~ 127 ~
proseslər haqqında daha çox informasiyaya malikdir. Mürəkkəb
sistemin daxilində müxtəlif üsullarla bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə
olan yüzlərlə dəyişənlər olur. Bu dəyişənlər sistemin strukturunu
xarakterizə edən əlaqələrə və ya ayrı-ayrı alt sistemlərə aid olurlar.
Göründüyü kimi sistemin daxili modeli onun xarici modelini yaradır.
Şəkil 5.1. Mürəkkəb sistemin struktur sxemi
5.2. Diskret xarakterli mürəkkəb sistemin imitasiya modeli
Mürəkkəb sistemin diskretliliyi dedikdə, nəzərdə tutulur ki, elə
sayda vaxt momentləri çoxluğu (t
1
, t
2
,...,t
i
, t
i+1
, ..., t
N
) mövcuddur ki,
həmin vaxtlarda X, Y, U, E və V parametrlərinin qiymətləri dəyişir.
[t
i
, t
i+1
] vaxt intervalında, göstərilən parametrlərin qiymətləri
dəyişmir və t
i
momentindəki qiymətlərə malik olurlar.
Mürəkkəb sistemin imitasiya modelini şərti olaraq bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə olan və məntiqi başa çatmış funksiyaları yerinə
yetirən üç əsas model şəklində təsvir etmək olar (şəkil 5.2):
İdarə olunan obyektin modelinin girişinə üç əsas giriş
parametrləri təsir edir: X=(x
1
, x
2
,...,x
n
) – nəzarət olunan, ancaq
idarəolunmayan giriş verilənləri; U=(u
1
, u
2
,...,u
m
) – nəzarət olunan və
idarə olunan verilənlər; E=(e
1
, e
2
,...,e
q
) – təsadüfi təhriflər. Y=(y
1
,
y
2
,...,y
k
) – sistemi xarakterizə edən çıxış dəyişənləri. U eyni zamanda
~ 128 ~
idarə sisteminin çıxışıdır, E isə təsadüfi ədədlər vericilərinin çıxışıdır
(daxili təsadüfi təhriflər modeli).
Şəkil 5.2. Mürəkkəb sistemin imitasiya modelinin arxitekturası
Sistem arzu olunan vəziyyətlərdən hər hansı birində ola bilər.
Bu arzu olunan vəziyyətlər çoxluğunu vektor şəklində təsvir etmək
olar, V=(v
1
, v
2
,...,v
s
), V
- sistemin mümkün olan vəziyyətlər
fəzası. Qeyd edək ki, hər hansı real obyektin imitasiya modelini
tədqiq etdikdə, onun bütün vəziyyətlər fəzasını təyin etmək vacib
deyil. Məs. benzindoldurma stansiyasının modelini kütləvi xidmət
sisteminin terminləri ilə təsvir etmək olar: xidmət qurğuları,
növbələr, xidmətə sifariş və s. Ancaq sistemin elementlərinin
dinamikasını öyrənən sistem analitiklərindən predmet sahəsinin
~ 129 ~
anlayışlarından, məhfumlarından istifadə etmək məqsədəuyğun
hesab olunur. Bu halda predmet sahəsini yaxşı bilən, ancaq imitasiya
modelləşdirilməsi metodlarını bilməyən mütəxəssislərin biliklərindən
imitasiya eksperimentlərində istifadə oluna bilər.
Layihə edən İM dilindən və modelin daxili təsvirindən istifadə
edərək diskret sistemin imitasiya modelini yaradır. Bu halda o
vəziyyət dəyişənlərini seçir və girişin çıxışa çevrilməsinin məntiqini
təsvir edir.
Diskret sistemin İM-in layihələndirilməsi prosesində layihə
edən sistemin strukturu və dinamiki mürəkkəbliyi, eyni zamanda
idarəolunmasının mürəkkəbliyi məsələləri ilə qarşılaşır. Bu halda o
sistemi məntiqi başa çatmış funksiyaları yerinə yetirən alt sistemlərə
bölməli (dekompozisiya) və ayrı-ayrı alt sistemlərin idarə
olunmasının ierarxik aspektlərini nəzərə almalıdır.
