|
Kay 61 Ders Okuma: Ortaylı, 2007: 222-249
|
tarix | 10.05.2018 | ölçüsü | 445 b. | | #43315 |
|
Kay 361 Ders 7 Okuma: Ortaylı, 2007: 222-249.
Merkez ve Eyalet Örgütleri Merkez Örgütü - Padişah ve Saray
- Divan-ı Hümayun ve bağlı bürolar
- Vezir- Azam ve Bab-ı Ali
- Bab-ı Fetva ve İlmiyye Örgütü
- Defterdarlık ve Maliye Örgütü
- Kapıkulu Ocakları ve Donanma
Maliye Örgütü Bizans, Abbasi, İran ve İlhanlı etkisi - İlhanlılar’da da maliyeyi yöneten kişinin adı “Defterdar”
Yıldırım Bayezid öncesi örgütlenme iyi bilinmiyor Sınırlar genişledikçe hem deftardar, hem de eyaletlerde onlar adına iş görenlerin ve büroların sayısı arttı - Rumeli Defterdarı
- Anadolu Defterdarı
- Arab-Acem Defterdarı
- Tuna Yalılar Defterdarı
Divan-ı Hümayun’da Baş Defterdar maliye temsilcisi
Maliye Örgütü Başdefterdar hazine işlerini padişah adına yürütür Hazine çeşitleri - Maliye Hazinesi (Bey’tülmal, Hazine-i Hümayun)
- Defterdar bu hazineden sorumludur
- İç Hazine/ İhtiyat Hazinesi (Enderun Hazinesi)
- Savaş ve diğer öngörülemeyen masraflar için
- Darlıkta, savaş masrafları ve kapıkulu askerlerinin maaşı için, yerine konulmak üzere
- Ceb-i Hümayun Hazinesi
- Padişahın kişisel tahsisatı
- Mısır Eyaleti’nin gelirinden
Defterdarlık Köken olarak ilmiyye sınıfındandır Görevleri - Bütçenin tespiti
- Kendi gelir toplayıp harcayamaz
- Padişaha devletin gelir-giderlerinin raporunun verilmesi
- Tımar, gümrük gibi gelir kalemlerinin ihaleye çıkarılması konularında padişaha doğrudan arzda bulunabiliyor
Başdefterdarlığa Bağlı Görevli Memurlar Başbaki kulu - Vergileri düzenler (Bugünkü Vergiler Genel Müdürlüğü)
Cizye Başbaki kulu - Hıristiyanlardan alınan cizyeyi toplayan, bu vergi kaynağının ihalesini düzenleyen memur
Veznedar - Sikke basımı ve rayicinin tespiti
- Osmanlı para birimi “akça”: gümüş sikke
- 16. Asır’da gümüş enflasyonu
- Osmanlı Darbhanesi İstanbul’da
- Başında Divan-ı Hümayun katiplerinden biri Darbhane Emini
Defterdar Kethudası - Maliye defterlerinin tutulması
Defter Tezkirecisi 18. Asır ve sonrasında uzmanlaşma, büro ve memur sayısı, iltizama verilen gelir kaynağı arttı
İltizam Usulü ve Maliye Neden vergiler ihale ile mültezimlere veriliyordu? - Merkezi örgütün güçsüzlüğü
- Belirli bir gelir elde etmek istenmesi
- Avrupa krallıkları da gelir kaynaklarını sabit tutmak ve bütçe yapmak için iltizam sistemini kullanmıştır
- Avrupa’da tarımsal ürün artışı, ticaret ve üretimde zenginleşme başladığı için iltizam sistemi halka yıkım getirmedi
- 18. Asır’dan itibaren Avrupa’da merkezi devlet örgütleri güçlendi ve iltizam sisteminin yerini merkezi vergi örgütü aldı
Osmanlı Mali Bakımdan Merkezi Bir Devlet Miydi? Osmanlı Maliye örgütü, geleneksel devlet sistemlerindeki gibi - Merkeziyetçi devlet niteliği ile bağdaşan bürokratik bir örgüt değil
