalashga qaratilgan o‘zbek xalq pedagogikasi ham ayrim shaxslar yohud bir-ikki jamoa (ular qanchalik iqtidorli-iste’dodli bo‘lishmasin) tomonidan yaratilmagan, albatta. Uni xalqimiz asrlar bilan o‘lchanuvchi hayotida o‘zining boy hayotiy tajribalari, farzandlar kamoloti borasida tutgan tutimlari, sa’y-harakatlari, yo‘l-yo‘riqlari, aql-zakovatlari bilan yaratgan. Ayni chog‘da o‘zbek xalq pedagogikasi o‘z rivojida, boyib, mukammallashib borishida ilm-fanning boshqa sohalaridan, ya’ni mumtoz adabiyot, san’at, og‘zaki ijod, elshunoslik, udumshunoslik, qadrshunoslik, odamshunoslik, ruhshunoslik kabi sohalar bag‘rida shakllanib, ular bilan bevosita aloqada bo‘ladi, eng yaxshi namunalarini o‘ziga qabul qilib oladi.
Shunday qilib, o‘zbek xalq pedagogikasi turkiy xalqlar ota- bobolarimiz uzoq moziyda yaratgan va ko‘z qorachig‘iday asrab- avaylab, saqlab kelgan ota meros, sharq xalqlarining boy va betakror odobnoma va odatnomasi, xalq pedagogikasidagi eng yaxshi namunalar, allomalar-u adabiyot va folklor ijodkorlari ijrochilarining bu boradagi sa’y-harakatlari, yaratgan asarlari bilan qo‘shilgan holda shakllanganligi, rivojlanganligi va boyib borganligini e’tirof etish birdan-bir to‘g‘ri yo‘ldir. Xalq pedagogikasi asrlar davomida yashab keldi. Xalqning axloqiy, ma’rifiy shakllanishi va kamolotida, jismoniy barkamolligida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Oddiy insonlarmi yoxud buyuk allomalar, shunchaki fuqaromi yoki yurt sultonlari, kichik suvoriymi yoki ulug‘ sarkardami, baribir xalq tomonidan yaratilgan, amalda bo‘lgan xalqona tarbiya an’analariga to‘la amal qilgan, unga suyangan, tayangan holda yashasa, faoliyat ko‘rsatsa kam bo‘lmagan, el-yurt nazariga tushgan, olqishiga sazovor bo‘lgan.
Xalq pedagogikasining bunchalik ta’sir kuchi, ahamiyati nima- da? Yashovchanligi, «umri»ning shunchalar uzoq muddatlar bilano‘lchanishi uni hech qanday kuch-qudrat bilan tenglashtirib bo‘lmasligining boisi qayerda? O‘zbek xalq an’anaviy pedagogikasini uzoq yillar o‘rganishimiz, har bir nuqtalariga chuqur diqqat-e’tibor berganimiz oqibat-natijasida shunday xulosaga keldik. Xalq pedagogikasining asrlar davomida shakllanib, rivojlanib, boyib borishining, fuqaro, vatan taqdirida hal qiluvchi rolining boisi, birinchidan, uning hayotiyligi, ta’sirchanligi, serqirra, serma’noligida bo‘lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an’analarda yaratilishi, yashashi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalari yechimini hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo‘nalishga, umumbashariy g‘oya-maqsadlarga qaratilgan bo‘lganligidir. Shu bois, boshqa dunyoqarash, mafkura, ma’naviyat omillari kabi, xalq pedagogikasi tarix to‘fonlari-yu ur-yiqitlariga, to‘s- to‘polonlarga bardosh berib, tajriba-sinovlardan muvaffaqiyat bilan o‘tib, toblanib, sayqallashib, hech bir payt, hech bir davrda - u qanchalik og‘ir, murakkab, qiyin bo‘lmasin, baribir o‘z «faoliyatini» to‘xtatmasdan, aksincha faol xizmat qilib, avlodlar tarbiyasi, kamoloti borasida hal qiluvchi rolni o‘ynab keldi.