Əgər sistemin cari vəziyyəti (Y
i
), girişi (X
i+1
), idarəolunan verilənlər
(U
i+1
)
və təsadüfi təhriflərin (E
i+1
) cari qiymətləri məlumdursa, onda
sistemin xarici təsvirini əks etdirən model onun imitasiyasını təmin
edən Y
i+1
çıxışının qiymətini təyin etməyə imkan verir, yəni
aşağıdakı rekurrent münasibətlərlə təyin edilir:
Y
i+1
=F(Y
i
, X
i+1
, U
i+1
, E
i+1
), i=1,2,...,n,
(5.1)
burada F – imitasiya modelinin operatorudur (proqramı).
Sistemin daxili təsviri üçün İM aşağıdakı münasibəti realizə
etməlidir:
V
i+1
=F(V
i
, Y
i
, X
i+1
), i=1, 2,...,N
Diskret xarakterli sistemlərdə sistemin t
i
vaxt momentində onun
(i-1) vəziyyətindən i vəziyyətinə keçməsi ani halda (sıçrayışla) yerinə
yetirilir və bölünməz hadisə kimi özünü göstərir (yəni bu hadisə
yarımçıq şəkildə ola bilməz):
N
i
V
V
i
F
i
,...,
2
,
1
,
1
Sistem analitik imitasiya eksperimentlərini kompüterdə yerinə
~ 130 ~
yetirdikdə sistemin xarici təsirindən istifadə edir. Bu halda o, X
girişini verməklə onu maraqlandıran çıxış dəyişənlərini əldə edir. Bu
halda eksperimenti yerinə yetirəndə modelin daxilində baş verənlər
haqqında heç bir informasiya olmur, yəni giriş dəyişənlərinin çıxış
dəyişənlərinə çevrilməsi prosesi gizli şəkildə həyata keçirilir. Odur
ki, prosesləri dinamikada təsdiq etmək üçün İM-in nəticələrini
monitorda əks etdirən animasiya üsullarından istifadə edilir.
5.3.
Mürəkkəb sistemdə baş verən proseslər haqqında
Təcrübə göstərir ki, mürəkkəb sistemin riyazi modelinin
yaradılması əhəmiyyətli çətinliklərlə müşayiət olunur. Əksər hallarda
bu, onunla izah olunur ki, sistem və onda baş verən proseslər
haqqında biliklər kifayət qədər öyrənilmədiyindən, onun giriş və
çıxışları arasındakı kəmiyyət əlaqələrini yaradan riyazi aparat təyin
olunmur.
Bu nöqteyi-nəzərdən mürəkkəb sistemin işlənməsində birinci
məsələ sistemdə baş verən proseslərin öyrənilməsi və formalizasiyası
nəticəsində onun konseptual modelinin qurulmasıdır.
Mürəkkəb sistemin fəaliyyətini təsvir etmək üçün layihə edəni
maraqlandıran hadisə və fəaliyyətlərin yazılışını tərtib etmək və
onlardan əlifbasını yaradaraq hər bir parametri adlandırmaq lazımdır.
Bu halda tədqiqatçı üçün maraqlı olmayan hadisə və fəaliyyətlərə
baxılmadığından, əlifbanın seçilməsi mürəkkəb sistemi sadələşdirir.
Mürəkkəb sistemdə hadisə dedikdə, zaman nöqteyi-nəzərindən
ani baş verən fəaliyyətlər ardıcıllığı başa düşülür. Fəaliyyət,
realizasiyası üçün müəyyən zaman intervalı tələb olunan iki hadisə -
başlanğıc və son ilə əlaqədar təyin olunur. Fəaliyyətin sürəkliliyi
çoxlu sayda səbəblərdən asılıdır: onun başlama vaxtından, istifadə
olunan resurslardan, idarəetmə xarakteristikalarından, təsadüfi
faktorların təsirindən və s. Qeyd edək ki, fəaliyyət müddətində
müxtəlif hadisələr yarana bilər və fəaliyyət vaxtından əvvəl başa
çatar. Fəaliyyətlərin ardıcıllığı mürəkkəb sistemin proseslərini
yaradır (şəkil 5.3).
~ 131 ~
Şəkil 5.3. Proses, fəaliyyət və hadisələr arasındakı
qarşılıqlı əlaqə
Mürəkkəb sistemdə iki və daha çox hadisələr bir-biri ilə zaman
nöqteyi-nəzərindən kəsişə bilərlər. Onlar mürəkkəb sistemin ümumi
resurslardan eyni zamanda istifadə etmədikdə və bir-birini resurslarla
təmin etmədikdə, tam şəkildə bir-birindən asılı olmaya bilərlər. Əgər
fəaliyyətlər ümumi resurslardan istifadə edirlərsə və giriş-çıxışlarla
əlaqədədirlərsə, onda tam və ya qismən sinxronlaşdırılmalıdırlar.
