“magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
Üfüqi ox üzərində bütünlükdə ailələrin (20%-lik bölgü üzrə ailələrin payı) payını, şaquli ox isə ailələrin məcmu gəlirlərdə (20 %-lik bölgü üzrə) payını göstərir. Bu qrafikdə 20% ailənin gəliri 3,8%, 40% ailənin gəliri 10,1%, 60% ailənin gəliri 21,0%, 80% ailənin gəliri 42,8% təşkil edir. Bu onu deməyə əsas verir ki, 80% ailənin gəliri məcmu gəlirlərin 42,8%-ni, 20% ailənin gəliri məcmu gəlirlərin yarıdan çoxunu, yəni 57,2%-ni əldə edir. Lorens əyrisi OE düz xəttindən nə qədər çox uzaqlaşarsa bərabərsizlik bir o qədər çoxalır. Başqa sözlə, əyrinin mütləq OE düz xəttinə yaxınlaşması bərabərsiz- liyin aradan qaldırılması, uzaqlaşması isə bərabərsizliyin dərinləşməsini göstərir. Əgər gəlirlər bərabər bölünürsə onda hər bir ailə qrupu onun xüsusi çəkisinə uyğun olaraq gəlir əldə etməli və bu mütləq bərabərlik kimi xarakterizə olunmalıdır. Mütləq qeyri-bərabərlik isə o vaxt baş verir ki, 1% ailə gəlirlərin 100%-ni əldə edir. Yerdə qalanlar isə heç nə əldə etmir. Bu isə təcrübi olaraq qeyri-mümkündür. Bütün keçid iqtisadiyyatı ölkələrində gəlirlərin bölgüsündə ciddi bərabərsizlik müşahidə olunur. Qeyd edək ki, Rusiyada 10% yoxsul əhalinin payına gəlirlərin cəmi 2%-i düşür, eyni vaxta 10% varlı təbəqənin payına gəlirlərin 40%-i düşür. Braziliya, Çili, Meksikada da 10% yoxsul əhaliyə gəlirlərin 1,5%, 10% varlıya düşən gəlirlər isə 47,6% təşkil edir. Gəlirlərin konsentrasiyası indeksi (Cini əmsalı) K c gəlirlərin faktiki bölgüsündən fərqli olaraq əhalinin bərabər qruplar üzrə bərabər ölçüdə bölünməsinə xidmət edir (əhalinin gəlirlərinin paylanmasının qeyri-bərabərlik dərəcəsi). Bu indeks aşağıdakı formul üzrə hesablanır. ) )( ( 1 1 1 1
i n i i i c S S L L K (1.1.) Burada L
i , L
i-1 – hər intervaldakı əhalinin payı; S i , S
i-1 – məcmu gəlirlərin payı (i- intervalların başlanğıcı və sonu). Əgər gəlirlərin bölgüsündə mütləq bərabərsizlik (EF) baş versəydi, onda digər ailələr məhv olardı. Əgər gəlirlər bərabər bölünsə idi, onda mütləq bərabərlik yəni (OE) düz xətti alınardı. Bu isə o deməkdir ki, gəlirlərin 20%-ni əhalinin 20%, 40%-- ni əhalinin 40%-i, 60%-ni əhalinin 60%-i, 80-ni isə əhalinin 80%-i mənimsəyir.
17
Lakin insanların, ailələrin gəlir əldə etmək imkanlarının, qabiliyyətinin, mülkiyyətə sahibliyinin, fiziki və əqli sağlamlığının və s. bu kimi amillərin təsirini nəzərə alsaq gəlirlərin qeyri-bərabər bölgüsünə təbii proses kimi baxmaq olar. Gəlirlərin bölgüsünün səviyyəsini ölçən digər üsul Aktinson indeksidir. Bu indeks gəlirlərin qeyri-bərabər bölgüsü nəticəsində itirilən sosial rifahı müəyyən edir. Qeyd edilən üsulla faktiki göstəricilərin ümumiləşdirilməsi müxtəlif zaman mərhələlərində, müxtəlif ölkələrdə və ya əhali qrupları arasında qeyri-bərabərlik dərəcəsini ölçmək (qiymətləndirmək) üçün istifadə olunur. Sosial gərginliyin artmasına təsir göstərən əlavə amil gəlirlərin sosial qruplar və regionlar arasında qeyri-bərabər bölünməsidir. Gəlirlərin bölgüsündəki qeyri- bərabərliyin obyektiv, subyektiv və spesifik səbəbləri vardır. Gəlirlərin qeyri bərabərliyinin obyektiv səbəbi ümumilikdə məşğulluğun faydalılığına, əmək haqqının ərazi, sahə, peşələrarası diferensiasiyasına, təhsil səviyyəsinə, mülkiyyətə sahibliyin qeyri-bərabərliyinə əsaslanır. Subyektiv səbəbinə gəldikdə isə bu şəxsiyyətin xarakteri (uğur, əlaqə, risk, avantüristlik, diskriminasiya və s.) ilə bağlıdır. Amerika iqtisadçısı S.Kuznets 1955-ci ildə ilk dəfə olaraq iqtisadi inkişafla bərabərsizlik arasında bağlılıq