Kezi kelganda shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, xalq pedagogikasi bamisoli jonli organizm, qaynar buloq, o‘lmas, o‘chmas, doimo boyib, ko‘payib boruvchi ilohiy, mo‘jizaviy tarbiya sohasidir. Xalq bor ekan, el yashar ekan, bu soha yashayveradi, o‘zining avlod- ajdodlarga beminnat «xizmati»ni o‘tayveradi. Zero, xalq orzu-umidi, quvonch-tashvishlari, g‘ussasi-yu armonlari, shodlik, baxtiyorlik onlari-yu qadr-qimmatlari, ma’naviy-ma’rifiy, badiiy-estetik qarashlari, dunyoqarashi, falsafiy-axloqiy tushunchalari, hayotiy, ta’lim-tarbiyaviy xulosalari xalq pedagogikasida ifodalanadi. O‘zbek xalq pedagogikasi o‘zining yo‘nalishi, ibratli xulosalarga boyligi, bebaho asarlari, ma’no-mantiq jihatdan mukammalligi, teranligi, uslubi, odobnomasi, odatnomasi, ibratnomasi bilan har qanday millat, el havas qilsa arziydigan buyuk merosdir.
Maqol xalqning ko‘p asrlar mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotda to‘plagan tajribalari, kuzatishlari asosida yuzaga kelgan ixcham, chuqur mazmunga ega bo‘lgan, og‘zaki ijod janrlaridan biridir. Asrlar davomida og‘izdan-og‘izga o‘tib kelgan maqollar, xalqimizning dunyoqarashi, jamiyatga bo‘lgan munosabati, tarixi va ruhiy holatini ifodalaydi.
Dunyoda o‘z maqollariga ega bo‘lmagan xalqning o‘zi yo‘q. Chunki har bir xalq hayotiy tajribalarini maqollar shaklida avlodlarga qoldiradi. Shuning uchun ham turli xalqlar og‘zaki ijodida mazmun va shakl jihatidan bir-biriga yaqin, hamda hamohang maqollar ko‘p uchraydi. Maqollar chuqur va mukammal mazmunga ega bo‘lib, ularda mehnatkash xalqning donoligi, milliy an’anasi, uzoq asrlik hayotiy tajribasi kasb etib turadi. Rus yozuvchisi Tolstoy "Har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalq siymosini ko‘raman" deb yozadi. 8
Maqollar ota-bobolarimizning uzoq yillar davomida ko‘rgan kechirganlari, tajribalari asosida yuzaga kelgan xulosaviy ibratli so‘zlaridir. "Maqol" arabcha "so‘z" degan ma’noni anglatadi. Maqollarda fikr aniq, xulosa tugal, ifoda lo‘nda bo‘lishi kerak. Va albatta ibratli fikr aytilish talab etiladi, bu ibratli fikr hukm shaklida bo‘lishi kerak. Xalq maqollari - boyligimiz. Ota-bobolarimizning bizga qoldirgan tarbiyaviy ulkan xazinalaridandir. Maqollarni o‘qib o‘rganishimiz, nafaqat yod olishimiz, ko‘nglimiz to‘rida saqlab unutmasligimiz lozim. Undan unumli foydalanishimiz, har bir gapirayotgan gapimizni ta’sirchanligini oshirib, sermazmunligini ta’minlaydi. Maqollarda ko‘pincha so‘zlar ko‘chma ma’noda ishlatilgan bo‘ladi. Ularni o‘z ma’nosida tushunsak kutilgan ma’no chiqmay qoladi. Masalan, "O‘ylamay qilingan ish, boshga keltirar tashvish" maqolidagi so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘llangan. Lekin, "Bir kun tuz ichgan joyingga, qirq kun salom qil", "Ari chaqdi deb arazlama boli bor", "Basharang qiyshiq bo‘lsa, oynadan o‘pkalama", kabi maqollardagi so‘zlar o‘z asl ma’nosida emas, ko‘chma ma’noda qo‘llangan.
Maqol xalq hayoti, orzu intilishlari va dunyoqarashini, ko‘p asrlik tajribalarida sinovdan o‘tkazib aks ettirishi tufayli, kundalik turmushimizda katta g‘oyaviy- tarbiyaviy ro‘l o‘ynaydi. Chunki maqolda aks etgan voqea -hodisa yo keskin tasdiq etiladi, yo inkor qilinadi.
