Kimyoviy texnologiya

Past olefinlarning xossalari 

4-jadval 

№ 

Olefinlar turi 

Kondensat-

stiya  tempe-

raturasi, °C 

Kritik 

temperatura, 

°C 

Kritik 

bosim, 

°C 

Havo  bilan  port-

lovchi 

aralashma 

hosil  qilish  chega-

rasi, % (hajm) 

---

1 

Etilen 

-103,7 

9,9 

4,95 

3,0-32 

2 

Propilen 

-47,7 

91,8 

4,47 

2,2-10,0 

3 

Buten-1 

-6,3 

146,2 

3,80 

1,6-9,4 

4 

Sis-buten-2 

-3,7 

157,0 

4,02 

1,6-9,4 

5 

Trans-buten-2 

+0,9 

- 

- 

1,6-9,4 

6 

Izobuten 

-7,0 

144,7 

3,85 

1,8-9,6 

7 

n-penten 

30-37 

- 

- 

1,3-8,8 

8 

Izopentenlar 

20,1-38,6 

- 

- 

1,3-8,8 

 

 

Yuqori  olefinlar. 

C

6

-C

18

  olefinlar  suyuliq  bo’lib,  ularning  qaynash 

temperaturasi  uglerod  atomlari  soni  va  zanjir  tuzilishiga  bog’liq.  To’g’ri  zanjirli 

olefinlarni qaynash temperaturasi:                                                                                            

n-C

6 

H

12

.................63,5-68°C;       n-C

8

H

16

.................121-126°C 

n-C

7

H

14

 .................93,8-98,2°C;     n-C

10

H

20

................170-175°C 

 

Tarmoqlangan  tuzilishli  olefinlar to’g’ri  zanjirli  olefinlarga  nisbatan past 

temperaturada qaynaydi. Reakstiyaga kirishish qobiliyati yuqori bo’lganligi sababli 

olefinlar organik sintezda xomashyo sifatida muhim o’rinni egallaydi. Ulardan eng 

muhimlari etilen  va propilen  hisoblanadi.  Sanoatda olefinlarni olishni asosiy  yo’li 

bu neft frakstiyalarini yoki uglevodorod gazlarini parchalashdir. 

 

Benzin (franstuzcha-benzine) -

turlicha tuzilgan uglevodorodlar aralashmasi, 

30-205

0

S  atrofida  qaynaydigan  rangsiz  suyuqlik.  Muzlash  temperaturasi-60

0

S, 

alangalanish temperaturasi 0

0

S dan past, zichligi 700-780 kg/m

3

 (0,70-0,78 g/sm

2

). 

Havoda  benzin  bug’lari  konstentrastiyasi  74-123  g/m

3

  ga  etganda  portlaydigan 

aralashmalar hosil bo’ladi. Benzin asosan, neftni haydash va katalitik qayta ishlash 

yo’li  bilan  olinadi:  ozroq  benzin  toshko’mir  va  yonuvchi  slanestlar  qayta  ishlash 

yo’li  bilan  (destrukstiya  gidrogenlash),  shuningdek  tabiiy  va  yo’lakay  gazlardan 

olinadi.  Benzin  asosan,  ichki  yonuv  dvigatellar  uchun  yonilg’i  sifatida  ishlatiladi. 

Qariyib  10%  benzin  erituvchi,  yuvadigan  suyuqlik  sifatida  va  boshqa  maqsadlar 

uchun  qo’llaniladi. 

---

 

Benzinning  eng  muhim  ekspluatastion  xossasi-detonastion  turg’unligi  (ya’ni 

dvigatelda  turli  sharoitda  normal  yona  olishi)  dir.  Benzinning  antidetonastion 

xossalari oktan soni bilan, aviastiya benzinning shunday xossalari yana benzinning 

sortliligi bilan ham baholanadi. 

 

Benzinning  detonastion  turg’unligini  oshirish  uchun  tetraetilqo’rg’oshin 

qo’shiladi.  Bunday  (etillangan)  benzin  zaharli,  shuning  uchun  u  bilan  ishlaganda 

ehtiyot  bo’lish  zarur;  etillangan  benzin  etillanmagan  benzindan  ajratish  uchun 

bo’yab  qo’yiladi.  Benzin  organizmga  asosan  o’pka  orqali  kiradi.  Benzin 

bug’laridan bir yo’la zaharlangan kishining boshi og’riydi, tomog’ida noxush sezgi 

paydo  bo’ladi,  yutal  tutadi,  ko’z  va  burun  shilliq  pardasi  ta’sirlanadi,  qattiq 

zaharlangan  kishi  boshi  aylanadi,  gandiraklaydi,  tomir  urishi  siyraklanadi. 

Benzindan  surunkasiga  zaharlangan  kishining  boshi  og’riydi,  uyqusi  buziladi, 

injiq,  tez  charchaydigan  bo’lib  qoladi,  ozib  ketadi,  yurak  sohasi  og’riydi  va  shu 

kabilar.  Bir  yo’la  zaharlangan  kishi  sof  havodan  bahramand  qilinadi,  kislorod 

beriladi,  yurakni  quvvatlaydigan  va  nerv  sistemasini  tinchlantiradigan  dorilar 

buyuriladi;  nafasi  to’xtab  qolgan  bo’lsa,  sun’iy  nafas  oldiriladi.  Benzin  me’daga 

ketgan  bo’lsa,  o’simlik  moyi  (30-50  g)  ichiriladi.  Surunkasiga  zaharlangan  kishi 

organizmini  mustahkamlash  maqsadida  umumiy  davo  qilinadi,  fizioterapiya 

buyuriladi.  Benzin  bilan  ishlashdan  vaqtincha  chetlatiladi.  Nerv  sistemasi  va 

endokrin bezlarning funkstional kasalliklari bo’lgan kishilar benzin bilan ishlashga 

qo’yilmaydi.  

 

Kerosin

  (inglizcha  –kerosene,  yunoncha-keros-mum)  –uglevodorodlar 

aralashmasi (S

9

-S

16

) dan iborat suyuqlik. Tarkibida 23-60% to’yingan alifatik, 24-

58%  naften, 6-15% aromatik  va 1%gacha  to’yingan  uglevodorodlar  bor. Qaynash 

harorati 200-300

0 

, zichligi 790 -846 kg/m

3

. Neftni qayta ishlash yo’li bilan olinadi. 

Kerosin  ilgari  faqat  yoritgich  lampalariga  yonilg’i  sifatida  ishlatilgan.  Shuning 

uchun  uni  qadimda  fotogen  (yunon  tilida  “yorug’lik  bunyod  etuvchi”  degan 

ma’noni  anglatadi)  deb  yuritilgan.  Keyinchalik  u  motor  yog’i  sifatida    dastlab 

tranzitorlar  uchun,  so’ngra  reaktiv  uchuvchi  qurilmalar  uchun  keng  qo’llanila 

boshladi. 

---

 

Hozirgi  T-1  va  T-5  rusumli  aviayonilg’ilar  neftning  kerosin  frakstiyasi 

asosida  olinadi.  Suyuq  raketa  yonilg’isining  asosiy  tarkibini  ham  kerosin  tashkil 

etadi. 

 

Dizel

–og’ir  yonilg’i  (dizel  yonilg’isi)  ning  siqilgan  havoga  purkalishidan 

alangalanadigan  ichki  yonuv  dvigateli.  Dizel  stilindrida  alangalanish  porshen 

yordamida qisib yuqori haroratgacha qizdirilgan toza havoga yonilg’i purkalganda 

sodir bo’ladi.