Tajemnice zaświatów czy moce psychiczne?
32
które posiadają tę szczególną własność ustanawiania związku między jednym światem a drugim, nazy-
wają się mediami
63
.
Interesujące jest także kolejne stwierdzenie autora, że „w wielu innych punktach
poglądy ich [spirytystów] rozchodzą się i […] spirytyzm, jakkolwiek zapiera się wszel-
kiego charakteru religijnego, nie uniknął jednak losu każdej religii: wierni rozszcze-
pili się na sekty”
64
. Wyraźnie widać, że zyskujący na popularności spirytyzm stał się
przedmiotem rozważań nie tylko o charakterze naukowym, lecz również filozoficz-
nym. Poszczególne odłamy spirytyzmu różniły się przede wszystkim zapatrywaniem
się na problem duszy.
Cennej analizy i charakterystyki odłamów spirytystyczno-mediumistycznych
dostarczył ksiądz Władysław M. Dębicki w artykule Koniec wieku XIX-go pod względem
umysłowym. Charakterystyka znamion szczególnych, drukowanym w r. 1893 w dziesięciu
kolejnych numerach „Tygodnika Ilustrowanego”. Spirytyzm w ujęciu autora dzieli
się na szereg kategorii, wyróżniających się konkretnymi aspektami ideowymi:
Najważniejszą, gdyż najliczniejszą i najpopularniejszą grupę stanowią spirytyści właściwi. Ci zaś dzielą
się na dwa odłamy: na kardecystów, propagujących metempsychozę pod nazwą kolejnych reinkarnacji
[…] i na unitarystów, przeciwnych reinkarnacjom (Amerykanie, Holendrzy i swedenborgianie) […].
Drugą grupę, bardziej niby naukową i krytyczną, tworzą zwolennicy „okultyzmu”, którzy dla wyjaśnie-
nia zjawisk mediumicznych przypuszczają działanie nie tylko duchów, ale także innych czynników,
szczególnie zaś tzw. „ciała astralnego”, mającego być jedną z głównych części składowych istoty ludz-
kiej, tudzież tzw. „elementalów”, istot niższych
65
.
Dębicki dokonał tu znamiennego rozróżnienia pomiędzy spirytyzmem właści-
wym a teozoficznymi teoriami, zauważając zresztą, że pierwsza dziedzina stanowi już
od dość dawna rodzaj religii i filozofii o podstawach wszakże zbyt kruchych, by kie-
dykolwiek osiągnąć znaczącą pozycję. Okultyzm natomiast (pojmowany jako dzie-
dzina pokrewna spirytyzmowi) rozpada się na „dwie niezbyt odmienne szkoły: kaba-
listów, zwolenników kabały czyli filozofii ezoterycznej (tajemnej) hebrajskiej i
teozo-
fów czyli
neo-buddystów. Kabaliści francuscy dzielą się znowu na:
niepodległych […] i
ka-
balistów chrześcijańskich”
66
.
63
Ibid.
64
Ibid.
65
W. M. Dębicki, Koniec wieku XIX-go pod względem umysłowym. Charakterystyka znamion szczególnych, „Tygodnik Ilustro-
wany” 1893, nr 177, s. 311.
66
Ibid.
33
Materializm kontra ezoteryka
Neobuddyści (teozofowie nowożytni) to odłam powstały z inicjatywy Heleny Bła-
watskiej, pod względem filozoficznym skupiony między innymi wokół koncepcji wspól-
nego źródła wszystkich religii. Jednak:
[…] oprócz wymienionych […] sekt i kierunków istnieją jeszcze różne inne odcienie spirytyzmu. Są np.
tak zwani spirytyści niezależni, badający zjawiska mediumiczne bez powziętej naprzód doktryny i usi-
łujący uczynić ze spirytyzmu odrębną umiejętność, są zwolennicy liberalnego protestantyzmu, istnieje
w mieście Wheeling (stan Wirginia Zachodnia) „Kościół spirytystyczny” założony na podstawie „obja-
wień” […] Emmanuela Swedenborga, św. Ignacego Loyoli i Marcina Lutra. Znajdujemy wreszcie mię-
dzy spirytystami katolików, którzy za pomocą objawów mediumicznych usiłują bronić dogmatów re-
ligii katolickiej
67
.
Dębicki dokonał niezwykle ważnej i sumiennej rejestracji poszczególnych odła-
mów zajmujących się interpretacją zjawisk nadprzyrodzonych, wyliczając i charak-
teryzując w sposób uporządkowany określone zjawiska dziewiętnastowiecznej umy-
słowości, nie pomijając tych najbardziej nawet marginalnych.
Spirytyzm konstytuowałby się w związku z tym jako specyficzny konglomerat
idei religijnych i filozoficznych (zwłaszcza w ujęciu kardecjańskim), inspirowany
przez teorie Swedenborga lub Kardeca. Z drugiej wszakże strony spirytyzm dzie-
więtnastowieczny pozostawał po prostu jedynie zabawą, miłym, uroczym, momen-
tami ekscytującym sposobem spędzania wolnego czasu. Wszystkie te aspekty istnie-
nia szczególnej dziedziny zjawisk wynikają – jak się zdaje – z wielostronnych jej ujęć,
formułowanych i popularyzowanych przez rozmaite grupy osób.
Zaznaczyć trzeba, że spirytyzm sytuowany był zawsze w opozycji do materiali-
zmu, co poświadcza pochodząca z początku XX wieku definicja:
[…] w przeciwieństwie do spirytyzmu stoi materializm, który orzeka, że wszelki objaw w naturze po-
wstaje z martwych, bez czucia atomów […]. Spirytyzm jest umiejętnością polegającą na pewniku na-
szego istnienia po śmierci i na przeświadczeniu nieśmiertelności naszego ducha
68
.
Byłby tedy spirytyzm szczególną odpowiedzią na tęsknotę za światem niemate-
rialnym, jakąś określoną płaszczyzną bytu pośmiertnego, realizowałby odwieczne pra-
gnienie poświadczenia celowości oraz ciągłości ludzkiej egzystencji. W tym kontek-
67
Ibid., nr 178, s. 331.
68
Co to jest spirytyzm?, „Świat Ducha” 1902, nr 2, s. 17–18.