M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent
PAXTANING YANGI SELEKSION NAVLARINING
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1.3. PAXTANING YANGI SELEKSION NAVLARINING
SANOAT KO‘RSATKICHLARI «Buxoro—6» — navi turlararo sun’iy duragaylash yo‘li bilan, ya’ni changlanuvchisi O‘rta tolali g‘o‘za «Toshkent—1» navi bo‘lib, changlatuvchisi ingichka tolali paxta turiga mansub, birin chi tip tola beradigan «9647—I» navidir. Navning morfologiyasi — butasi baquvvat bo‘lib, ildizi ham tuproqqa chuqur ketadi. Butasi siyrak yoki o‘rtacha zichlikda, ustunsimon shaklda, barglanish darajasi o‘rtacha yoki siyrak. Poyasi — yotib qolmaydigan baquvvat, tuklanish darajasi kam yoki o‘rtacha, kuzda qizg‘ish rangga kiradi. Ko‘saklari 6,5—7,5 gramm atrofida, chanoqlari to‘q yashil rangda, buta bo‘yiga pastdan yuqoriga va asosiy poyadan chetga tuxumsimon holatdan dumaloqroq holatga o‘zgaradi. Tola texnologiyasi — nav Buxoro viloyatining sho‘rlanishga moyil tuproq va havo nisbiy namligi kam bo‘lgan sharoitda 5-tur tola berayapti. Soz tuproq sharoitida agrotexnik tadbirlar tavsiyalar asosida o‘tkazilsa, navning tolasi 4-tip talablariga mos kelayapti. Turi — 5 Yetilish darajasi — 115 kundan 130 kungacha Tola chiqishi — 35,5—37 % gacha. Uzun tolali g‘o‘zaning «Buxoro—7» navi — Gossipium bar badenze turiga mansub bo‘lib, ikkita nav — L—2724 va L—2340 larni o‘zaro sun’iy chatishtirish, ko‘p yillar davomida belgili yo‘na lishda takroriy tanlashlar yo‘li bilan yaratildi. Ko‘saklari — cho‘ziq, piramidasimon, yirik 3,2—4,0 gramm atrofida, ko‘sak burunchalari o‘rtacha rivojlangan, chanoqlari mayda chuqurchali, poyaning pastki qismida 3, yuqori qismida 4 chanoqli. 20 Yetilgan ko‘saklar paxtasi vaqtida terib olinmasa, chanoqlari kuchli ochiladi va paxtasi to‘kilishi kuzatiladi. Paxtasi — rangi oqish, yaxshi ko‘piruvchan, juda ham mayin. Chigit tuzilishi odatdagiday bo‘lib, yuqori va pastki tomonlari kam tuklangan. 1000 donasining og‘irligi 120—140 gramm atro fida. Tuklarining rangi xira yashil — xira jigarrang aralash. Tola chiqishi 30—31 % atrofida, andoza navlarda esa, chiqishi 2 foizgacha yuqori bo‘layapti. Tolasining texnologik ko‘rsatkichlari — rangi oqish. Ko‘ saklarida yaxshi ko‘piradi, oson teriladi. Tola uzunligi 38—40 mm atrofida. Pishiqligi 4,8—5,9 gs. Mayinligi 132—136 m teks, uzilish uzunligi 35—37 gs teks (km) bo‘layapti. Uzun tolali navlar orasida «Buxoro—7» navi tolasining chigitga birikish kuchi kamligi bilan ajralib turadi, ya’ni qayta ishlash (tolasini chigitdan ajratish) jarayonida elektr energiyasi kamroq sarflanadi. O‘rta tolali g‘o‘zaning «Buxoro—8» navi — Gossipium xir zu tum turiga mansub bo‘lib, «Buxoro—6» naviga bir pallaliklarning fotosintez irsiyatini sun’iy o‘tkazish yo‘li bilan yaratildi. Navni sinash yillarida (1999—2001) andoza nav «Buxoro—6» ga nisbatan paxta hosili 13 % dan ziyod bo‘lib, 3 kunga erta yetiladi. Ko‘saklari — yirik, tuxumsimon, kam rivojlangan burunchali. Chanoq usti to‘q yashil bo‘lib, kam sezilarli chuqurchali. Hosili to‘kilmaydi, oppoq rangda, yaxshi ko‘piradi. Chigiti — yirik, odatdagiday ko‘rinishda. 