Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
12-mavzu. Tokembriy geologik davrlarning rivojlanish tarixi.
Ma’ruza mashg’ulotini o’qitish texnologiyasi
O’qiti – 2 soat
Talabalar soni: 30-70nafar
O’quv mashg’ulotining shakli Vizual ma’ruza
Ma’ruza
mashg’ulotining
rejasi
1
Tokembriy
geologik
davrlarning
rivojlanish tarixi.
2
Tokembriy geologik davrlarining foydali
qazilma boyliklari.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga Tokembriy geologik davrlarning
rivojlanish tarixi o’rgatish, ilmiy tushuncha berish.
Pedagogik vazifalar
1
Tokembriy
geologik
davrlarning
rivojlanish
tarixini tushuntirish
2
Tokembriy
geologik
davrlarining
foydali
qazilma
boyliklarini
tushuntirish
O’quv faoliyatining natijalari
Talaba:
1
Tokembriy geologik davrlarning
rivojlanish tarixini bilib oladi.
2
Tokembriy geologik davrlarining
foydali qazilma boyliklarini bilib
oladi.
O’qitish uslubi va texnikasi
Vizual ma’ruza, blits-so’rov, blits o’yin,
kartog’rafik
O’qitish vositalari
Tarqatma mater., proektog’, darslik,
doska, bo’r, ma’ruza matni .
O’qitish shakli
Frontal, guruhli
O’qitish sharoitlari
Namunadagi auditog’iya.
Bosqichlar, vaqti
Faoliyat mazmuni
o’qituvchi
talaba
1-bosqich.
Kirish
(10 min)
1.1. O’quv mashg’ulotining mavzu
va rejasini ma’lum qiladi.(1-ilova).
1.1. Eshitadilar va
yozib oladilar.
2-bosqich.
Asosiy
(60 min)
2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va
bilim darajalarini aniqlash uchun
tezkor savol-javob o’tkazadi. (2
ilova)
2.2.
O’qituvchi
vizual
materiallardan foydalangan holda
ma’ruzani bayon etishda tarqatma
materiallardan foydalanadi (3-12
ilova)
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy
tushunchalariga e’tibor qilishni,
berilgan topshiriqni bajarishni va
barcha ma’lumotni yozib olishlarini
ta’kidlaydi.
2.1. Eshitadi. Navbat
bilan
savollarga
javob beradi.
2.2.
Guruhlarga
bo’linib
tarqatma
material
bilan
mustaqil
ishlaydi,
kerakli
joylarni
yozib oladi.
2.3. savol beradi
3-bosqich
Yakuniy
(10 min)
3.1. Mavzuga yakun yasaydi va
talabalar
e’tiborini
asosiy
masalalarga qaratadi.
3.2 Faol ishtirok etgan talabalarni
rag’batlantiradi.
3.1.
Eshitadi,
aniqlashtiradi.
3.2.
Topshiriqni
yozib oladi.
1-ilova
Mavzu: Tokembriy geologik davrlarning rivojlanish tarixi.
2
Tokembriy geologik davrlarining foydali qazilma boyliklari
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga Tokembriy geologik davrlarning
rivojlanish tarixi o’rgatish, ilmiy tushuncha berish.
2-ilova
Reja:
1
Tokembriy geologik davrlarning rivojlanish tarixi.
BLITS SAVOL
1
Stratigrafiya so’zi lotincha ma’nonisi
2
Tog’ jinslarining xilma-xillligini
3
Geoxronologiya yunoncha ma’nonisi
4
Erning tog’eologik tarixi yoki davri
5
Sayyoramizning tog’eologik rivojlanish davri
3-ilova
Arxey erasining fizik-geografik sharoitlarida, tog’ jinslarida, quyi va yuqori
epoxalaridjagi strotigrafiyasida iqlimning sovuqligi yoki muzliklar to’plami haqida
hech qanday omillar yo’qligi tufayli bu eraning iqlimi illiq va issiq bo’lgan degan
xulosa chiqargan edik.