Göründüyü kimi, mürəkkəb sistemin xarakterik xüsusiyyəti
kimi onun tərkibində paralel qarşılıqlı əlaqəli proseslərin olduğunu
göstərmək olar. Bu proseslər bir-birindən asılı olmayaraq eyni zaman
intervalında fəaliyyətdə olurlar və müxtəlif vaxtlarda bir-biri ilə
qarşılıqlı əlaqədə ola bilərlər. Proseslərin paralellik prinsipləri
onların təşkilati və idarəolunma səviyyələrində realizə olunurlar.
5.3. Alt fəslində diskret sistemin zamanla sinxronlaşdırılmış
modelində hadisələr vaxt intervalının təyin olunmuş momentləri ilə
bağlıdır ki, bu halda istehsal sisteminin bütün resurslarının
vəziyyətləri eyni zamanda dəyişilir. Vəziyyətlərin dəyişməsi
ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Bu tip modelin mürəkkəb sistemin
modelləşdirilməsi və idarəolunmasında istifadə olunmasının
aşağıdakı çatışmamazlıqlarını göstərmək olar:
- proseslər paralel yerinə yetirildiyindən hadisələrin başlanğıc,
~ 132 ~
son və sürəklilik vaxtlarının təyin olunmasının çətinlikləri;
- hər hansı resursun vəziyyətinin dəyişməsi ilə modelin ümumi
vəziyyətinin dəyişdirilməsinin tələb olunması ( baxmayaraq ki,
əsasən cari vəziyyətin dəyişməsi lokal xarakter daşıyır və sistemin
əsas hissəsinə təsir etmir. Bu isə modelin işinin operativliyini
azaldır);
- hadisələr arasındakı nəticə əlaqələrinin əyaniliyinin kifayət
qədər olmaması.
Zaman modellərindən imtina edərək səbəb-nəticə əlaqələrinə
keçid mürəkkəb sistemin asinxron modellərlə təsvirinə imkan verir.
Bu tip modellər və idarə üsulları aşağıdakı sistemlərin
modelləşdirilməsində və tədqiqində yoxlanılıb və tətbiq edilib:
paralel hesablama sistemləri; sonlu avtomatlar; Petri şəbəkələri və
onların modifikasiyaları və s. Əksər mürəkkəb sistemlərdə bu üsullar
özünü doğrultmur, belə ki, bu halda real sistemin təsvirində çox
sayda sadələşdirilmələr tələb olunur. Bu isə düzgün olmayan
nəticələrlə müşayiət olunur.
Mürəkkəb sistemlərdə proseslərin realizasiyası məhdud şəkildə
resurslar çoxluğundan istifadə etməklə həyata keçirilir. Bu halda
asinxron şəkildə fəaliyyətdə olan proseslərin (Q) daxilində qarşılıqlı
əlaqədə olan resurslar çoxluqları və bir-biri ilə proseslərdən kənar
qarşılıqlı əlaqədə olan R resurslar çoxluqları nəzərə alınmalıdır. Odur
ki, mürəkkəb sistemdə idarəetmə göstərilən əlaqələrin tənzimlənməsi
ilə yerinə yetirilməlidir. Yəni elə idarəetmə təsirləri yaradılmalıdır ki,
onlar optimallığa yaxın və yaxud optimal səmərəlilik göstəriciləri ilə
resurslara qoyulmuş məhdudiyyətlər və fəaliyyət qanunları
çərçivəsində mürəkkəb sistemin işini yerinə yetirsin.
Mürəkkəb sistemin ayrı-ayrı proseslərini əyani şəkildə qraflarla
təsvir etmək olar. Bu halda prosesin bir vəziyyətdən digərinə
keçməsi qrafla təsvir olunur. Prosesin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq
qraf xətti, budaqlanan, bir yerdə toplanan və kombinə olunmuş
strukturlarda ola bilir (şəkil 5.4).
Qrafların
ilkin
komponentləri
proseslərin
başlanğıc
vəziyyətlərinə uyğun gəlir.
~ 133 ~
Şəkil 5.4. Mürəkkəb sistemin proseslərinin qrafları.
Ayrı-ayrı proseslərin qraflar çoxluğu mürəkkəb sistemin
ümumi proseslərinin təsvirini verir. Əgər asinxron proseslər
müəyyən dərəcədə sinxronlaşdırılıbsa, bu hal şərti keçidlərlə (qrafda
qırıq xətlərlə göstərilmişdir) təsvir olunur ki, bu da resursların və ya
idarəetmənin ötürülməsini göstərir.