1000 dona chigit og‘irligi 125—140 gr atrofida. Tukli, xira tusli, yashilroq-kul rang. Tolasi dastlabki ma’lumotlar bo‘yicha IV tipga mansub bo‘lib, tola chiqishi 35—37 %, uzunligi 33—36 mm, tolaning chigitga birikish kuchi ancha past, ya’ni tola chigitdan nisbatan yengil ajraladi. Ingichka tolali navlar tolasi dastlabki uchta turga, o‘rta tolali navlarning tolasi esa undan keyingi turlarga kiritiladi. Tola sifatini ta’riflashda shtapelli vazn-uzunlik L Sh ko‘rsatkichi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Biror raqamli kalava ip ishlashda ana shu ko‘rsatkichga qaraladi, to‘qimachilik korxonalarida bir qancha mashinalar ham shunga qarab sozlanadi. Negiz (baza) paxta tolasining uzunligi bo‘yicha bir xillik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Negizning o‘lchami uchta eng katta guruhlar tolasi foizlarining yig‘indisiga tengdir. Muayyan uzunlikdagi paxta namunasi uchun negiz ko‘rsatkichi nechog‘lik yuqori bo‘lsa, u uzunligi bo‘yicha shu qadar ravon bo‘ladi. Negiz yuqori bo‘lganda yigirish jarayoni, kalava ip sifati yaxshilanadi va 21 gazmol soz to‘qiladi. Paxta tolasining yo‘g‘onligi chiziqli zichlik bilan, ya’ni uzunlik birligiga to‘g‘ri keladigan vazn bilan ta’riflanadi va tekslar hisobida ifodalanadi. Vazn birligi uchun gramm, uzunlik birligi uchun kilometr qabul qilingan. Tola yoki ip nechog‘lik yo‘g‘on bo‘lsa, teks ko‘rsatkichi ham shu qadar yuqori bo‘ladi. Ilgarilari tolaning yo‘g‘onligiga oid ko‘rsatkich metrik raqam bilan, uning ingichkaligi vaznga nisbati bilan xarakterlanardi. Tolaning ma’lum vaznda bo‘lgan umumiy uzunligi uning metrik raqami ko‘rsatkichini belgilaydi. Tolaning vazn birligida: gramm da — metr, milligrammda — millimetr hisobida qanday umumiy uzunlikdagini metrik raqam ko‘rsatadi. Tola nechog‘lik ingichka bo‘lsa, metrik ham shu qadar yuqori bo‘ladi. 10 6 ni metrik raqam ko‘rsatkichiga taqsimlash yo‘li bilan raqamdan teksga aylanib, tolaning yo‘g‘onligiga oid ko‘rsatkichi qayta hisoblab chiqiladi. Oxirgi kuchlanish tolaning uzilish kuchini ifodalaydi, bunda yakka tola uzilmaydi yoki tolaning uzilishgacha bardosh beradigan kuchi ko‘rsatkichi bilan ta’riflanadi. Bu ko‘rsatkich gramm kuch (g.k.) bilan ifodalanadi. Tolaning nisbiy uzilish kuchi kompleks ko‘rsatkich bo‘lib, paxta tolasining nisbiy pishiqligini ko‘rsatadi va u uzilish kuchi ko‘rsatkichini chiziqli zichlik ko‘rsatkichiga (gk/teks) bo‘lishdan chiqqan bo‘linmaga teng bo‘ladi. Nisbiy uzilish kuchi ko‘rsatkichi o‘z vazni ta’sirida uziladigan kilometr hisobida belgilanadigan tola uzunligidan iboratdir. Yetuklik koeffitsiyenti paxta tolasining selluloza bilan to‘lish darajasini yoki tola hujayrasi devorlarining rivojlanish darajasini ko‘rsatadi. U, tola tashqi diametrini uning kanali kengligi (dia metri) ga nisbati bilan ifodalanadi. To‘la yetilish paytiga kelganda tashqi diametrining kanal diametriga bo‘lgan nisbati 5 ga teng bo‘lib keladi. Tolaning yetuklik koeffitsiyenti uning dastlabki rivojlanishida 0 ga teng bo‘ladi. Yetilmagan va yetilgan tolalarning chekka guruhlari o‘rtasida 0,5 oraliqda turadigan tola yetuklikning oraliq koeffitsiyentiga ega bo‘ladi, ya’ni yetilish darajasi jihatidan tola II guruhga bo‘linadi (1.4-rasm). To‘qimachilik sanoatiga yetkazib beriladigan tolaga baho be- rishda tolaning sifati, uning texnologik xususiyatlarini belgi lay digan ko‘rsatkichlar, ularning normativlari to‘qimachilik kor xonalarining sifatli ishlashlari uchun, pishiq va ko‘rkam gazla malarni ishlab chiqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Ma’lumki, tolaning uzilish kuchi 0,1 g/k ga oshirilsa, ipning uziluvchanligi 2 % ga kamayadi va to‘qish stanoklarining ish unumi 2,5—3,0 % ga oshadi. 22 1. 1-j adval Pax tani ng asosiy se leksion na vlar i 23 24 Jadvalnin g davomi 25 Tolaning chiziqli zichligini 20 birlikka kamaytirish (o‘sha uzilish kuchida) to‘qimachilik buyum lari sifatini yaxshilash bilan birga tolani 1—2 % tejash imkonini ham beradi. Yüklə 3,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|