Demak, har bir maqol kishiga izchil g‘oyaviy yo‘nalish beradi, undagi fikrlarning yuksalishiga ko‘mak beradi. Xaql maqolida shu xalqning tarbiyaviy qarashlari aks etgan ekan, bola tarbiyasida ham ijobiy o‘shish jarayonlarini yuzaga chiqaradi. Farzand adolat va ozodlik, tinchlik va hurlik, mardlik va bahodirlik, ezgulik, insonparvarlik do‘stlik va mehnatsevarlik tushunchalarini o‘z ong-u shuuridan o‘tkaza boradi. Xalqning orzu umidlari vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, ilm-u hunar, mehnatsevarlik, odob-axloqqa ezgulikka chorlaydigan, xullas insonni kamolotga yetaklaydigan barcha ijobiy fazilatlarni, maqollar o‘z ta’siri ostida birlashtirgan bo‘ladi. Shu sababdan ham maqollarning tarbiyaviy ahamiyati benihoya kattadir.
Vatan haqidagi maqollarni eshitib, vataniga iliq mehr bilan qarashga o‘rganadi. Vatan ostonadan boshlanadi. Biz oila ostonasida qadam qo‘yib, ulg‘ayar ekanmiz, oilada vatan hissini tuya boshlaymiz. Maqollarimizda esa vatanga muhabbat, uni sevish va qadrlash bosh mavzu hisoblanadi. Chunki xalq hamma vaqt o‘z vatanini sevgan, ardoqlagan va uning dushmanlariga qarshi kurash olib borgan.
Ona yurtng omon bo‘lsa, rang-u ro‘ying somon bo‘lmas; Baliq suv bilan tirik, odam el bilan; Vataning tinch sen tinch; el boshiga tushgani, er boshiga tushgani; Oz uyim - o‘lan to‘shagim; O‘zga yurtning gulidan, o‘z yurtingning cho‘li yaxshi kabi maqollarda vatanparvarlik g‘oyalari o‘z ifodasini topgan. Ushbu maqollarni tinglagan, yod olgan uning mag‘ziga yetgan farzand vatanga mehr hislari uyg‘ona boshlaydi.
O‘zbek xalqi ta’lim-tarbiya sohasida o‘ziga xos dorilfunun yaratgan. Hatto hozirgi o‘zbek xalqi yashab turgan zaminda zardushtiylik dini keng yoyilgan davrda ham ilg‘or pedagogik mafkura hukm surgan. Bu zardushtiylik dinining muqaddas kitobi
«Avesto»da ham o‘z ifodasini topgan. Biroq islomgacha bo‘lgan tarbiyashunoslik, ilm-fan, adabiyot, madaniyat bizgacha yetib kelmagan. Chunki arab istilochilari tomonidan barcha manbalar, asarlar yoqib yuborilgan. Islomgacha va islomdan keyingi pedagogik qarashlarni, milliy ta’limga oid an’analarni, qadriyatlarni - xalq pedagogikasini o‘rganish, uni hayotga tadbiq etish, ta’lim-tarbiya jarayonida qo‘llash, bugunning muhim dolzarb vazifasidir.
Ma’orif tizimining, biz pedagoglarning hozirgi kundagi vazifamiz - milliy qadriyatlar, xalq pedagogikasi an’analarini zamon talablari bilan uyg‘unlashtirgan holda ta’lim-tarbiya sohasiga tatbiq etish, eng yaxshi tomonlaridan unumli foydalanishdir.
Birinchi navbatda o‘z pedagogikamizni - o‘zbekona, lekin zamon bilan hamnafas, hamohang ta’lim-tarbiya usullarini yaratmog‘imiz kerak. Buning uchun o‘tmishda unutilgan ulkan sarchashmalar - xalq pedagogikasini puxta, atroflicha o‘rganmog‘imiz va uni bugungi kun pedagogikasiga asos qilib olmog‘imiz lozim. O‘zbek xalqi nafaqat ilm-u fan, madaniyat sohasida, balki axloq- odobga oid qarashlari, pedagogika fanlari bo‘yicha o‘rnak bo‘larli sermazmun xazina - manbaga ega.
Darhaqiqat, bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimida berilayotgan tarbiyaning bosh maqsadi - yoshlar ongiga milliy mafkurani singdirish bo‘lsa, milliy mafkuraning asosiy mohiyati esa, xalq pedagogikasining mazmunini tashkil etuvchi xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga mos g‘oyalar asosida yoshlar ongiga kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma’rifat tuyg‘ularini singdirishdan iborat. Zotan, xalqni ezgulikka chorlovchi, uni jipslashtiruvchi, uyushtiruvchi bunday asosiy g‘oyalar va tuyg‘ularning ildizi milliy an’analarimiz, milliy qadriyatlarimizga borib taqaladi. Masalan, milliy mafkuramiz ham xuddi ana shu qadriyatlar, odatlar, ya’ni xalq pedagogikasi zaminida shakllanadi.
