Kurs ishi bajardi imta-2 guruh talabasi Qabul qildi t f. n., dosent A. G’. Qodirov Mundarija Bet

4.MEXANIK SISTEMA DINAMIKASI.
Ichki kuchlarning xossalari. Ilgarilanma harakatlanayotgan qattiq jismga yoki masala shartiga muvofiq o‘lchamini hisobga olmasa boladigan va moddiy nuqta deb qaraladigan jismga moddiy nuqta harakat dinamikasini to‘liq mumkin. Moddiy nuqtalar mexanik sistemasi harakatini o‘rganish uchun esa uning har qaysi mexanik sistemasi deganda, bir-birlari bilan o‘zaro ta’sirlashuvchi moddiy nuqta (yoki jism ) lar to'plamini tushuniladi. Boshqacha qilib aytganda, mexanik sistemaning har bir nuqtasi (yoki jismi) ning holati va harakati qolgan hamma
14
nuqta (yoki jism ) larining holati va harakatiga bog’liq bo’ladi, ya’ni sistema nuqta(yoki jism ) lari birbiri bilan ma’lum munosabatda boglangan holda harakatda boldi. Jumladan, har qanday qattiq jismni ham uni tashkil qilgan zarralari (nuqtalari) ning sistemasi deb qaray olamiz. Ta’rifga muvofiq, Quyosh sistemasi ham mexanik sistemaga klassik misol boladi, chunki uning hamma jismlari (Quyosh va planetalar) o‘zaro butun olam tortishish kuchi ta’sirida bo’ladi. Mexanik sistem aga boshqa misol sifatida istalgan mashina yoki mexanizmni olish mumkin, chunki uning hamma qism lari bir-birlari bilan geometrik turli bogianishlar: masalan, shamirlar, sterjenlar, arqonlar, tasmalar yoki tishli g‘ildiraklar vositasida bogiang an boiadi. Bu holda sistema jismlariga (zvenolariga) bog’lanishlar orqali beriladigan taranglik yoki o‘zaro bosim kuchlari ta’sir etadi. Agar sistemaning harakatida uning ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofa hamma vaqt o‘zgarmay qolsa (har qanday sharoitda), o‘zgarmas mexanik sistema deyiladi. Masalan, absolyut qattiq jism . Aksincha, bu masofa o‘zgarib borsa, o‘zgaruvchan mexanik sistema deb ataladi. Masalan, deformatsiyalanuvchi jism . Shuningdek, mexanik sistema bog’lanishli va bog’lanishsiz (erkin) bo’lishi mumkin. Agar sistema nuqta (yoki jism) lari fazoda istalgan yo'nalishda harakatlana olsa bunday sistema erkin sistema deb ataladi. Masalan, Yer va Quyosh sistemasi erkin harakatlanadi, yoki gaz to’lg'azilgan havo shari. Agar sistema nuqtalarining harakatiga biror chek qo‘yilgan bo’lsa, bunday sistemani bog’lanishdagi (erkinmas) sistema deyiladi. Masalan, krivoshippolzunli mexanizm. Mexanik sistemaga ta’sir etuvchi hamma kuchlami ichki va tashqi kuchlarga ajratish mumkin. Berilgan sistema nuqtasi (yoki jism) ga bu sistemaga kirmaydigan boshqa nuqta (yoki jism) larning ko‘rsatadigan ta’sir kuchlari tashqi kuchlar deyiladi. Sistemaga ta’sir etuvchi tashqi kuchni bundan keyin Fe bilan belgilaymiz. Berilgan sistemadagi nuqta (yoki jism ) larning o‘zaro ta’sir kuchlari ichki kuchlar deyiladi. Bundan keyin sistemaning ichki kuchlarini Fi bilan belgilaymiz. Sistema nuqtalariga ta’sir etayotgan kuchlarni tashqi va ichki kuchlarga ajratish shartli bo’lib , qaralayotgan sistema tarkibiga nima kiritilganligiga .Sistema nuqta (yoki jism) lariga ta’sir etuvchi kuchlarni boshqa jihatdan ham yana ikki guruhga ajratish mumkin: aktiv kuchlar (sistema nuqtalariga bevosita qo‘yilgan kuchlar) va passiv kuchlar (bogianish reaksiyalari). Qo'yilgan aktiv kuchlar ta’siridan sistema ma’lum harakatda bo’ladi. Biroq sistemaga qo‘yilgan bog’lanish bu harakatni ma’lum yo‘nalishlarda cheklab o'tishiga boshqa harakatning vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun dinamika masalalarini yechishda bog’lanish ta’sirini reaksiya bilan almashtirib, u tashqi kuchlar qatoriga qo‘shiladi. Aktiv kuchlar va bog’lanish reaksiyalari o‘z navbatida ichki yoki tashqi kuchlar bo’lishi mumkin.
15
Nuqta (yoki sistema) ning harakatida, ularga qo‘yilgan bog’lanishlarning reaksiyalari faqat ularga ta’sir etuvchi aktiv kuchlarga va bog’lanishlarning turiga bog’liq bo’libgina qolmay, balki berilgan nuqta (yoki sistema) harakatining xarakteriga ham bog’liq bo’ladi. Masalan, ipga bog’langan yukning harakati holida ipning reaksiyasi yukning boshlangich tezligiga va vaqtga bog’liq bo’lishi mumkin.