Logistik tizim tushunchasi va uning konsepsiyalari

2.1. rasm Logistik tizim ichida ishlab chiqarish vositalarining aylanishi.
Oldin ishlab chiqarish vositalari xarid qilinadi. Ular material oqim ko’rinishida logistik tizimiga kiradilar, omborlarda joylashadilar, ishlab chiqariladilar yana saklanadilar va logistik tizimdan iste’molga chiqariladi. O’rniga moliya oqimlari kiradi. Logistika tizimining tashqi muhit bilan aloqasi 2.2-rasmda ko’rsatilgan. MO₁ ning sifati MO ning sifatililik belgilaridan samaraliroq.
Logistikaning asosiy maqsadi - yuklarni “Just in time” aniq muddatda eng kam mehnat va moddiy resurslarni sarflangan holda yetkazib berishdan iborat. Materiallar, xom-ashyo va tayyor mahsulotlarni aynan vaqtida yetkazib berish butun iqtisodiy tizimning ishlab turishiga qulay sharoit yaratadi va omborlardagi zaxiralarni sezilarli darajada qisqartirishga imkon beradi. Logistika to’liq darajada iste’molchiga xizmat qiladi.




2.2 rasm Logistik tizimining tashqi muhit bilan aloqasi
Shuning uchun logistikada sotish vazifasining bajarilishi “6R” orqali, ya’ni oltita “riching” - shartga: yuk, sifat, miqdor, vaqt, xarajatlar va yetib kelish joyiga rioya qilgan holda amalga oshiriladi deb hisoblash o’rinli.
Logistik tizimning samaradorligi moddiy oqimlarni: idishlarni sotish bo’yicha kompleks tadbirlarni amalga oshirish, yuk birliklarini bir shaklga keltirish, omborga joylashtirishning samarali tizimini amalga oshirish, buyurtmalar miqdori va zaxiralar darajasini muvofiqlashtirish, korxonalar, ulgurji-vositachi firmalar, omborxona inshootlarida va magistral transportda yuklar harakatining eng qulay marshrutlarini tanlashning tahlilini talab qiladi.
Logistik tizimining qurilishi va faoliyat ko’rsatishi quyidagicha konseptual qoidalarga asoslanishi kerak:

• 
  · LTning barcha elementlari integrasiyasi va o’zaro aniq hamkorligi namoyon bo’luvchi tartibli yondashish, ya’ni uskunalarning alohida turlarini yaratishdan ishlab chiqarish – omborxona va ishlab chiqarish – transport tizimini yaratishga o’tishda ishlab chiqarish – transport tizimining yagona texnologik jarayonini amalga oshirish;
  
• 
  mahsulot ishlab chiqarish - transport uskunalarini yaratish va ishlatish;
  
• 
  iqtisodiy talablarga javob beruvchi zamonaviy mehnat sharoitlarini yaratish;
  
• 
  · bozorni mo’ljallash bilan butun logistik zanjiri davomida xarajatlar majmuasini hisobga olish;
  
• 
  · zamonaviy darajadagi servis xizmatlarini rivojlantirish, epchillik, ishonchlilik va yuqori sifatni ta’minlash;
  

