Madaniyat va sport ishlari vazirligi

Yüklə 231,65 Kb.

Pdf görüntüsü

səhifə	3/15
tarix	13.05.2022
ölçüsü	231,65 Kb.
	#86926

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

1.

IQTIDOR VA ISTE’DOD HAQIDA TUSHUNCHALAR

Iqtidor – bu inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi

sifati b

‘lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada

yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligi bilan belgilanadi.

Psixologik lug‘atda “iqtidor” tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi:

iqtidor

–

faoliyatning

muvaffaqiyatli

amalga

oshirilishini

ta’minlaydigan qobiliyatlarning

‘ziga xos uyg‘unlashuvidir;

iqtidor bu – insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va

‘ziga

xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar;

iqtidor bu – aqliy potensial, ta’lim olish qobiliyati va bilish

imkoniyatlarining bir butun individual xarakteristikasi;

iqtidor bu – tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy

asoslarining

‘ziga xosligi va ularning namoyon b

‘lishi darajalari;

iqtidor bu – iste’dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun

ichki imkoniyat va sharoitlarning mavjudligi.

Ushbu tavsiflardan kelib chiqqan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, iqtidor

asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan,

tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, biror bir faoliyatda (masalan, ta’lim,

ijodiy, kasbiy, ilmiy) muvaffaqiyatga erishishni ta’minlaydigan maxsus

qobiliyatlar yotadi.

Umumiy qobiliyat egalari yuqori intellektual imkoniyatlarga ega b

‘lib,

muammoning yoki biron-bir masalaning yechimini tezda topishi, faoliyatiga ijodiy

yondashishi bilan ajralib turadi. Maxsus qobiliyat egalari esa biron-bir aniq

(masalan, matematika, musiqa, rasm chizish, shaxmat

‘ynash, sport) faoliyat

turiga qobiliyati b

‘lgan va mana shu faoliyat bilan shug‘ullanishni afzal

‘radilar. Iqtidorli bolalar bu umumiy va maxsus qobiliyatlarni

‘zida mujassam

etgan bolalardir. Ular boshqa bolalardan quyidagi belgilari bilan ajralib turadilar:

– qiziquvchanligi;

–

doimo turli savollarga javob axtarishligi;

– nutqi, tafakkuri, xotirasining tez rivojlanishi;

– erta yoshdanoq musiqa, rasm chizish, kitob

‘qish, matematikaga qiziqishi;

– yuqori darajadagi bilish faolligi va

‘quv faoliyati;

– masalalarning yechimini topishda maqsadga intiluvchanlik va originallik;

–

tafakkurning unumdorliligi;

Pedagogik nuqtai nazardan umumiy va maxsus qobiliyat yosh davrlarini

inobatga olgan holda muhim jihatlarga bog‘liq. Erta yosh davrlar — maktabgacha

va kichik maktab yoshida iqtidor umumiy hamda universal qobiliyat sifatida

о

‘rilishi va rivojlanishi mumkin. Vaqt

‘tishi bilan bu “umumiy qobiliyat”

‘ziga

xos xususiyatlarga ega b

‘lib ma’lum bir y

‘nalishni belgilaydi. Ayni vaqtda bu

iqtidor bola tomonidan qay darajada namoyon b

‘layotganligiga e’tibor qaratish

kerak b

‘ladi. Aniq namoyon b

‘lgan, ya’ni psixolog, pedagog, ota-onalar

tomonidan e’tibor berilgan qobiliyat “aktual”, atrofdagilar payqamaydigan

qobiliyat “potensial”qobiliyat deyiladi. K

‘pgina mashhur olimlar, bastakorlar,

rassom va yozuvchilar (masalan, yosh V.A.Motsart, F.Galton, I.Mechnikov,

K.Gauss, N.Vinner, G.Leybnits, V.Gyugo) erta yoshdayoq

‘zlarining

qobiliyatlarini namoyon qilganlar. Va aksincha k

‘p hollarda bolalikda hech

qanday iqtidorga ega b

‘lmagan bolalar yetuklik davrda muvaffaqiyatlarga

erishishlari mumkin. Bu aqliy potensialga k

‘pincha atrofdagilar e’tibor

bermasliklari mumkin.

Tabiiyki, har bir holatda iqtidorni payqamaslikning sabablari turlidir.

Potensial qobiliyat haqiqatdan ham ma’lum bir vaqtgacha namoyon b

‘lmagandir.