Eyaletlerde ve sancak gibi taşra birimlerinde tımar/mal defterdarları vardı - Görevleri devlet gelirlerini toplamak ve masrafları tespit etmekti
- İltizam sisteminin yaygınlaşması ile yetkileri arttı
Osmanlı’da bütçe değil bilanço vardır - Gelir kaynaklarına göre masrafları tespit edip idareye direktif veren değil, mali yıl sonunda hesabı kapatmaya dönük kayıtlar
- Harcamalar düzenli değil
- Yöneticiler geniş bir inisiyatifle, gelenekler ve önceki uygulamalara bakarak harcama yapabiliyor
Bu cetvellerde sadece merkezi hükümetin gelir ve harcamaları vardı
Merkezin Taşradan Aldığı Gelirler Ülkeye yayılmış padişah haslarının geliri Doğrudan merkeze gönderilen şer’i vergiler - Cizye, ağnam resmi (koyun vergisi)
Tekalif-i divaniye - Olağanüstü durum vergisi
- Toplanması giderek sıklaştı ve normalleşti
Vilayet kanunnamelerinde belirtilen hisseler
İlmiyye Teşkilatı Bu teşkilatın başlıca üç işlevi vardır: Eğitim (Tedris) - Medreselerde müderrisler
- Padişah hocaları (Hace-i Sultani)
- Şehzadelikten beri padişahın yanında olduğu için büyük nüfuz sahibi olmuşlardır
- Örnek: Fatih ve Molla Gürani
İfta (Fetva görevi) - Müfti (Başkent müftisi= Şeyhülislam)
- Özellikle Kanuni devrinden sonra önemi artmıştır
- Eyalet müftileri
Yargı (Kaza) ve Yönetim Görevi - Kazasker (Yargının Başı)
- Askeri hakimlik olarak başlamıştır
- Rumeli ve Anadolu Kazaskeri
- Müderris ve kadılar kazaskere bağlıdır
Fetva/ Şeyhülislam Şeyhülislam kaza ve sancak müftilerini tayin eder Yönetimde ve mahkemelerde şer’i konulardaki bir hukuk müşaviri gibi çalışır - Genel hukuka (savaş ve barış ilanı, vezir idamı, vs.) ve özel hukuka dair sorulara yanıt
Şeyhülislamın yardımcıları - Fetva emini: Onun adına fetva hazırlar
- Kethuda: Siyasi, mali ve idari işleri yürütür
- Telhisçi: Şeyhülislam ile hükümet arasındaki hukuki-dini meseleleri yürütür
- Mektubçu: Yazışmaları yönetir
- Kassam-ı umumi: Miras sorunları ile uğraşır
Kazaskerler İlmiyye teşkilatının gerçek beyni ve yöneticileridir - Hizmet süreleri sınırlıdır: 1 yıl için tayin edilirler
- Anadolu K. Rumeli’ne, Rumeli K. Şeyhülislamlığa adaydır
- Yavuz zamanında kısa bir süre için Arab-Acem Kazaskerliği oluşturulmuştur
İmparatorluğun zengin ailelerini oluşturmuşlardır - Miras intikali, müsadereden muafiyet
- Müderris ve kadı tayinlerinden “resm-i kısmet” adlı bir harç alırlar
Kazaskerler-2 Kazaskerler: - Divan-ı Humayun’da,
- Sadrazam konağında
- Kendi konaklarında davalara, tayin ve azillere bakarlar
Kazaskerin yardımcıları - Tezkireci: Resmi yazışmalar
- Ruznamçeci: Tayin için gerekli sicil, sıra ve kayıt işleri
- Matlabçı: Sıra ve kıdem kayıtları
- Tatbikçi: Kazasker mühürlerini saklar
- Mektubçu: Yazışmalardan sorumlu
- Kethuda: Mali ve idari işlerden sorumlu
Tedris/ Müderrisler Tüm ilmiyye sınıfının yetiştiği medreselerde çalışırlar - Büyük çoğunlukla vakıf olarak kurulmuşlardır
