Markaziy Osiyodan etishib chiqqan ko`plab iste`dod soxiblari maxobatli rangtasvirdek janri rivojiga o`zlarining ulkan xissalarini qo`shganlar

Markaziy Osiyodan etishib chiqqan ko`plab iste`dod soxiblari maxobatli rangtasvirdek janri rivojiga o`zlarining ulkan xissalarini qo`shganlar. qadimgi Afrosiyob, Varaxsha, Chaqaniyon saroylaridagi ajoyib devoriy rasmlar parchalari xozirgacha saqlanib qolgan va ular mutaxassislar tomonidan o`rganilib kelmoqda.

O`zbekistonda birinchi bo`lib maxobatli bezak san`atini o`rgangan, targ’ib qilgan va ko`plab san`at asarlarini yaratib qoldirgan ustoz rassom Chingiz Axmarovdir.

Ch.Axmarovning ijodiy izlanishlarini ularning shogirdlari Baxodir Jalolov, Sodiq Raxmonovlar o`zlariga xos izlanishlarda davom ettirmoqdalar.
Miniatyura sanъatini maxobatli devoriy tasvir darajasiga ko`targan “Sanoi nafisa” guruxini xam ayni vaqtda eslash joiz. (Xurshid Nazirov, g’ayrat Kamolov, Toir Boltaboev)

Respublika rassomlik kollejida talabalar maxobatli bezak san`ati sirlarini maxsus tuzilgan dastur asosida o`rganishadi. Bu dastur turli uslub va ashyoviy texnikalarni o`z ichiga qamrab olgan. Respublika rassomlik kollejini tugatgan talabalar ma`muriy, madaniy, sport inshootlarida devoriy rasmlar yaratishlari (bezashlari) mumkin. Ular maxobatli rangtasvir va bezak rassomi mutaxassisligiga ega bo`lishadi. Maxobatli bezak san`ati me`morchilik san`ati bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu san`at janiriga mansub asarlar me`moriy binolarning ichi (interer) va tashqarisida (eksterer) bezak sifatida qo`llaniladi. Maxobatli rangtasvir boshqa tasviriy san`at turlaridan ko`plab ashyoviy texnikalar qo`llanilishi bilan xam ajralib turadi:

Masalan: mozaika, sgraffito, marketri, vitraj usullari. Akril, tempera va freska bo`yoqlarida ishlangan plafonlar shular jumlasiga kiradi.
Maxobatli bezak sanъati ko`p ming yillik tarixga ega. Bu san`at turi maxsullari to`g’risidagi birinchi ma`lumotlar qadim paleolit davriga oid (Frantsiyaning Dordon departamentida joylashgan Lasko /oridagi devoriy suratlar). Keyinchalik, qadimgi Misr, Gretsiya exromlari, saroy va xatto oddiy xalq uylarida xam ajoyib devoriy rasmlar ishlangan.
Maxobatli rangtasvir Evropa o`rta asrlarida ayniqsa (XIII- XVII) gurkirab rivojlandi.

Monumental rangtasvir -rangtasviryaing meʼmorlik bilan bogʻliq turi; binolarning ichki qismi, shiftlari, qisman binoning tashqi tomoni devorlariga ishlangan tasvirlar. Monumental rangtasvir jamiyat hayotidan olingan muhim voqea va hodisalar, chuqur falsafiy tushunchalarni aks ettiradi. Uzoqdan koʻrishga moʻljallanganligi uchun obrazlarni umumlashma tarzda tasvirlashga, mayda qismlardan kamroq foydalanishga qarakat qilinadi. Ranglar ham birmuncha shartli olinishi mumkin.

Ishlanish usuliga koʻra, freska, plafon va namoyon (panno)larga boʻlinadi (yana k, Devoriyrassomlik). Monumental rangtasvir qad. sanʼat turi boʻlib, ibtidoiy odamlarning gʻor devorlariga ishlagan rasmlari (mas, Zarautsoy rasmlari va boshqalar) uning ilk namunalaridir. Qad. va oʻrta asrlarda nihryatda rivojlandi va yetakchi sanʼat turlaridan biriga aylandi. Qad. Misr va Yunonistonda keng rivojlandi, keyinroq Vizantiya va boshqalarda ham Monumental rangtasvirning nodir namunalari yaratildi. Ayniqsa Uygʻonish davrida oʻzining qaqiqiy rivojlanish bosqichiga erishdi. Mikelanjeloning Vatikan saroyiga ishlagan devoriy rasmlari, Vero-nezening kompozitsiyalari shu davrning nodir yodgorliklaridir. Oʻrta Osiyoda, jumladan, Oʻzbekistonda bu sanʼat qad. va oʻrta asrlar davrida rivojlandi. Bu davrda shohlar, zodagonlarning uylari, saroy va ibodatxonalar koʻp shaklli, harakatga boy rassomlik asarlari bilan ziynatlandi (Tuproqqalʼa, Varaxsha, Bolaliktepa, Afrosiyob va boshqalar), Te-mur va temuriylar davrida ham Monumental rangtasvir ning ajoyib namunalari yaratilgan.

Oʻzbekistonda Monumental rangtasvirning yangi rivojlanish bosqichi 20-asr 30—50-yillariga toʻgʻri keladi. Shu yillardan jamoat va maʼmuriy binolarni bezash rivojlandi. Oʻzbekiston tabiati, kundalik tur-mush, fan, mehnat mavzuidagi kompozitsiyalar yaratildi, mumtoz oʻzbek adabiyotidan olingan syujetlarga rasmlar chizildi (Navoiy teatri binosi devorlariga ishlangan namoyonlar; mualliflari Ch. Ahmarov, Oʻ. Tansiqboyev, V. Cheprakov va boshqalar). 60—80-yillarda ham Monumental rangtasvirda yuksak darajadagi asarlar yaratildi. V. Jmakin, Q. Soipov, B. Jalolov, I. Lipene, V. Burmakin va boshqalarning freska, mozaika, vitraj va boshqa asarlariyuzaga keldi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyingi yillarda Monumental rangtasvir yangi milliy mazmunmavzular bilan boyimoqda (Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi va boshqalar).[1]