Proterozoy erasining quyi epoxasida esa Yer rivojlanish tarixi mobaynida
birinchi marotaba eng qadimiy muzlik qoplamalari bo’lganligidan darak beruvchi
omillar aniqlandi.
Muzliklarning erib ketishi natijasida muzliklar hosil bo’lgan jins qatlamlari
aniqlandi.
Guron quyi viloyatida, Kanada hududlarida haqiqatdan ham iqlim keskin
ravishda sovib ktib muz qatlamlari paydo bo’lganligi haqida aniq ma’lumotlar
tiklandi. Muzlik davridan qolib to’plangan jinslarning qalinligi 12000 m. atrofida
bo’lib, 3ta qatlamdan iborat formatsiyani muzliklarning geologik faoliyatlari
natijasi deb hisoblashga o’rin bor. SHu 3ta muz formatsiyalarining har biri 3ta
nisbatan kichik epoxalarni o’z ichiga olgan muzliklarning hosilasidir. Ularning
hammasini jamlashtiri- “Guron” muzlik davri deb nom berilgan.
Guron muzlik epoxasi maydonining kattaligi taxminan 120.000 km
2
atrofida
bo’lgan.
Bu maydonlarda xuddi pleystotsen epoxasidagi muzliklardagi judayam
o’xshash bo’lgan marenalar qatlami aniqlandi. Bu morenalarning manbayi,
teshirishlar ga binoan, harxil joylardan va uzoq masofalardan surilib kelganligi
ham ayon bo’ldi. 2 nchi va 3 nchi qatlamlarda qum zarrachalaridan iborat bo’lgan
qatlam, alevrolitlar va tuproqsimon yotqiziqlar mavjud.
Bu qatlamlar yuqorisida esa haqiqiy muzliklar qoldig’i hisoblangan-tillitlar
qoplami hosil bo’lgan. Bulardan tashqari, Guron muzliklardan qolgan jinslar
orasida kesilgan, randalanganga o’xshash jins bo’laklari mo’l-ko’l bular
muzliklarning geologik faoliyatlari natijasidir. Yana eng ishonchli omillardan jins
bo’laklari osti va ustida tirnalgan chiziqlar va qoyalarda tep-tekis oynasimon
devollar saqlanib qolgan.
Quyi proterozoy erasining yuqori epoxalarida, ya’ni yuqori proterozoy
epoxasining boshlanishidan sag’al oldin iqlim sharoitti o’zgardi; bu vaqtda Yer
satxining yuzasi butunlay muzliklardan xolis bo’ldi. Iqlim yana iliq va issiq
holatiga o’tdi.
Bu masalada misollarni qayta izohlashga hojat yo’q, chunki yuqoridagi
boblarda paleoiqlim sharoitlarini tiklash bayonlarida batafsil eritilgan.
Taxminan, 800 mln. yil yoki 1 mlrd. yil o’tgandan so’ng yana iqlim
sharoitida (proterozoyda) keskin o’zgarish boshlandi. Aniqrog’i yuqori proterozoy
epoxasida Yer yuzida ikkinchi marotaba muzlik davri vujudga keldi. Bu muzlik
davri to fanerozoy eoni boshlangunga qadar davom etdi. Bu ikkinchi qadimiy
muzlik davri taxminan 400-430 mln. yil davom etdi. 17-rasmga razm soling.
SHimoliy Amerika, Janubiy Afrika va Avstraliya qit’alaridagi muzliklarning
hosilasi –tillitli jinslar keyinchalik vulqon jinslari bilan qoplanib ketgan; vulqon
jinslarining mutloq yoshi 2 mlrd. 2000 mln. yil bo’lib chiqdi. Tillit qatlamining
qalinligi 870 m. gacha boradi.
4-ilova
Tokembriy geologik davrlar mobaynida Yer yuzida birlamchi-eng qadimiy muz
bosish epoxalari. (G.Yang bo’yicha, 1982).
5-ilova
Tokembriy geologik davrlarining foydali qazilma boyliklari.