Balki, ota-onalar pedagoglar va kattalar tomonidan bola qalbining nozik

harakatlaridagi

‘zgarishlarga yetarlicha ahamiyat berilmagandir, intuitiv holda

buni payqamagandirlar yoki bilimlari yetmagandir. Yoki aksincha, bu narsalarni

tushunmaganliklari sababli boladagi buyuk potensial imkoniyatlarni sezmaganlar,

va hattoki, bu ijodkorlikni, intellektual tashabbusni negativ xususiyat sifatida qabul

qilganlar.

Boshqa, xususiyatlarni esa qadrliroq deb hisoblaganlar, ya’ni, hammamizga

shaxsiy tajribamizdan ma’lumki, tirishqoqlik, itoatkorlik, saranjom-sarishtalik kabi

xislatlarni fikrlar originalligi, dadillik, harakatlardagi va mulohaza yuritishdagi

mustaqillikdan ustun q

‘yadigan ota-onalar,

‘qituvchilar, oliy

‘quv yurtlari

professor

‘qituvchilari, rahbarlar uchraydi. Amerikalik olimlar tomonidan 400 ga

yaqin taniqli odamlarning tarjimai holi

‘rganib chiqilganda ulardan 60 foizi

maktab ta’limi davrida jiddiy muammolarga duch kelganliklari aniqlandi. Aktual

va potensial qobiliyatlar tushunchasining mavjudligi rivojlanishni oldindan

prognoz qilish muammosini muhim deb hisoblaydi.

Shaxsning qanday sifatlari va xarakter xususiyatlari, fe’l-atvoridagi va

faoliyatidagi fazilatlari kattalarga kelajakda bolaning buyuk olim, rassom yoki

davlat arbobi b

‘lishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Bu savolga javob

topish birmuncha mushkuldir. Psixologlar bolaning kelajagini “bashorat” qilish

imkonini beradigan qator qonuniyatlarni belgilab berganlar, lekin asoslangan

prognozlar berishga hali erishilgani y

‘q. Shu bilan birga jahon pedagogika va

psixologiyasi sohasidagi tajriba shuni k

‘rsatadiki, bolaning imkoniyatlariga

ishonchning pedagoglar va ota-onalarning mahoratiga y

‘g‘rilganligi m

‘jizalar

sodir etishga qodir. Ba’zi hollarda hayotda insonga tabiat tomonidan berilgan

qobiliyatdan ham k

‘ra u ana shu xususiyatni qanday rivojlantira olgani

muhimdir.

Ulg‘aygan sari bolalarda aqliy salohiyatini

‘sib borishini kuzatish mumkin.

Xayotining birinchi 10 yilligida bolalar aqliy faoliyatining eng qiyin davri, k

‘plab

yangiliklarni

‘zlashtirish, his-hayajonga t

‘la davr b

‘ladi. Bundan tashqari

bolalar yoshligi tufayli nerv sistemasi sezgir b

‘ladi. Hatto oddiy hisoblagan

holatlarimiz ham ularning tez qabul qilishiga jiddiy ta’sir k

‘rsatishi mumkin.

Bolalarni iqtidori turli yoshlarda namoyon b

‘ladi. Agar bolaning konkret

rivojlanish vaqti

‘tkazib yuborilsa, bu kelajakda uning iqtidorini rivojiga

‘sqinlik qiladi.

Bola iqtidorini sezgan ota-ona va

‘qituvchilar, bunday bolani e’tiborsiz

qoldirmasliklari kerak, chunki kelajakda u

‘zini qandaydir iqtidorini k

‘rsatishi

mumkin.

‘z tengdoshlaridan ilgarilab ketgan

‘quvchilar qiyinchilik k

‘rmaydi, degan

xayol not

‘g‘ri, bunday bolalarni uyda va maktabda k

‘p qiyinchiliklar kutadi.

о

‘pincha bolalar ularni aqliy faollashuvi ota– onalarning q

‘rquvi va

bezovtalanishiga sabab b

‘ladi, asosiysi bolalarga buni bildirmaslik kerak. Boshqa

oilalarda bolalariga berilgan iqtidor ularni yaxshi kelajagini ta’minlaydi. Bolalarni

rag‘batlantirishadi va ular bilan g‘ururlanishadi. Bunday bolalarda

‘ziga yuqori

baho q

‘yish va mensimaslik holati yuzaga kelishi mumkin. Iqtidorli bolalarni

‘qitishda ehtiyot b

‘lish zarur. Ular atrofdagilarni q

‘llashi va tanqidiga juda

sezgir b

‘lishadi. Oila sharoitida ham iqtidorli bolalarni «g‘alatiroq» hisoblashlari

mumkin.