Odatda logistik tizimlar noaniq sharoitda ishlaydi. Bu bozor kon’yukturasida transportning ishlashi tasodifiy jarayonlar sodir bo’lishi bilan bog’lik. Shu tufayli logistik tizimlarning muhim xususiyatlaridan biri - moslashish xususiyati. Logistik tizimlar ishlashining asosiy tamoyillaridan biri - yuqori darajadagi ishonchliligi va mustahkamligi hisoblanadi. Bu ishlab chiqarish, sotish va taqsimlashni ishonchli strategik rejalashtirishini ta’minlaydi.
Bu yerda shuni ham hisobga olish kerakki, juda tezlik bilan bajariladigan rejalarga nisbatan, qat’iy rejalarning roli kattaroq. Bunday strategik rejalarning yuqori darajada ishonchli bo’lishi uchun atrof-muhit vaziyati, birinchi holatda bozordagi vaziyat har xil bo’lishi mumkin bo’lgan holatlarni o’rganish va tug’ilgan savollarga strategik javoblar aniqlash zarur.
G’arb mutaxassislari fikricha, strategik rejalashtirish firmalarning o’z raqiblari bilan kurashida eng qudratli qurol bo’lib hisoblanadi.
Strategik rejalashtirishning asosi - ilmiy darajada. Ilmiy darajani tayyorlashda tarixiy va ekstrapolyatsiya usullaridan foydalaniladi. Strategik rejalashtirish – ijodiy jarayon va u ko’prok darajada harakatga ko’ra, maqsadga mo’ljallangan. Strategik rejalashtirish asosida texnik rejalar zanjiri generatsiya qilinadi, har kuni “Just in time” jarayonini amalga oshirish uchun ildam vaziyatlarida maqsadlar va harakatlar bir shakli keltiriladi. Strategik rejalar ko’pincha aniq jarayonlarni emas, aniq maqsadlarni ko’zda tutadi. U strategik rejani tez bajariladigan rejadan farqlaydi. Tez bajariladigan rejalar aniq faoliyatni ko’zda tutadilar, masalan, taqsimlash yoki sotish jarayonlarini logistika xalq xujaligiga sanoatlar nuqtai nazaridan emas, balki mintaqalar nuktai nazaridan qaraydi.
Logistik tizimlar ishlashini tahlil qilishda umumiy xarajatlar ahamiyati katta. Ombor xo’jaligi xarajatlari, zahiralar, transport, ishlab chiqarishni rejalashtirish, buyurtmani bajarish xarajatlari va boshqa xarajatlar bir-biriga bog’liq. Ayrim xarajat turlarini kamaytirishga qaratilgan harakatlar butun tizimning ishlashidagi umumiy xarajatlarning ortib ketishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun logistikaning har qanday faoliyatiga yangilik kiritishdan oldin, bu o’zgartirish oqibatlarini har tomonlama tahlil qilish kerak. Tizim qismlarining proporsiyalari aniqlanishi, qiymat tavsiflarining samarasi ko’rib chiqilishi, boshqarish siyosati tuzilishi kerak, yangi texnologiyalar, asbob-uskunalar hisobga olinishi kerak. Chunki tizimning tubdan (korennoy) o’zgarishi, qaytadan tashkil qilinishi, xarajatlarning keskin ortib ketishga olib keladi. Shu bilan birga, ilgaridan logistik tizimlarning evolyutsion yo’llar orqali o’zgarish hollari aniqlanib, hisobga olinadi. Bundan tashqari, sanoat menejmentining logistika muammolariga nisbatan e’tibori oshayotganining bir necha sabablari bor. Alohida olingan ta’minlash, ishlab chiqarish yoki taqsimlash jarayonlarining samarasini oshirish - umuman qaraganda - samarasi kam usuldir.
Logistik tizimning qismlaridan har biri butun tizim muvozanatini buzishi mumkin. Amalda logistikaning ana’naviy maqsadlari ko’pincha marketing yoki ishlab chiqarish maqsadlariga to’g’ri kelmaydi. Masalan, korxonalarning ishlab chiqarish bo’limlari tayyor mahsulot zahiralarini ko’paytirishga harakat qiladi, aks holda, sotish jarayonida mahsulot kam yoki umuman yo’qligi sababli yo’qotishlar ro’y berishi mumkin. Boshqa misol, transport boshlig’i faqat transport tizimiga javobgar bo’lsa, u transportning qulay yo’nalishini tashkil qilish, transport tizimidagi zahiralar miqdorining kamayishida, umuman, transport tizimining daromadi kamayishiga mutlaqo qiziqmaydi. Logistik tizimlar materiallar oqimini boshqarish bilan bir qatorda taqsimlanish jarayonini nazorat qilishda asosiy qurol bo’lib qolayapti.
Ilmiy texnika taraqqiyotining yutuqlari logistika tizimi qismlarining birlashib, mustahkam bo’lishini tezlashtirdi. Asosiy yutuqlardan biri - kuchli kompyuterlar, rivojlangan ma’lumotlar bazasi va axborot yetkazish tizimiga asoslangan buyurtmalar bilan ishlash tizimining rivojlanishi. Qarorlar qabo’l qilish, masalalar yechish jarayonlarini modellash va kompyuterlar bilan ta’minlash logistika tizimini tashkil qiluvchi va boshqaruvchilarga sifatliroq ishlashga imkoniyat yaratdi.
Logistika umumiy xarajatlarni ancha kamaytirishga imkon yaratish bilan bir qatorda mahsulot sifatini ko’tarishga ham ta’sir qiladi, chunki faqat sifatli mahsulotlar tashqi bozordagi raqobatni ko’tara oladi. Bunday sharoitda firmalar iste’molchilarga ko’rsatadigan xizmatlarining sifatini oshirishga majburlar.
Logistika tizimining ikki turi mavjud.