Ulug‘ bobolarimiz yaratgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar, barcha ezgu insoniy fazilatlar, o‘zimizga xos urf-odatlarimiz va qadriyatlarimizni e’zozlash, davlatimiz tomonidan qabul qilinayotgan qonun va me’yoriy hujjatlarimizning asosini tashkil etadi. Bunday go‘zal insoniy fazilatlar, odatlar va qadriyatlarimizning xazinasi, manbai - xalq pedagogikasi, ya’ni xalqimizning o‘z tarixiga ega tarbiya tajribasidir. Ta’lim-tarbiya sohasida qabul qilinayotgan barcha davlat hujjatlarida ana shu munosabatlar yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Xalq doimo bolalarda to‘g‘ri xulq-atvorni tarbiyalash to‘g‘risida g‘amxo‘rlik kilgan va tarbiyalash usullarini o‘zi o‘ylab topgan. Odatda xalqning dono fikrlarini esda saqlab qoluvchi, avloddan-avlodga o‘tkazuvchilar - keksalar bo‘lgan. Qariyalar kishilarning turmush tajribalaridan bahramand bo‘lib, donolik darajasiga ko‘tarilgan, xalq orasidan chiqqan «pedagoglar»dir. Ular yosh avlodga va yosh ota-onalarga o‘z nasihatlari va maslahatlari bilan ta’sir ko‘rsatganlar. Xalqning yuksak orzulari, maqsadlari, e’tiqod, fikrlarini o‘zlarida aks ettirishgan. Shunday qilib, tarbiyachi-enagalar xalq orasida eng yaxshi pedagoglar vazifasini o‘taganlar. O‘zbek xalqining asrlar mobaynida to‘plagan xalq og‘zaki ijodi xazinasi g‘oyat boydir. U xalqimiz ma’naviy madaniyatining oltin xazinasi hisoblanadi.
Keksa avlod vakillari hayot tajribalari asosida to‘plangan, shakllangan dono fikrlarini quyi avlodlarga og‘zaki hikoya, ertak, afsona, rivoyat, topishmoq, matallar shaklida singdirishga, hikmatlari bilan xalq qalbiga kirib borishga intilgan. Xalq ertaklari, topishmoq va matallar orqali bolalarni ota-onalarining, kattalarning maslahatlariga diqqat-e’tibor bilan quloq solishni o‘rgatgan, ertak qahramonlaridan namuna olishga undagan.
Ertaklar faqat bolalargagina ta’sir ko‘rsatib qolmasdan, balki ota-onalarning o‘ziga ham, ularning hayot tarziga, qarash va ishonchlariga, axloqiy qiyofalariga ham ta’sir etadi. Xalq xotirasida saqlanayotgan, avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan eng yaxshi ertak va dostonlar, maqol va matallar ashula va topishmoqlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, mehnat qilishga va haqgo‘ylikka undaydi. Xalq og‘zaki ijodida inson hayotining hamma qirralari aks etgan. Ularda ota-onalarning bolalarni tarbiyalash, parvarish qilish borasidagi yo‘l-yo‘riq va usullari ham o‘z ifodasini topran. Shuning uchun ham hozirgi paytda tarbiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi xalq og‘zaki ijodiga bo‘lgan e’tibor kuchayib bormoqda.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, xalq donishmandligi, an’analar avlodlardan-avlodlarga o‘tish jarayonida shakl jihatidan o‘zgarishlarga uchraydi, lekin o‘z mazmuni, tarbiyaviy ta’sirini yo‘qotmasdan hozirgi va kelgusi avlodlarga xizmat qiladi. Xuddi shu ma’noda xalq pedagogikasini ilg‘or tarbiya g‘oyalari bilan uyg‘unlashtirish, oilaviy tarbiyada qo‘llanilgan an’analarni yildan- yilga shakllanib borayotgan yangilari bilan boyitish, tuzumimiz uchun sadoqatli yoshlarni voyaga etkazish davrimizning eng muhim muammolaridan biridir.