Məlumdur ki, qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün mürəkkəb
sistem idarəolunan olmalıdır. İdarəetmə (qərar qəbuletmə) ümumi
prosesin giriş Y, qarşıya qoyulmuş məqsəd Z, prosesin həyata
keçirildiyi ətraf mühitin vəziyyəti X haqqında informasiya əsasında
yerinə yetirilir. Yaranmış situasiyada (X, Y, Z) qərar qəbul etmək
üçün A idarə alqoritmi və obyektin idarə modeli F istifadə edilir.
U
i
=A(X
i
, Y
i
, Z, F).
Beləliklə, mürəkkəb sistemi öyrənmək üçün o müxtəlif
prizmalardan, özünü aparması və məqsədinin analizi ilə bərabər
idarəolunmasının xüsusiyyətləri də nəzərə alınmaqla tədqiq
edilməlidir. Odur ki, tədqiqatçı mürəkkəb sistemin İM-ni yaratdıqda
ancaq onun daxili modelini deyil, eyni zamanda sistemin idarə
alqoritmlərini də yaratmalıdır.
~ 134 ~
NƏTİCƏ
Süni intellektin tədqiqat istiqamətləri informatikanın bir elmi
fənn kimi formalaşmasında, informasiya emalı texnologiyalarının
müasir səviyyəyə çatmasında, yeni arxitekturalı kompüterlərin
yaradılmasında, modelləşdirmə alətlərinin qurulmasında və son
nəticədə müasir intellektual sistemlər industriasının meydana
gəlməsində böyük uğurlar əldə etməyə imkan yaratdı.
Kağızsız informatikaya keçid, eyni zamanda çevik istehsal
sahələrinin tətbiqi ilə “insanın iştirak etmədiyi” tam avtomatik
istehsalların yaradılması məhz müasir informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarının sürətli inkişafı nəticəsində qismən reallaşdı və
yaxın gələcəkdə tam başa çatdırılacaqdır.
Müstəqil
Respublikamızın
misalında
informasiya-
kommunikasiya texnologiyalarının ictimai həyatın bütün sahələrinə
geniş tətbiqi bu prosesə bariz misal ola bilər. Belə ki, Respublika
iqtisadiyyatının bütün sahələrində, o cümlədən İKT istiqamətində
perspektivdə görüləcək işlər Prezidentin 2012-ci il 29 dekabr
Fərmanı ilə təsdiqlənən “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” inkişaf
Konsepsiyasında öz əksini tapmışdır.
Sonda akademik G.S.Pospelova istinad edərək süni intellektin
gələcək tədqiqat istiqamətlərini aşağıdakı kimi formalizə etmək olar.
Süni intellekt riyaziyyatçıların, bilik və texniki mühəndislərin,
proqramçıların, filosofların, psixoloqların və insan cəmiyyətinin
həyatının müxtəlif aspektləri ilə məşğul olan mütəxəssislərin birgə
fəaliyyətləri ilə həllini tapan kompleks elmi-texniki problemdir.
~ 135 ~
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Искусственный интеллект – основа новой информационной
технологии / Поспелов Г.С. – М.: Наука, 1988. – 280 с., ил. –
(Сер «Академические чтение»)
2. М.А.Ахмедов. Направления Создание интеллектуального
интерфейса при новой технологии обработки информации//
Научные
известия
Сумгаитского
государственного
университета. №1, 2001. стр. 59-63
3. Soft Computing. Учебное пособие для ВУЗ-ов по
специальности «Автоматизированные системы обработки
информации и управление». В трех частях. ч.1 «Нечеткие
множества и системы» / Р.А.Алиев, Р.Р.Алиев. Баку, АГНА,
1996. – 121 с. ил
4.WWW.ikt.az
5. iktnews elektron xəbər xidmətləri portalı
6. M.A.Əhmədov. 2013-cü il Azərbaycanda “İnformasiya
kommunikasiya
texnologiyaları
ilidir”:
nailiyyətlər
və
perspektivlər / Respublika elmi-praktik konfransının materialları.
Mingəçevir. 6-7 dekabr 2013-cü il. səh. 23-27.
7.
Емельянов
В.В.,
Ясиновский
С.И.
Имитационное
моделирование систем: Учеб.пособие. – М.: Изд-во МГТУ
им Н.Э.Баумана, 2009. – 584 с.: ил (Информатика в
техническом университете).