- Başlangıçtan en yükseğe altılı bir hiyerarşi vardır
- Dini konular (hadis, fıkıh, kelam, tefsir)
- Matematik, astronomi, temel bilimler ve tıp
- Eğitim belli sürelere değil, kişinin başarısına bağlıdır
Tedris/ Müderrisler-2 Öğrenciler öğrenimleri bitince müderrislik edebileceklerine dair bir diploma (icazetname) alır ve mülazim rütbesiyle ilmiyye silkine girerlerdi - Adını ilgili kazaskerin defterine kaydettirir, önce yazılı sonra da sözlü bir sınav sonucunda boşalan alt dereceden bir medreseye tayin edilirdi
Kadılık/ Kaza Rumeli ve Anadolu kazaskerliğine bağlı bir memuriyet Diğer yöneticilerden bağımsız, doğrudan merkeze bağlı Çeşitli alanlarda görevleri vardır - Yargı
- Yargıçtır, kasaba ve şehirlerde asayişin amiridir
- Mülki idare
- Padişah ferman ve beratlarını yürürlüğe girmeden kaydeder
- Mali idare
- Vergi toplanmasına nezaret ve yardım eder
- Beledi alan
- Fiyat ve kalite kontrolü, fiyat (narh) tespiti, esnaf loncalarının denetimi, vs.
Kadılık/ Kaza Kadılar, idari birimler olan sancak ve kazalara tayin edilirdi - Kaza kadılığından yükselince sancak kadısı olunur
- Kaza ve sancak kadılıklarının terfi edilecek çeşitli kademeleri vardır
- En son kademe İstanbul kadılığı ve sonunda kazaskerliktir
Görev süresi bir yerde 20 ayı geçemez - Terfi imkanlarının tıkanmaması için
- Ahali ile yakınlık kurmaması için
- Görev süresi dolunca İstanbul’a dönüp yeni tayin bekler
- Ulaşamadığı nahiye merkezlerine kadı naibi atar
- Naiplik zamanla iltizam ve yolsuzluk alanı oldu
Kadıları Divan-ı Hümayun tarafından seçilip tayin edilen mehayit kadıları denetler.
İlmiyye Sınıfı Medresede okumak bu sınıfa girmenin tek yoludur - Sadece Türk ve İslam kökenli kimseler girmiştir
Ulema, ifta, tedris ve kaza mesleği, yani müftilik, müderrislik ve kadılık dalları arasında yan geçişler yapabilirdi - Her görevin maaş ve rütbesine göre diğer silklerde eşdeğeri vardı
Terfi aynı zamanda yeniden tayin edilmek de demekti Görev süreleri sınırlıydı - Görev sürelerinin aksatılmaması ve tayinde hiyerarşik sıraya uymak gerekirdi
- Yoksa kadrolarda tıkanma ve yeni mezunların iş bulamaması gibi sorunlar olurdu
Uygulamada düzen çabucak bozulmuştur - Yüksek rütbeli ulemanın çocukları ve kayırdıkları kimseler çabuk ve haksız şekilde yükselmişlerdir
- Kadrolarda tıkanıklık ve şişkinlik olmuştur
- Medrese mezunları işsizlik yaşamıştır
Şeyhülislamlık Şeriate ait sorunları çözmekle görevli Padişah otoritesini sınırlandırır - Katl, harb gibi konular fetvasına bağlı
- 19. Asır’da Şer’iye Nazırı olarak kabineye girdi
- Klasik dönemde devlet işlerinde rolü yokken, 16. Asır’dan sonra sosyal rolleri arttı
- 17. ve 18. Asırlarda dini baskı ve taassub
- 18. ve 19. Asırlarda yaşanan felaketlerin tesellisi İslam’ı ideolojileştirmek olmuştur
Ordu Başlangıçta Osmanlı ordusunun asıl kuvveti aşiret düzeninden gelen atlılardı - Ayrıca çiftçi halktan gönüllü olarak gelen yayalar vardı, bunlar Türk unsurdandı