Shunday qilib iqtidorli bolalar aqliy salohiyatining boshlang‘ich davridayoq

muammolarga duch kelishadi. Ularni nafaqat uyda, balki maktabda ham

tushunmasliklari mumkin. Maktabda ularni boshqa bolalar bilan birga

‘qitilishi,

achinarlisi ular bilgan, ularga endi qizig‘i y

‘q mavzularni

‘qitilishi zeriktiradi.

1-sinfdan ular

‘qish, yozish va hisobni biladilar, boshqa

‘quvchilar alifbe va

hisob – kitobni

‘rgangunga qadar iqtidorli bolalar bekorchi b

‘lib qoladilar.

Albatta xammasi pedagog mahoratiga bog‘lik, lekin qanchalik pedagog alohida

yondashuv bilan butun sinfga dars

‘tmasin, u kuchli

‘quvchilargagina diqqat –

e’tiborini qaratishi qiyin. Aqlli va faol

‘quvchi

‘qituvchining diqqatini berilgan

vazifalarni tez va oson bajarishi bilan qaratib,

‘qituvchi va tengdoshlariga

og‘irligi tushishi mumkin. Bunday

‘quvchilardan kamroq dars s

‘ralishi

kuzatiladi, faolligi kerak emasligini k

‘rgan

‘quvchi boshka predmetlarga

chalg‘ishi bilan

‘qituvchining mamnuniyatsizligini keltirib chiqaradi. Bora – bora

‘qishni sevuvchi faol bola maktabda

‘zini ortiqcha sezadi va maktab unga

kerakmasdek b

‘lib qoladi. Muammoning sababi, iqtidorli bola bilimga

chanqoqligi tufayli k

‘proq ma’lumot olishni va k

‘proq dars

‘zlashtirishni

hohlaydi,

‘rta ta’lim maktabi dasturi esa u hohlagan bilimni berishga qodir emas.

Iqtidorli bolalarga alohida yondashilmasa oxir-oqibat

‘rta maktab talabiga

javob beradigan b

‘lib qoladi. Natijada uning mustaqil fikrlashi, bilimga

chanqoqligi va real imkoniyatlari e’tibordan chetda, talabsiz qoladi.

Odatda, iqtidorli bolalardan, boshqa bolalarga nisbatan k

‘proq talab qilinadi.

Bunday bolalarda shu davrda tengdoshlari bilan qiyinchiliklar tug‘ilishi,

boshlang‘ich maktabni tugatayotganda boshqa bolalar ularni

‘zlaridan

uzoqlashtirib, hatto xafa qiladigan laqablar ham q

‘yishadi, bunday vaziyatda

iqtidorli bolalar jamoadan ajralib qolmaslik uchun ulardan ortiqroq bilishi va

harakatchanligini k

‘rsatmaydi.

‘rta ta’lim maktabida

‘qishga halaqit qiladigan iqtidorli bolalarni asosiy

‘rsatgichlaridan biri ular uchun berilgan oddiy vazifalarni bajarmasligi va

‘qishga qiziqish y

‘qligidir. Bunday bolalar

‘zlari bemalol

‘zlashtiradigan

mashg‘ulotlarni kimdir boshqarishini hohlamaydilar, hatto boshqarilsa xafa ham

‘ladilar.

Iqtidorli bolalarni

‘qitishni birgina y

‘li iqtidorli sinflar yoki maktablarni

tashkil qilinishidadir. Shundagina iqtidorli bolalar maktabni tezroq tamomlab,

tezroq

‘zlari hohlagan oliygohlariga kirishlari mumkin. Bu ularga oldilariga

о

‘ygan maqsadlariga tezroq erishishlariga sabab b

‘ladi. Iqtidorli bolalar

‘z

oldilariga q

‘ygan maqsadlarga erishishi, Vatanimiz kelajagi va ravnaqi uchun

salmoqli hissa b

‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, bola tarbiyasi kattalarni tarbiya muammolariga

e’tiboriga emas, balki bolalarga berayotgan e’tiboriga bog‘liqdir.

Yüklə 231,65 Kb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15