Masalan, xalqimizning qadimdan amal qilib kelayotgan odob- axloq qoidalariga ko‘ra nonga hurmat ulug‘langan va non ushog‘i bexosdan yerga tushib ketsa, «yomon bo‘ladi» deb, uni qo‘lga olib ko‘zga surib o‘pib, chetga olib qo‘yilgan.
Suvga tuflash «gunoh» bo‘ladi, «yomon bo‘ladi» deb tushuntirishgan. qadimda hovuzlarning suvi haftalab, oylab toza turgan. Biror kishi uni «harom» qilishga botinolmagan. Bolalarga bu
«yomon bo‘ladi» iborasi orqali yetkazilgan.
Qozonga mushuk yoki it, sutga sichqon tegsa o‘sha idishlar
«harom» hisoblanib, toza suvda yaxshilab yuvilgan. Kechqurun qozon yuvuqsiz qolsa «harom» bo‘lgan. Kechasi uy supurilmagan, supurgi yotqizib qo‘yilgan. Ikki qo‘lini orqaga tirab chalqancha yotish, barmoqlarni zanjir qilish, oyoqlarni chalishtirib, ko‘pchilik oldida uzatib o‘tirish odobsizlik hisoblangan.
«Yomon bo‘ladi» iborasi orqali kattalarga hurmat, kichiklarga g‘amxo‘rlik tarbiyalangan, yetim bolalarga, boshiga musibat tushgan oilalarga ozor yetkazilmagan. Otaga tik qarash, ularga ters javob berish, qizlarga, umuman xotin-qizlarga behayolik qilish «yomon bo‘lish»ini yoshlikdan tushuntirilgan. Bunda bolaning yoshi, xatti- harakatlari, o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olingan. Ayrimlariga noaxloqiy xatti-harakatlarning yomonligi Qur’oni karim, hadislardan misollar keltirish, hikoyalar aytib berish orqali ifodalansa, ayrim yoshdagi bolalar ota-ona, aka-uka, opa-singil, qo‘ni-qo‘shnilarning ijobiy xatti-harakatlari namunasida tarbiyalangan.
Hayvonlarga, qushlarga tosh otma, ozor berma, «yomon bo‘ladi», mevalarni tishlab tashlama, «yomon bo‘ladi» qush uyasini buzma, ekinlarni payhon qilma, «yomon bo‘ladi», kabi iboralari orqali ona tabiatga hurmat, uni avaylab-asrashga o‘rgatilgan, hozirgi so‘zimiz bilan aytilganda ekologik tarbiya asoslari berilgan.
Saranjom-sarishtalik - uyning bezagi, tejamkorlik - farovonlik kaliti, to‘g‘rilik, halollik - ko‘ngil xotirjamligi ekanligini mehnatkash xalqimiz unutmagan va oilada bolalarni ana shunday fazilatlar asosida tarbiyalashga doimo vaqt topisha olgan. «Toma-toma ko‘l bo‘lur, tommay qolsa, cho‘l bo‘lur» - xalq maqolining qimmati ham ana shunda. O‘zbek xalqida bolalar bilan bog‘liq juda ko‘p yaxshi an’analar bor. Xalq pedagogikasi bolalarga mehr-muhabbat, ularni sevish, erkalash, parvarish qilish, ta’lim-tarbiya berish, ehtiyotlash kabi insoniy qarashlarni targ‘ib qilib kelgan.