Foydali qazilma boyliklarining hosil bo’lishi. Yer sayyorasining geologik
rivojlanishi tarixidagi tabiiy va ajratib bo’lmaydigan jarayon va voqealardir.
SHuning uchun ham har bir geologik era va uning davrlarida xox cho’kindi
jarayonlar bilan bog’liq bo’lsin, xox magmatik jarayonlar bilan yuzaga kelgan
bo’lsin bir-birovlaridan genetik farq qiladigan qazilma boyliklar hosil bo’lishi
aniqlangan. Demak, Arxey va proterozoy eraldarida hosil bo’lgan qazilma
boyliklar ham boshqa eralardan konlarning genetik xili, uning zaxiralari, kimyoviy
va mineralogik tarkiblari, geografik tarqalib joylashishi va x.q. bilan ajralib turadi.
SHuni ham ta’kidlab o’tish zarurki, u yoki bu genetik xildagi konlar arxey
erasiga ta’luqli yoki bo’lmasa mana bu konlar proterozoy erasida hosil bo’lgan deb
aniq ayta olish juda qiyin, chunki tokembriy davrlarida hosil bo’lgan barcha konlar
kuchli metamorfizm ta’siri ostida, tektonik harakatlari natijasida, magmatizm
hamda vulqon jarayonlari munosabati bilan batamom o’zgarib ketgan. Birlamchi
holatlarning xossa va xususiyatlari keskin o’zgargan va x.k.
Bas, shunday ekan umumiy tarzda bir yo’la tokembriy qazilma boyliklari
to’g’risida so’z yuritamiz.
Ushbu sarlavhada yana, navbatdagi hamma o’quvchilar uchun qiziqarli
bo’lgan fikrlarni uqtirib o’tishni lozim topdik.
Hozirgi vaqtda Yer sayyorasining mutloq yoshini 5.5-5.7 hatto 6 mlrd. yil
deb hisoblayotirlar.
Agar, Yerning shu mutloq yoshini 100% deb qabul qilsak, shundan 85%ga
to’g’ri keladigan fizik-geografik va geologik tarix o’z o’rnini olgan.
Bu tarix qatog’iga Katarxey, Arxey va Proterozoy eralariga kiradi; bu degan
so’z kriptozoy eoni Yer rivojlanish tarixining 85%ni ishg’ol qilgan. Qolgan 15%
geologik tarixning rivojlanishi paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralariga ya’ni
fanerozoy eoniga to’g’ri kelyapti.
15%li rivojlanish tarixni nisbiy arifmetik yilga aylantirsak fanerozoy eoni
nisbatan juda qisqa-570 mln.yil (geologik vaqt nazarda tutiladi) burun boshlangan
xolos.
Tokembriy davrlarida sayyoramizda uchraydigan temir konlari zaxirasining
90% (dunyo temir ma’dani qazib chiqarishning 65%zi),titan konlari ham shunday,
oltin konlarining 70%, uran va nikel konlari ham shunday, mis va marganetsning
25%, muskovit va flogopit (izolyatsiya xom-ashyo) konlarining 100% hosil
bo’lgan.
6-ilova
7-ilova
8-ilova
Ordovik davr poleogeografiyasi (N.M.traxov bo’yicha) olingan namunalarida
ko’rish mumkin.
11-ilova
Devon geologik davrining paleogeografik xaritasi. N.M.Straxov bo’yicha.
12-ilova
Karbon geologik davrining paleogeografik xaritasi. N.M. Straxov bo’yicha.
Baholash mezonlari va ko’rsatkichlari (ball)
Guruh
Jadvalni
to’g’ri
tuzilganligi
Javobni
tushunarliligi
va aniqligi
Xulosalarni
shakllantirish
Ballar
yig’indisi
(0,8)
(1,2)
(1,2)
(3,0)
1
2
3
4
Izoh: Quyida beriladigan ma’ruza mashg’ulotlarining barchasini o’qitishda
yuqoridagi baholash mezoni va ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.
Dostları ilə paylaş: |