olması məsələsinə diqqət yetirdi. O göstərdi ki, iqtisadi inkişaf başlanğıcda bərabərsizliyə aparır, sonra da bu bərabərsizlik azalır. Bu asılılıq Kuznets əyrisi adını almışdır. Rovallion Çen 1981-1994-cü illərdə 67 inkişaf etməkdə olan və keçid iqtisadiyyatı ölkəsinin ev təsərrüfatlarının tədqiqini apararaq bərabərsizliyin dəyişməsi ilə iqtisadi inkişaf arasında nisbi asılılığı tapdı. Oxşar nəticəni Mişel P. Keane və Esvard S. Prasad 2001-ci ildə 14 keçid iqtisadiyyatı ölkəsində keçid dövrünün ilk 8 ilini tədqiq edərək əldə etdi. Əvvəllər hesab edilirdi ki, bərabərsizlik iqtisadi artımı stimullaşdırır. Bunu onunla izah edirdilər ki, ilkin bərabərsizlik varlıların kapital yığmasına şərait yaradır və yığılan kapital hesabına iqtisadi inkişaf stimullaşdırılır. Sonralar bərabərsizliyin azaldılmasının iqtisadi inkişafa müsbət təsir göstərməsi fikirləri də öz yerini tutmağa başladı. Dünya təcrübəsinə nəzər salsaq görərik ki, yüksək bərabərsizlik olan ölkələrdə adətən şöhrətpərəst tədbirlərə, abadlıq, təmir-tikinti işlərinə meyl artır. Bundan başqa yüksək bərabərsizlik olan ölkələrdə ədalətsizlik, cəmiyyətdə bir sinif və ya ictimai 18
qrup tərəfindən başqa sinif və ya ictimai qrupun mülkiyyətinin zorla əlindən alınması hallarının genişlənməsi yığıma marağı zəiflədir, kapital qoyuluşuna və əməyə stimulu azaldır, iqtisadi artımı zəiflədir, siyasi vəziyyətin kəskinləşməsinə və ciddi qarşıdurmaya gətirib çıxarır. Hazırda gəlirlərinin bölünməsində bərabərsizliyi qiymətləndirərkən ev təsərrü- fatları üzrə statistik göstəricilərdən istifadə edərək az və ya çox gəlirlilər arasında balansın gözlənilməsi vacibdir. Lakin bəzən cəmiyyətdəki mövcud bərabərsizliyi süni azaltmaq (yəni göstəricilərdə) üçün varlı ev təsərrüfatlarının sorğuya cəlb edilməməsi gəlirlərdə bərabərsizliyin qiymətləndirilməsinə imkan vermir. Aparılan tədqiqat işlərində növbəti addım sosial-demoqrafik xarakteristikanın əhali gəlirlərinə və eləcə də gəlirlərin bölgüsünə təsirinin qiymətləndirilməsidir. Bunlara: demoqrafik (ev təsərrüfatı başçısının yaşı, cinsi, təhsili, məşğulluq statusu) və məşğulluğun strukturunda dəyişikliklər, işsizlik, ev təsərrüfatının yaşadığı ərazi, sakinlik növü və s. aid edilir. Məlum olduğu kimi, yoxsulluq gəlirlərin və əmlakın qeyri-bərabər bölgüsü, yüksək inflyasiya şəraitində gəlirlərin indeksasiya olunmaması, məşğulluq səviyyə- sinin aşağı olması, siyasi qeyri-sabitlik və s. məsələlərlə birbaşa bağlıdır. Bu zaman gəlirləri, yenidən bölgüsü ilə bağlı olan funksiya heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Çünki gəlirlərin bölgüsünü təmin edən konkret mexanizmin olmaması sosial təbəqələşməni və yoxsulluğu dərinləşdirir. Xüsusilə insanların özündən asılı olmayan xəstəlik, əlillik, qocalıq və s bu kimi hallar yoxsulluğa əsas yaradır. Bu halda dövlət yığılan vergilərin yenidən bölgüsünü aparmaqla (sosial müdafiə, tibbi yardım, təhsil, müavinət) yardım göstərir. Beləliklə, əhali gəlirləri və onun dinamikası ölkədə makroiqtisadi proseslərin həyata keçirilməsində, iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsində və həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsində əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Bu baxımdan indiki bazar münasibətləri şəraitində əhali gəlirlərinin formalaşması mənbələrinin, strukturunun, eləcə də həyat səviyyəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsinin həm nəzəri, həm də praktiki olaraq öyrənilməsi tələb olunur.
Yüklə 1,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|