Ordu Eyalet Ordusu - Anadolu ve Rumeli tımarlı ordusu
Kapıkulu askeri (Yeniçeriler) İmtiyazlı emirliklerden gelen yardımcı kuvvetler Osmanlı ordusu, Avrupa’daki ilk daimi düzenli orduydu - Kılıçlı kalkanlı atlılar değil, toplu ve tüfekli bir ordudur
Zamanla önemli iktidar odaklarından biri olmuştur - İktidar mücadelelerinde araç olmuştur
- Padişahları tahtından indirmiştir
Devşirme Sistemi I. Bayezid Devrinden (14. Asır), 17. Asır sonuna kadar sürmüştür - Memluklardan alınan bir sistemdir
- Orada harpte veya satın alınan esirler devşirme olurken Osmanlı’da daha sistematik bir seçim ve eğitim vardır
Osmanlı’da - Harp esirleri
- Para ile alınan esirler
- Osmanlı’ya tabi ülkelerden rehin gönderilen çocuklar
- Belli bölgelerden toplanan çocuklar, güvenilir kişilerden oluşan ve devşirme emini başkanlığındaki komisyonlar tarafından devşirilirdi
Devşirme Sistemi Aslen Hıristiyanlar seçilirdi ama Bosna ve Arnavutluk’tan Müslüman çocuklar da alınırdı Kimler devşirilemez? - 8 yaşından küçük çocuklar (8-18 yaş arası uygun)
- Zengin ailelerin, ayan ve eşrafın çocukları
- Şehir uşakları, manastır öğrencileri ve bir zanaatle uğraşanlar
16. Asır’da yılda ortalama 3000 kişi - En zeki ve becerikliler Enderun’a
- Kalanlar, dil, din ve kültür öğretimi için Anadolu ve Rumeli’deki yakın köylere
- Sonra da Yeniçeri ocaklarına
Yeniçeriler Belirli bir yaştan önce evlenemezlerdi Terfiler liyakata göre 16. Asır sonlarından itibaren Anadolu ve Rumeli halkı ile Türkler de devşirildi Görev yerleri - İstanbul’da padişaha yakın
- İstanbul semt karakollarında polis olarak
- İmparatorluğun çeşitli kale ve kentlerindeki garnizonlarda
- İstanbul ve Edirne civarındaki padişah haslarında
Orduda Gerileme Gerilemenin nedenleri - Tımar sisteminin bozulması
- Eyalet ordusu sayıca azaldı ve etkisizleşti
- Sınırların savunulmasındaki güçlükler
- Maliyedeki darlık
- Gümüşün değer kaybetmesi
- Genişleyen kapıkulu ordusunun ulufelerinin ödenememesi
- Askeri açıdan teknolojik üstünlüğün kaybedilmesi
1826’da yeniçeri ordusu ortadan kaldırıldı
Osmanlı Denizciliği Kanuni devrinden sonra Akdeniz’de kuvvetli bir donanma oluşturulmuştur - Açık deniz donanması ve ince donanma (Tuna ve Fırat üzerinde)
- Özellikle Cezayir ve Tunus kaynaklı korsanlık faaliyetleri ile desteklenmiştir
- Teknik gelişiminde Akdeniz’in denizci milletlerinden yararlanmıştır
- 16. Asır boyunca Doğu Akdeniz’de deniz üstünlüğü sağlanmıştır
En büyük amir: Kapdan-ı Derya - Çoğunlukla vezir rütbesindedir, divana katılır
- 12 Adalar ve Kıbrıs 11 Sancak şeklinde ona bağlıdır
1571 İnebahtı yenilgisi ile donanma rekabet gücünü kaybetmiştir 19. Asır’da, özellikle Abdülaziz döneminde, donanmanın ıslahatı başlıca dış borçlanma sebeplerinden biri olmuştur
Dostları ilə paylaş: |
|
|