Oilada yangi insonning dunyoga kelishini barcha xalqlar qadimdan kishi hayotidagi eng quvonchli hodisa sifatida nishonlab kelganlar. Xalqimiz ana shu quvonchni ifoda etuvchi turli urf- odatlarni ijod etgan. O‘zbeklarning qadimiy urf-odatlariga ko‘ra yangi chaqaloqning dunyoga kelishi faqat uning ota-onasi uchungina emas, balki hamma qarindosh-urug‘lari va mahalla-ko‘y uchun ham sevinchli hodisa hisoblangan. Hozirga qadar saqlanib kelayotgan qadimiy odatlardan biri yangi chaqaloq sharafiga mevali daraxt o‘tqazishdir. Bu bilan ular yangi chaqaloqning dunyoga kelishini an’anaviy marosimga aylantirish va tabiatga mehr-muhabbat uyg‘otibgina qolmasdan, balki keyingi avlodlar hayotining farovonlashishini ham ko‘zlashgan. Xalqimizda faqat o‘zining bolasinigina emas, umuman o‘ziga yaqin hamma bolalarni sevish, ehtiyotlash, ularning tarbiyasi bilan shug‘ullanish, payti kelsa, sho‘x bolalarni tartibga chaqirish, ona suti berib, parvarish qilish an’analari avloddan-avlodga o‘tib keladi. «Bir bolaga butun mahalla ota-ona» degan maqol shundan. Mahalladagi har bir bolaning yurish-turishi, tarbiyasi uchun hamma baravar mas’uliyat his qilgan. Ota-onasiz qolgan bolalarni boqishni butun mahalla o‘z zimmasiga olgan. Emizikli bolalar uchun ko‘kragida suti bor onalarni jalb etish g‘oyat qadrlangan. Bu savob ish, olihimmatlik, bag‘rikenglik deb hisoblangan. Boquvchisi yo‘qlar ham mahalla e’tiboridan chetda qolmagan.
XULOSA.
Mamlakatimiz istiqlolining eng daslabki kunlaridanoq, buyuk ma’naviyatimiz va qadriyatlarimizni , xalqimiz yaratgan og’zaki yodlarni tiklash va yanada yuksaltirish, milliy ta’lim-tarbiya tizimini shakllantirish, zaminini mustahkamlash, uni davr talablari bilan uyg’unlashtirish asosida jahon andozalari va ko’nikmalari darajasiga olib chiqish maqsadlariga favqulotda katta ahamiyat berildi.
Ma’lumki har qanday millatning yangilanishi yoshlar tarbiyasidan boshlanadi. Yoshlar esa bugungi kunda oilada va asosan ta’lim-tarbiya munossabatlarida shakillantiriladi. Ta’lim vositalari o’quvchilarning ruhiy, jismoniy, genetik va mintaqaviy o’ziga xosliklarini to’liq hisobga olgandigana yuqori samaradorlikka erishish mumkin.
Respublika iqtisodiyoti uchun har bir so’m o’ta zarur bo’lib turgan sharoitda yosh avlodning kelajagiga astoydil ishongan, uning insoniy kamolatini ta’minlashga intiluvchi, farzandlarimizga o’zgalar havas qiladigan darajadagi ozod va obod Vatan qoldirishni maqsad va shior qilib olgan.
Ta’lim-tarbiya berish jarayonida xalq og’zaki ijodidan foydalanish ham juda samarali o’rin egallaydi.
Xalq poetik ijodini o’rganish, ayniqsa ijtimoiy fanlar yuzasidan olib boriladigan ilmiy – tadqiqotlar uchun bebaho qiymatga ega. Chunki “Xalq og’zaki ijodini bilmaguncha mehnatkash xalqning xaqiqiy tarixini bilish mumkin emas”.
Shunday ekan, xalq og’zaki ijodini o’rganish boshqa ijtimoiy fanlar kabi pedagogika tarixini o’rganish uchun ham g’oyat muhim ahamiyatga ega.
Chunki “Xalq pedagogikasi asta-sekin xalq ommasi ichida tarkib topa boradi va xalq ijodining topishmoq, matal, maqol, ertak, doston va qo’shiq kabi yodgorliklarida aks ettiriladi”.
Xalq ommasining turmush faoliyat jaroyonida to’plangan tarbiya borasidagi tajriba va bilimlar yig’indisi xalq pedagogikasining mazmuni ifodalaydi. Ya’ni xalq pedagogikasi – mehnatkash xalq va xalq donishmandlarining zamon yoshlarini kutilgan maqsadga muvofiq kishilar qilib yetishtiradigan tarbiyaning maqsad va vazifalariga bo’lgan qarashlari hamda xalq ommasi tomonidan ta’lim- tarbiya ishlarini amalga oshirish bobida qo’llanib kelingan usul vosita , ko’nikma va malakalar birligi ifodalovchi tajribalar asosida to’plangan bilim va ma’lumotlar yig’indisidir.
Boshqacha qilib aytganda, xalq pedagogikasi xalq ommasining og’zaki tarzda yaratgan avloddan avlodga o’tib kelayotgan tarbiya haqidagi ma’lumotlar – pedagogik ijodlari yig’indisidir.