1. 
   Mikrologistik tizim
   
2. 
   Makrologistik tizim
   

Makrologistik tizim bu- material oqimlarning boshqarishning yirik tizimidir. Bu tizim o’z ichiga bir davlatning bir necha hududida joylashgan yoki bir necha davlatda joylashgan turli vazirliklarga qarashli sanoat vositachilik savdo va transport tashkilotlarni o’z ichiga oladi. Turli davlatlarni qamrab oluvchi logistik tizimni shakllantirish uchun xalqaro iqtisodiy aloqalarning huquqiy va iqtisodiy munosabatlari, tovarni yetkazib berishning shartlari, transportlash qonunchiligi kabi bir qator qiyinchiliklarni yengib o’tish kerak. Chunki logistik tizim yagona hudud, ichki bojxona chegaralarsiz yagona bozorni tashkil etish va tovar, kapital axborot hamda mehnat resurslarining oqishiga to’sqinliklarni yengib o’tishni o’zida aks ettiradi. Makrologistik tizimning tarkibiy quyi tizimlari mavjud. Ularning qatoriga ishlab chiqarish savdo tashkilotlari, hududiy ishlab chiqarish kelajagi kabilar kirishadi. Mikrologistik tizimga yagona infrastruktura orqali o’zaro bog’langan o’zaro texnologik bog’lik ishlab chiqarishlar kiradi. Makrologistik tizim ichida mikrologistika tizimlari o’zaro tovar-pul munosabatlari bilan ham bog’langan bo’ladi. Mikrologistik tizim ichida yana bir necha kichik tizimlar ham mavjud bo’lishi mumkin bo’lib, ular korxona ichida yakka bo’linma bo’luvchi yoki boshqa korxonaning biron bo’linmasi bo’lishi mumkin.
Logistik tizimlarini ishlab chiqish. Makrologistikada logsitika tizimlarining ishlab chiqarishda quyidagi bosqichlarni o’tagani ma’qul.

1. 
   logistika maqsadlarni bozor kon’yukturasi bilan bog’lik holda aniqlash.
   
2. 
   Maqsadlar daraxtini logistika tizimida servis tuzilmasini ishlab chiqayotganda identifikatsiyalash.
   
3. 
   Transport sxemasi asosida material oqimi kartasini ishlab chiqarishga qabul qilingan yuklar va iste’molchiga mahsulot yetkazib berishni hisobga olib tuzish.
   
4. 
   Axborot oqimi sxemasini tuzish.
   

Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida marketing tizimining bir necha turlari mavjuddir. Bular vertikal marketing tizimi, gorizontal marketing tizimi va ko’p kanalli marketing tizimi bo’lib hisoblanadi. Biz hozir bu marketing tizimlarining har birini tarqatilishini ko’rib chiqamiz.
2-reja: Logistik tizim faoliyat yuritilishini baholash.