8. Зиновьев В.В. Компьютерная имитация и анимация: Учеб.
пособие/ Кузбасс гос.тех. ун-т – Кемерово, 2003.
9. Ахмедов М.А., Магоммедли Х.М. Анализ моделирующих
аппаратов функционирования мехатронных устройств
гибкой производственной систем //Прикаспийский журнал:
управление и высокие технологии. Астрахань, 2011, №1 (13),
с.67-73.
10. Автоматное управление асинхронными процессами в ЭВМ и
дискретных системах / Под ред. В.В. Варшавского. – М.:
Наука. Гл. Ред. физ. – мат. лит., 1986.- 400 с.
~ 136 ~
11.
Ахмедов
М.А.,
Мустафаев
В.А.
Автоматизация
моделирования применением сети Петри. Баку: Элм, 2007,
144 с.
12.
Ахмедов М.А., Ахмедова С.М., Ахмедова Х.М.
Автоматизированное
проектирование
гибких
производственных систем с применением сети Петри//
«Научные
известия»
Сумгаитского
государственного
университета. Том 2, №1, 2002, с. 47-50.
13. Лескин А.А., Мальцев П.А., Спиридонов А.М. Сети Петри в
моделировании и управлении. – Л.: Наука, 1989, 133 с.
14. Məhəmmədli H.M. ÇİS-in idarəolunmasının avtomatlaşdırılmış
layihələndirilməsinin əsas xüsusiyyətlərinin analizi və tədqiqi //
Sumqayıt Dövlət universitetinin “Elmi xəbərlər”i, cild 11, №1,
2011, səh. 120-126.
15. Кязимов Н.М., Магоммедли Х.М. Архитектура инструмента
автоматизированного
проектирования
гибких
произведственных систем// Информационные технологии
моделирования и управления. Воронеж. Научная книга.
2010, №3 (62). с. 371-378.
16. Мамедов Дж.Ф., Магоммедли Х.М. Моделирование ГПМ в
виде конечных автоматов и исследование анализом
основных свойств сети Петри / Сборник трудов по итогам
XVI Международной открытой конференции «Современные
проблемы информатизации в моделировании и социальных
технологиях». Воронеж – 2011, Научная книга, выпуск 16, с.
260-264.
17. Mamedov Dj.F., Akhmedova S.M., Maqommedli H.M.
Simulation
and
investigation
of
dynamical
technical
systemworking represented by final automat by means of Petri
Network/
Materialu
VII
Mezinarodni
Vedecko-Praktika
ceonference, Praha, 27.06.2011-05.07.2011, p. 37-39.
18. Sadıqov Z.Ə., Məhəmmədli H.M. Produksiya modelləri ilə təsvir
edilmiş giriş informasiyasının Petri şəbəkəsinə çevrilməsi
alqoritmi / Труды шестой Международной научно-
~ 137 ~
технической
конференции
«Микроэлектронные
преобразователи и приборы ни их основе». Баку- Сумгаит,
2007, с. 155-156.
19. Пассанецки С. Технология разреженных матриц. Пер. с англ.
М.: Мир, 1988, 410 с.
20.Əhmədov M.A., Əhmədova S.M., Məhəmmədli H.M., Xəlilov
E.O. Mürəkkəb sistemlərin kompüter modelləşdirilməsi ilə
tədqiqinin müasir vəziyyətinin təhlili// Sumqayıt Dövlət
universitetinin “Elmi xəbərlər”i. Cild 12, №4, 2012. səh.88-95.
21. Лорьер Ж.Л. Системы искусственного интеллекта. Пер. с
франц. М.: Мир.
22. Прицкер А. Введение в имитационное моделирование и язык
СЛАМ II. М.:Мир,1987.
23. Əhmədov M.A., Əhmədova S.M., Məhəmmədli H.M., Xəlilov
E.O. Çevik istehsal sistemlərinin imitasiya modelləşdirilməsində
süni intellekt üsullarının tətbiqinin müqayisəli analizi// Sumqayıt
Dövlət universitetinin “Elmi xəbərlər”i., cild 13, №2, 2013.
24. Каган Б.М. Электронные вычислительные машины и
системы. 3-е изд. перераб. и доп. – М.: Энергоатомиздат,
1991. 592 с. ил.
25. В.В.Емельянов, А.В.Урусов, П.А.Захаров, А.В.Барс. RAO-
Studio
для
разработки
имитационных
моделей//
Интеллектуальный САПР. №3, Том 38, 2004, cтр.157-162.
Dostları ilə paylaş: |